ÜZÜ İŞIĞA
(roman)
Özünü birtəhər dikəltdisə də, otura bilmədi.
İçi tut yarpağı kimi əsim-əsim əsirdi.
Ayağa qalxıb subaşına getmək lazım idi… dizlərininsə taqəti yox idi.
Bunu, ayaq barmaqlarının ucundan xırda-xırda üzüyuxarı yayılan soyuqluqdan hiss elədi.
Bir də ayağa qalxsaydı, yenə 60-cı illərin sonları - əriylə Volqaboyu gəmi gəzintisi yadına düşəcəkdi… Yenə yataq otağı küləkli havalarda yırğalanıb onu o divardan bu divara, bu divardan o divara itələyən dar göyərtəyə çevriləcəkdi, onu o yan-bu yana ata-ata bütün olanları, olub ötüb keçənləri yaddaşına gətirəcəkdi… Yaddaşı işıqlandıqca, ürəyi məngənədə əzilən tək, sıxılıb əziləcəkdi…
Hər şeydən çox isə ona çarpayısıyla üzbəüzdəki adamboylu pəncərənin xırda gözlüklü dəmir qəfəsi əzab verirdi. Bir ayın aclığına da, dizlərinin taqətsizliyinə də, göyərtə kimi yellənən otağına da dözərdi, amma dustaqxana qəfəsini andıran bu dar qəfəsə daha dözə bilmirdi…
Qəfəsin damaları bir o qədər də xırda deyildi, amma çölün havasını içəri buraxmırdı… pəncərənin o üzündə dəli həvəslə kükrəyib oynayan sərin küləklərə də içəri daxil olub onun üzünü, saçlarını oxşamağa, ürəyinin qızdırmasını soyutmağa imkan vermirdi…
Qəfəs onun ağrılarını da, ah çəkib nəfəsiylə bir içindən çxırdığı iniltilərini də çölə buraxmırdı. Odu ki, neçə vaxtdan bəri ağrıyıb inildədiyi səslərinin hamısı budu burdaydı… otağın yarıqaranlıq künclərində üst-üstə qalanıb durmuşdular.
Hərdən bir başını yastıqdan qaldırıb onlara baxırdı da və görürdü necə bir saat bundan əvvəl içindən qopardığı «vay canı-ı-m!..» dediyi budu burda - düz başının üstündən asılıb qalıb… yuxarıdan aşağı bozara-bozara, şəffaf bayraq kimi astaca dalğalana-dalğalana yellənməyindədi...
Dünənki, srağagünkü, ta srağagünkü zarıltıları da budu burdaydılar… havada asılmaqdan ağırlaşıb aşağı enməklərindəydilər…
Çarpayısının altı da, böyürləri də zarıltılarıyla dolu idi.
Yerinin içində qurcalananda zarıltıları çəkisiz toz zərrəcikləri kimi hərəkətə gəlib havaya dağılırdılar… subaşına gedəndə, onları çox vaxt ayağının altıyla, hərdən lap başmaqlarının ucunda sürüyüb apardığını hiss eləyirdisə də, özünü o yerə qoymurdu.
Bəzənsə, zarıltıları ayağa qalxmağıyla, ayağının altında qalıb əzilirdi… Yoxsa, döşəmə cırıldayırdı?!..
…Boynu da nə vaxt idi, zəifləmişdi… başını güclə üstündə saxlayırdı.
Son bir neçə günü boynunun gücü tamam tükənmişdi, başını, indicə doğulmuş çağa başı kimi, sinəsinə sallayırdı. Qarnı da boylu qadın qarnı kimi, gün-gündən üfürlənib tarıma çəkilirdi, dərisini cırıb üstünə gümüşü şırımlar atırdı.
…Yorğanı üstündən qaldırıb qarnına baxdı.
Qarnı, çox işlənməkdən, içi düyün bağlamış balışa oxşayırdı, sığalladıqca, içinin göynərtisini ovuclarının içiylə qollarına, ordan çiyinlərinə yayırdı.
Fikirləşdi ki, içinə kök atan bu düyünləri günbəgün böyüdüb bərkidən bu azar görən nə vaxt əl çəkəcək yaxasından?.. Əl çəkəcəkmi, ümumiyyətlə?..
Gərək ki, əl çəkəcək... - fikirləşdi və alnına soyuq tər gəldi. - Həkimlər də belə deyirdi, qonşuları da. Böyük oğlu da deyirdi ki, soyuq dəyəndə də adamın boğazının əti şişir, amma sonra yavaş-yavaş çəkilib gedir. Onun qarnındakılar da əvvəl-axır çəkilib gedəcəklər, geriyə - baş alıb böyüdkləri yerlərinə qayıdacaqlar, birdəfəlik yoxa çıxacaqlar.
…Alnının tərini əlinin arxasıyla silib ehmalca sol böyrü üstə çöndü, döşəyin kənarından tutub özünü bir təhər dikəltdi və yenə fasiləsiz uzanmaqdan keyimiş yançaqlarının, kürəyinin sızıltısından içi göynədi...
Axır vaxtlar oturmaq da çətin başa gələn bir işə çevrilmişdi. Kürəyini balışa söykəməyi ilə, beli sıyıq xəmir kimi quruluşunu itirir, qulaqları təyyarədəki kimi, tutulurdu.
Uzananda da tavanın gözagrıdan çəhrayılığının altında qalırdı. Şit bayram şarının çəhrayılığını andıran bu eybəcər rəngə nə qədər baxmaq olardı?!..
Yatağa düşəndən bəri tək bir o yox, ona baş çəkmək üçün bu otağa girənlərin hər biri bu gözdağlayan çəhrayılığa baxmalı olurdular. Söhbətin eyni məqamında - söz, onun sağalıb ayağa qalxacağına çatanda, hamı üzünü tavana tutub bu gözdağlayan çəhrayılığa zillənirdi. Olsun ki, onun yeknəsəq ah-vayından, sarımtıl bənizindən, ölü gözlərindən qurtulmağın yeganə çarəsi bu bayramsayağı çəhrayılığa zillənmək idi.
Əlləri sabun iyi qoxuyan həkimi də, söhbət onun nə vaxt sağalacağından düşəndə, gözlərini həmin dəqiqə üzündən qaçırıb döşəməyə, ya da tavana zillənirdi, ufuldayıb, zarıyıb çaşdırdıgı tibb bacıları da gah iynələrini əlindən sala-sala, gah spirti döşəküzünə dağıda-dağıda çox vaxt ya döhəməyə, ya da tavana baxa-baxa, orda onun üçün nə isə axtarırdılar, sonra çarpayısının ayaq tərəfində, qəbir üstündə duran tək, hüznlü üzlərlə dayanıb qalırdılar.
Uşaqları da deyirdilər ki, qarnının içini dolduran şişləri tezliklə çəkilib gedəcək.
Amma nə vaxt?.. Bunu heç kim dəqiq deyə bilmirdi.
Bəzən isə, xüsusən, qasırğalı, küləkli gecələr ürəyinin hansısa ən xırda nöqtəsiyləsə hiss eləyirdi ki, bətnini qəmbər daşlar kimi doldurub bərkidən bu əcayib dəyirmiliklər heç vaxt çəkilib getməyəcək, yaxasından əl çəkməyəcək, əksinə, getdikcə, artıb çoxalacaq, mədəsi ilə üzüyuxarı dartınıb sinəsinə dolacaq, xirtdəyinə keçib boğduqca-boğacaq onu.
Amma ürəyinin o nöqtəsi hədsiz xırdaydı deyə, onun yerini tez-tez itirirdi…
Bəzənsə, onu bilə-bilə, qəsdən itirirdi. İtirirdi ki, ürəyini bulandırıb onsuz da qara gününü bir az da qaraltmasın, bu balaca yataq otağını, döşəyi belinin dərisinə yapışmış bu çarpayını da ona çox görməsin.
Ya da bir də görürdün, o iynə ucu böyüklüyündə nöqtənin özü necəsə, qəfildən yerli-dibli yoxa çıxırdı. Elə bil buxarlanırdı. Elə buxarlanırdı, elə bil heç belə bir şey olmayıb dünyada.
Onda o nöqtə ilə bir, bütün ağrıları, qəramət fikirləri də yoxa çıxırdı… Əhvalı dəyişir, yanaqları allanırdı. Balışının altındakı əl güzgüsündə, sübh şəfəqlərinin qızıla çaldırdığı bəbəklərinin parıtısına tamaşa etdikcə, həyat yenidən sirli mənalar kəsb etməyə başlayırdı… Amma elə ki, o xırdaca nöqtə irilməyə başlayırdı və irilib-irilib əvvəl onu qasmarlamaq istəyən qapqara ovuca, sonra onu udmağa hazır nəhəng dəliyə dönürdü, otağın işığı azalmağa, dörd bir yandan üstünə ölüm qoxulu hava axmağa başlayırdı… hər tərəf - bədəninə pərçimlənmiş yorğan-döşəyi də, pəncərənin dar qəfəsliyindən xırda-xırda içəri dolan hava da, qəbiristanlıqlarda bitən zəhər tamlı sarı çöl çiçəklərinin qoxusunu saçmağa başlayırdı… Onda həmin dəqiqə bədəninin, nəhəng xofların və qorxuların təlatümünə düşdüyünü hiss edir, bu təlatümlərdən təşfişə düşüb özü öz içində çabalamağa başlayırdı…
…Çiçək qoxusu indi də hardasa, yaxınlıqlardaydı... sarı, xırda ləçəkləri pəncərədən əsən mehdən xırda-xırda titrəşirdi... Çiçəklər elə bil lap buralarda - otağın hansı künclərindən birindəsə cücərirdilər... gecənin ən zülmət qaranlıqlarında isə - belinin, ya içi qəmbər daşlar dolu qarnının ağrısı tutanda balaca, dəyirmi üzlərini ona sarı çevirib zəhər tamlı qoxularını uzunə üfürürdülər, sopsoyuq şeh kimi dərisinə, saçlarına hopdururdular…
Yoxsa, bədəninə tər gəlirdi?!.. Ölüm qorxusunun təri?..
Gözləri qarala-qarala fikirləşirdi ki, yəni doğrudan bu ağrılar, içi dəyirmi daşlar bağlamış bu qarnı hər şeyin sonu demək idi?.. Bəs niyə belə qəfildən, birdən-birə?.. Gözləmədiyi, «ölüm» deyilən təbii sonluğun uzaq dumanlıqlarda olduğunu düşündüyü bir vaxtda?..
Boğazını qəhər sıxdı…
Yenə ağlamağı gəlirdi… Taqəti isə yox idi.
Gözlərini yumub yaddaşını söndürürdü.
Bunu ona böyük oğlu öyrətmişdi. Ən çətin, çıxılmaz məqamlarlda hər şeyi unudub göz qapaqlarının altında görünən görüntüləri izləmək. Belədə yuxuya da tez gediridi. Hərdən isə elə bil ümumiyyətlə, yoxa çıxırdı.
…Gözlərini yumub göz qapaqlarının qaranlığına zilləndi və qaranlığının lap dərinliyində dayanan balaca qızı gördü… Qız idi, ya balaca quş idi?.. Daynaıb uzaqdan-uzağa ona baxırdı…
Gözləri qaranlığa alışdıqca baxıb gördü, on-on yaşlarında balaca, çəlimsiz bir qızdı. Özü də dayanmayıb, haranınsa pillələrini qalxır… Arıq dizləri zəiflikdən, incəlikdən bir-birinə dəyə-dəyə, onu sanki ayaq üstə zorla saxlayır… Pillələri köhnəlib yeyilmiş, yağışın nəmindən qaralıb tiftiklənmiş taxta pilləkən onu tanış yaşıl rəngli aynabəndə aparır…
Evləri idi... İçəri otağın yarıqaranlığında üzü divara oturub namaz qılan başı kəlağayılı anası onun gəlişini bildisə də, duanı yarımçıq kəsib geriyə qanrılmadı… Qaz pilətəsinin üstündə pıqqapıqla xörək qaynayırdı… Anasının pıçıltıları qazanın pıqqıltısına, pəncərələrin şüşələrini döyən yağışın çıqqıltılarına qarışdıqca, gözləri nisgil dolu yaşla dolur, ürəyi əzilirdi…
…Pəncərələrin şüşələri külək vurduqca, əsim - əsim əsib titrəyir, o, barmaqlarının ucuna qalxıb döşəmə boyu yeridikcə, taxtalar cır-cır cırıldayırdı…
…Anası duanı bitirib oturduğu yerdə geriyə qanrılırdı… kəlağayısının altından ona nə deyirdisə, elə bil uzaqdan-uzağa bağrına basıb öpürdü onu…
Anasının kəlağayısından mompase iyi gəlirdi…
Atası da budu, burdaydı… onu anasıla bir ağlaya-ağlaya, niyə ağladığını özü də başa düşməyə-düşməyə, harasa yola salırdılar… qapısı pilləkənlərinin altına çıxan Manya xala patefonunu işə salıb, qonum-qonşunu başına yığıb, bütün küçəyə səs sala-sala, dəli kimi oynayırdı...
…Manyanın gündəlik yediyi siyənək balığının iyi dəydi burnuna...
…Ürəyi qalxdı… Suyun dibindən çıxan kimi, gözünü açıb nəfəsi təngiyə-təngiyə ətrafına baxdı…
…Üzbəüz kresloda gecədən bura oturduğu yerdə yuxulayan oğlu yenə yuxuda kiminsə sözünü təsdiqləyə-təsdiqləyə «hm, oldu, oldu…» - deyird.
Olsun ki, arvadını görürdü yuxusda. Arvadı yuxuda da sərəncamlarını verirdi, «bunu elə eləyərsən, onu belə eləyərsən…» - deyə-deyə yuxuda da dinclik vermirdi uşağa.
Yoxsa, tapşırıq verən ayrı birisi idi?.. Yoxsa, niyə oğlunun üzü miskin köməksizliklə əyilmişdi, qaşları, nədənsə qorxanda olduğu kimi, ortadan yuxarı dartılıb, gözlərini çuxura salmışdı?..
Başını yastıqdan dikəldib oğlunun yuxulu üzünə baxdı.
Yox, tapşırıq vermirdilər, kim idisə, pıçıltıdan boğazı göynəyə-göynəyə oğlunun qulağına «ehmalca ayağa qalx, - deyirdi, - barmaqlarının ucunda dəhlizə çıxıb qapını ardınca möhkəm-möhkəm bağla, - deyirdi, - canını bu ölüm qoxulu otaqdan, bu xəstə qarıdan qurtar!..»
Oğlu onun fikirlərini eşidən kimi, başını tərpədib:
- Olar. - dedi.
İki həftə bundan əvvəl, yoxsa, üç həftə əvvəl - çanağını yenə iki yerə bölən ağrıdan gözləri qaralanda və o, oğlunun əlindən bərk-bərk yapışıb nəfəsi ağrıdan kəsilə-kəsilə:
- Dərdimin çarəsi yoxdusa, bu da atanı aparan həmin zəhirmardandısa, mənə kömək ol, bala, atanın çəkdiklərini çəkməyə qoyma… - deyib zarıyanda, oğlu yaşına uyğun olmayan çətinlik qarşısında qalmış məsum körpə sifətiylə üzünə zillənib qalmışdı.
Fikirləşdi ki, nə qədər qorxulu da olsa, yuxuda ölmək - ölümün ən asanıdı yəqin.
Yuxunun içində əriyib yoxa çıxmağın ağrısızlığı nəyə desən dəyər. Olsun ki, bu, pillələri asta-asta çıxan, ya düşən balaca qızın büdrəyib pilləkənlərlə üzü aşağı - yuxunun dibsiz, sonsuz çəkisizliyinə dığırlanmağına bənzər bir şeydi.
…Oğlu yuxulu-yuxulu dişlərini qıcıdı… və o, oğluna yalvarıb, doğurçu səmimiyyətlə ona, ölmək istədiyini bildirdiyi günü xatırladı və bundan bədənindən xoşagəlməz bir gizilti keçdi...
Olsun ki, oğlu onun bu xahişi barədə qaraqlıq gecələrlə, yaxud, o yuxuya gedən vaxtlar sarı bəniziylə yastığa pərçimləndiyi məqamlar dərindən-dərin düşünmüşdü. Üstəlik, bununla bağlı arvadıyla da məsləhətləşmişdi, bacı qardaşına da demişdi… Bəlkə bununla bağlı ümumilikdə bir qərar da qəbul edilmişdi…
Bu fikirdən içi titrədi…
Oğlunun yorğun üzü gözünün qabağına gəldi.
H, oğlu onun ölümünü istəyirdi. Neçə ayların yuxusuz gecələrindən, heç cür səngiyib azalmaq bilməyən zarıltılarından qurtulmağın yeganə yolu bu idi.
Əlbəttə, bürda təəccüblü nə vardı ki?.. Hər kəsin öz ağrısı, öz dərdi özünə bəsdi. Oğlunun bu gecə növbələrinin - neçə ayların yuxusuğlunun, illərdən bəri əziyyət çəkdiyi revmakarditinə dağıdıcı təsirsiz ötüşmədiyi göz qabağında idi. Uşaq vaxtı müalicə edib itirdiyi mavi ləkələri yenə üzünün bəzi hissələrində öz əvvəlki yerlərini tutmuşdular… yenə həmin xəstəhal həssaslıq, həmin səbəbsiz narahatçılıq geriyə qayıtmışdı…
…O günkü ağrılarını oğlu həmin xəstəhal həssaslıqla hiss eləmişdi. Eynilə onun ağrılarıyla bir ağrıyıb iki qat bükülmüşdü, sonra gözləri dolmuşdu. Olsun ki, halını öz canında hiss eləmişdi, vəziyyətini başa düşmüşdü və olsun məhz həmin o gündən «ona kömək eləmək» fikrinə düşmüşdü.
Bir istədi zarıyıb oğlunu oyatsın, o günkü kimi əllərindən tutub:
- Sən bu səfeh ananın sözlərinə qulaq asma, oğul. - desin. - Qıyma anana… - deyib yalvarsın…
Yox, bunu deyə bilməzdi. Desəydi, daha oğlu onun heç bir sözünə inanmayacaqdı. Nəfəsinin kəsildiyini, ağrıdan huşunu itirdiyini deyəndə də.
O söhbətdən sonra hər dəfə oğlu dərmanı iynəyə yığanda, bədəni necəsə, öz-özünə soyuyurdu, gözünün yanıyla şpritsin şəffaf bədəninə yığılmış dərmanın həcmini, oğlunun üzünün ifadəsini yoxlayırdı.
Qorxudan, ya ölüm səfərbərliyindən, axır vaxtlar ağrıları da bir qədər azalmışdı.
Odu ki, indi özü də bilmirdi, yaşamaq istəyir, ya yox.
Dəqiq olanı bu idi ki, bədəni yaşamaq istəmir. Gün-gündən irili-xırdalı düyünlər atıb daşlaşmağa doğru gedən bu bədənindən qurtulmaq istəyir, vəssalam.
Amma əslinə qalanda, yorğan-döşəyə pərçimlənib səhər-axşam tavanın ürəkbulandıran çəhralığına zillənmək məhkumluğu da elə ölüm kimi bir şeydi. Fərqi bircə bundadı ki, belədə ölümün rəngi cəhrayıya çalırdı...
Gözlərini yumub fikirləşdi ki, olsun ki, ölüm təxminən belə olacaq.
…Gözlərini yummağıyla, yenə göz qapaqlarının dərinliyində oturmuş balaca qızcığaz üzünə zilləndi… yenə taxta pilləkənin məhəccərindən tuta-tuta, tələsə-tələsə aşağı enirdi… pillələr daha köhnə, tiftikli dəsmala oxşamırdı... təzə ayaqqabılarının dabanları pilləkənin qupquru taxtalarına dəydikcə, taq-taq taqqıldayırdı… səsi başına düşürdü...
…Yox, səs hardansa, aşağıdan, ya yuxarıdan gəlirdi...
Yuxarıda yenə nəyisə sökürdülər.
İlahi, bu balaca evi nə qədər söküb-tikmək olar?!.. - gözlərinin içi acışa-acışa fikirləşdi.
Yuxarının söküntüsü heç vaxt bitməyəcəkdi… beynini dağıdan bu yeknəsəq taqqıltılar bir gün aşağı mərtəbəyə enəcək, yataq otağının divarlarına keçəcəkdi, sonra hərəkətə gəlib bu ağrı və iniltilərlə dolu otağı yerlə yeksan edəcəkdi…
Bunu təsəvvürünə də gətirdi… və bundan ürəyi açıldı…
Yuxarının taqqıltısına oğlu da ayılmışdı, narazı üzünü ovuşdura-ovuşdura gərnəşirdi…
Amma bütün bu təsəvvürləri boş xəyaldan savayı ayrı bir şey deyil. - fikirləşdi. Bu otağı dağıda biləcək bu söküntü heç vaxt buralara yaxın gəlməyəcəkdi. Sadəcə, yuxarı mərtəbədəki mənzildə yeni tikiləcək nəyinsə əvəzinə köhnəni sökürdülər.
Hə, yuxarı mərtəbələrdə yeni həyata hazırlıq işləri gedirdi… Yuxarı mərtəbəldə həyat gözəl idi, yaşamalı günlər qabaqdaydı…
Xəstəlik isə axtarıb-axtarıb onu tapmışdı, xirtdəyinə keçib, zülmət qaranlıq gecələrlə, küçə itləri ətürpədən ulaşmalarla uladıqca, evin hansı küncündənsə asta-asta qulağına: «günlərini say…» - pıçıldayırdı…
Niyə onu?.. Axı irəlidə yaxınlaşmaqda olan iyirmi ilin, bəlkə lap otuz ilin aylarının, günlərinin mənzərəsi bütün diriliyi və dəqiqliyi ilə gözünün qabağındaydı?!..
Gələn il bu oğlu aspiranturanı bitirib instituta işə keçəcəkdi. Bu, əsas hadisələrdən biri idi. İnstituta keçəndən sonra oğlu əməlli-başlı maaş alacaqdı və gəlninin üzünün narazı ifadəsi nəhayət ki, yoxa çıxacaqdı, arzusunda olduğu mirvari boyunbağını axır ki, alıb yaxasına taxacaqdı, acı-acı danışıb oğlunu didişdirməyini bir kənara qoyacaqdı.
Başını balışdan dikəldib oğluna baxdı.
Oğlu gözlərini döşəməyə zilləyib oturmuşdu. Yoxsa, yenə yuxuya getmişdi?.. Uşaqlıqda gözüaçıq yatdığı kimi, yatmışdı?.. Oğlu indi beləcə - yuxarıdan eşidilən taqqıltı səsinə qulaq asa-asa, aramla yuxuya gedirdi… və bir azdan orda yenə arvadıyla rastlaşacaqdı, yenə özünü yığışdırıb müsəlləh əsgər kimi sərəncam və buyruqlarını təsdiqləməyə başlayacaqdı.
Fikirləşdi ki, belə baxanda, uşaqlarının heç birinin ailə sarıdan bəxti gətirməyib.
Bu balacanınsa dərdi heç deyiləsi deyil… Evlənəndən bura gün-gündən arıqlamağı, saralııb solmağı, ovurdunun-ovurduna keçməyi bir şeyi deyirdi - uşağının günü qaradı… Arvadı isə əksinə, gün-gündən kökəlib enlənirdi, yanaqlarının qırmızılığı getdikcə, tündləşib sumağıya çalmağa başlayırdı. Axır vaxtlarsa, çiyinləri də enlənmişdi... Əlləri də yekəlmişdi, bircə şapalağı bəs eyləyərdi ki, oğlu havaya qalxıb divara yapışa. Yeməyi də gördü, gözü elə parıldayırdı, elə bil yüz ilin acıydı. Ağzını da elə marçıldadadırdı, az qalırdı dil-dodağını da yeməkqarışıq çeynəyib uda. Anasının dediyinə görə qız hələ uşaq vaxtlarından yeməyə qarşı belə dözümsüz idi. Hələ lap körpəlikdə yeməyi gecikəndə, aclığa tab gətirməyib, özünü çəngəlləyirdi.
Həmin o çəngəlləmənin yeri indi də gəlinin kök qolunda sədəf möhür kimi ağarmağındaydı. Gəlin kökəlib yoğunadıqca, qolları ətlənib enləndikcə, möhür də böyüyürdü, enlənib çəngəl izindən çox, yaba yarasına oxşamağa başlayırdı.
Fikirləşdi ki, bu gedişlə gəlni oğlunun axırına çıxacaq. Oğlu, qan azlığına, xəstə ürəyinin revmakarditinə dözməyib öləcək. Oğlunun özü kimi çəlimsiz, zəif uşaqları da xəstələnəcəklər, yatağa düşüb zar-zar zarıyacaqlar, bir qurtum su istəyəcəklər...
Gəlinsə xəstələnməyəcək, əksinə, bir az da kökəlib cana gələcək, palıd kimi möhkəmlənib qol-budaq atacaq, xəstə uşaqlarını qaşıq-qaşıq su içirəcək, sonra süfrə başına keçib qollarını çirmələyəcək, qan-tər içində boğula-boğula, fısafısla hey yeyəcək, yeyəcək…
Hə, uşağın dərdi deyiləsi deyildi...
- Anan ölsün. - içində dedisə də, oğlu səsinə oyandı, dikəlib:
- Nə isə dedin?.. - dedi.
Dilini ağzının içində zorla hərlədə - hərlədə:
- Ölmək istəyirəm. - dedi və üzünü divara çevirdi.
Oğlu nə dediyini eşitmədi, başını bayaqkı kimi, kreslonun söykənəcəyinə buraxıb gözlərini yumdu.
Elə yaxşı ki, eşitmədi. - ürəyi çırpına-çırpına fikirləşdi. Qaçıb bu gecəylə arvadının ovcuna yazacaqdı, «Anam ölmək istəyir.» - deyib mal kimi gözlərini döyəcəkdi. Zirək arvadı da:
- Nolar, istəyir, lap əcəb. - deyəcəkdi.
Ağzını açıb havanı əsnəyinə doldurdu ki, əsnəsin, əsnəyə bilmədi.
Fikirləşdi ki, uşağı bədbəxtdi. Əgər ona da bir şey olsa, oğlu əl-ayaq altında öləcək. Salamat vaxtlarında yenə heç olmasa, arada bir gəlib bişirdiyi düşbərədən, qutabdan yeyirdi, gözlərinə işıq gəlirdi, yanaqlarına çəhrayılıq sızırdı. Bəs indi nolacaq?..
O öləndən sonra arvadı onun özünü qutaba döndərəcək, əvvəl ətini, sonra dərisini dişinə çəkib yeyəcək.
…Aşağı mərtəbələrdən qızardılmış yağ iyi gəlirdi...
Yenə Suğra qutab bişirirdi yəqin. Çəkilmiş əti üzüklər dolu yumru əlləriylə xəmir yaymasının içinə yayırdı, sonra onu tavanın içində qaynayan yağa salırdı, qızardıb bir-bir mis sininin içinə yığırdı… Arada bir, soyuyanının arasını açıb böyür-başından qoparda-qoparda ağzına atırdı…
Onunsa, ağzının tamı çoxdannan yoxa çıxmışdı. İndi nə vaxtsa daddığı hansısa tamı istəsə belə, yadına sala bilməzdi.
Fikirləşdi ki, bu nə səfeh fikirlərdi girib başına?.. İndi o xəstədi deyə, camaat evində özünə yemək bişirməməlidi?.. Bişirəcəkdilər də, yeyəcəklər də, deyib-gülüb çırtma vura-vura bir rəqs də eləyəcəkdilər. Hamı onun kimi, dünyanın bütün ağırlıqlarını çiynində gəzdirmək fikrində deyildi ki?!.. Hələ onu aparıb basdırandan sonra açıq havada qalmaqdan acıb daha iştahla yeyəcəkdilər, sonra yağlı dodaqlarını silib:
- Allah rəhmət eləsin, yaxşı insan idi. - deyəcəkdilər.
Bəlkə elə indidən deyirlər. İsti qutabların qatını açıb qaynar buğunu ğir-birinin üzünə üfürə-üfürə, sumaqlayıb yeyə-yeyə onun barədə, dünyadan artıq göçmüş mərhum haqqında danışan kimi danışır, yiyəsiz qalan evinin fikrini çəkirlər.
İnsan belə qəribə məxluqdu. - fikirləşdi. Dərd öz başına gəlməyincə, ha danış, ha öldür özünü, başa sal, anlamayacaq. Məgər az olub ki, tanış bilişin, qohum - əqrəbanın yasında oturub ölənin halına ağlaya-ağlaya, «fani» dünyanın puçluğundan danışıb, üstündən heç beşcə dəqiqə keçməmiş, axşama uşaqlara nə bişirəcəyi barədə fikirləşib?!.. Bəlkə o da Suğra kimi əti xəmirin içinə yayıb yağa salanda, qonşu divarın, ya tavanın o üzündə kimsə ölüm yatağına pərçimlənmiş vəziyətdə onun bişirdiyi qutabların iyinə diqqət kəsilib?..
…Ürəyi qutab istədi. Amma yeyə bilməyəcəkdi. Ətin iyi burnuna dəyən kimi ödü ağzına gələcəkdi.
Axşam qızı mütləq nə isə bişirib gətrəcəkdi.
Onunsa yeməyi yox idi. Qızın ürəyinə dəyməsin deyə, yalandan bir-iki tikə yeyəcəkdi, «dadlıdı» deyəcəkdi, sonra gözlərini yumub yediyi tikənin içinin darısqallığıyla yeriməyini, orda ha tərəfəsə ilişib dirənməyini izləyəcəkdi.
…Qızına ürəyi ağrıdı. Yaşı otuz ikini adlasa da, zəiflikdən və arıqlıqdan, il uzunu xəstələnib qızdırmaqdan yeniyetmə uşağın çəlimsizliyini andıran zəif vücudu gözünün qabağına gəldi.
Qızının da ətini kürəkən yeyirdi. Qaba danışığıyla, kobud rəftarıyla, dünyadan arxayın rahatlığı və div anasıyla.
Bu yaxınlarda qızıgilə üçotaqlı mənzil verəcəkdilər. Onda olsun ki, qızının canı div-qayınanadan qurtaracaqdı.
…Ürəyi sıxıldı. Ürəyinin dövrəsiylə sanki bapbalaca siçan gəzirdi… Gəzib-gəzib arada bir dayanırdı, nəfəsini dərib yenidən işə düşürdü, ürəyinin yan-yörəsini xırda pəncələri ilə cırmaqlaya-cırmaqlaya xırda-xırda yeriməyinə davam edirdi...
Siçan barədə həkiminə də demişdi. Demişdi ürəyinin ətrafında siçan gəzir.
Həkim də nəbzini yoxlayıb:
- Bu, sizə elə gəlir. - demişdi. - Yataq rejiminin fəsadlarıdır. Ürəyinə yük düşür.
…Ürəyi yığılıb kiçildi… ətrafına hərlənən siçana toxunmasın deyə, özü öz içinə yığılıb yumağa döndü.
Yoxsa, pəncərə bağlandı?..
Yenə otağın havası sovrulub yoxa çıxdı… sinəsi qaynar istilikdən yanıb göynədi…
…Özünü bir təhər dikəldib yerinin içində oturdu… əl güzgüsünü balışın altından çıxarıb sinəsinə - ürəyinin başına sıxdı ki, güzgünün soyuqluğu içinin istisini azaltsın.
Güzgünün soyuqluğunu ürəyinə axıtdı. Belədə «siçan» o dəqiqə ayaq saxlayırdı, Siçan olsun ki, sərinlikdən qorxurdu. Yoxsa, güzgüyə düşməkdən qorxurdu?..
Güzgünü, hər iki üzü isinənə qədər, o üz-bu üzünə çevirə-əeçirə sinəsinə sıxıb saxladı, sonra qaldırıb üzünə baxdı.
Üzü, çox yatan adamın üzü kimi şişib köpüşmüşdü, gözləri dümə kimi girdələnmiş, ağı sapsarı saralmışdı. Ən dəhşətlisi isə burnu idi… ucu uzanıb qarmaq kimi dodaqlarının üstünə əyilmişdi, yanaqları qorxunc bir bozartıyla bozarmışdı.
Üzü dünəndəndən bura lap pisləşmişdi. Nələrsə yerini dəyişib onu qorxulu nağılların qəhrəmanlarına oxşatmağa başlamışdı. Dünəndən bura dəyişənin nə olduğunu anlamaqdan ötrü üzünü bir xeyli diqqətlə gözdən keçirdi.
Üzündə hansı dəyişikliklər getmişdisə, daha nə yanaqlarının, nə gözlərinin əvvəlki halını, keçmiş təravətini geriyə qaytara bilməyəcəkdi.
Boğazını qəhər tutdu.
Son günlər üzü saat-basaat dəyişirdi. Gözlərinin dairəsi dəqiqəbədəqiqə yığılıb kiçilir, burnunun ucu qəribə bir sivriliklə nazilirdi.
Son iki günü isə ümumiyyətlə, güzgüdən ona tamam ayrı bir adam baxrdı. Daha doğrusu, adam yox, tələyə düşmüş şüşəgöz, qanıqara xarabalıq bayquşu baxırdı…
Yatağa düşəndən bəri içində yuva qurmuş bu bayquş gündən-günə böyüyüb güclənirdi… sallaq buxağını buxağına, düymə gözlərini gözlərinə oturdub, qarşıda gələn qara hadisələrlə bağlı xəbərləri içində altdan-altdan, gizli-gizli buppulduyurdu…
İndi yenə güzgüdən qara xəbər şahı kimi üzünə zillənmişdi… buxağını tərpədə-tərpədə, düymə gözləri ilə yenə qara xəbər gətirmişdi...
Üzü qəzəb və hüzn saçan bu quşla hər dəfə üzbəüz qalanda xoflanıb titrədirdi, güzgünü tələsik balışının altına basıb gizlədirdi.
…Güzgünü qaytarıb əvvəlki yerinə - balışının altına basdı, nəfəsini dərib başını yastığa buraxdı. Bu əlacı bilinməyən azar hardan, hansı saat gəlib tapdı onu?.. Bildiyi bir bu idi ki, belə azarlar durduğu yerdə gəlib adamın xirtdəyinə keçmir.
Fikirləşdi ki, bəlkə bu zəhrimar xəstəliyin kökünü kiçik gəlni - öz yenilməz iştahıyla az qala dağ-divarı yeyə-yeyə, oğlunun qanını içə-içə, ona göz dağı verə-verə qoymuşdu?..
Ya bəlkə xəstəliyin toxumunu içinə, şüşəgöz kürəkəninin qabalığı salmışdı?..
Hə, kürəkənin gözü şüşədən idi… şüşə kimi soyuq və ifadəsiz idi. Heç nə bu şüşə gözləri cana gətirə bilmirdi. Üç-dörd ay bundan əvvəl həmin bu şüşəgöz kürəkən iki gecə dalbadal evə gəlməyəndə və qızı ağlayıb gözünün yaşını yeddi aylıq qarnının üstünə tökəndə, bu azarın bünövrəsi vardımı görən?..
Vardı… - xatırladı. - Əlbəttə, vardı. Həmin axşam, qızı gözünün yaşını yeddiaylıq qarnının üstünə tökə-tökə ağlayanda, çanağının ağrısından qovrula-qovrula üzü divara oturan o deyildi, yoxsa?!..
Yox, onu bu zindan yatağa salan şüşəgöz kürən deyildi. Neçə illərdən bəri bütün ailəni ifritə kraliçası kimi özünə ram eləyən böyük gəlni idi. Əlbəttə, o idi.
Böyük gəlninin hind quşunun üzünü andıran üzü gözünün qabağına gəldi.
Gəlin başını həmişəki qudurğan hikkəylə əsdirib hind quşu kimi quqquldadı…
…Ərini də yorğan-döşəyə salıb öldürən o oldu, indi də onun axırına çıxdı.
Gələn gündən püskürüb yeri-göyü yandırdığı mal-pul davasıyla, oğlunun da onun da gününü qaraldıb atasının pullarını onlara baş qaxıncı eləyə-eləyə…
Sonra da, xəstələnib yatağa düşəndə özünü qalib harınlığıyla üstünə yetirib, əllərini belinə vurub mənalı-mənalı:
- Hə, belə-belə işlər... - deməyi ilə.
Böyük gəlni barədə fikirlərin bu yerinə gəlib çatanda, həmişə yorulurdu… yüyrək qaçırmış kimi, nəfəsi təngiməyə başlayırdı.
Fikirləşdi ki, olsun ki, fikirləşməyin özü də qaçmaq kimi bir şeydi. Sadəcə burda bədənin yox, beynin hərəkətdə olur.
Bir də böyük gəlni barədə düşünəndə, yadına həmişə rus multiplikatorlarının çəkdiyi məşhur «Qızıl antilop» filimi düşürdü.
Fikirləşdi ki, kaş onun da belə bir antilopu olaydı. Ya da heç olmasa, o antilopun ayaqlarının qüdrəti onun əllərində olaydı… əlni-əlinə vurub filmin baş qəhrəmanı - tamahkar sultan kimi:
- Yenə!.. Yenə!.. - deyə-deyə, qızıl fəvvarəsi yaradaydı… gəlnini o qızılların içində diri-diri basdıraydı… üstünə də o qədər qızıl yağdıraydı ki, bu həris qadın başını qızıl dağının içindən çəkib çıxara bilməyəydi… Təki oğlunun və onun yaxasından əl çəkəydi, səhər-axşam «pul!..» deyib dad eləməyindən əl çəkəydi.
Böyük oğlu həmişə yadına, illər uzunu yarımçıq qoyduğu və heç cür bitirib başa çatdıra bilmədiyi çətin bir iş kimi düşürdü həmişə. Onunla bağlı nəyisə eləməyi unutmuşdu, ya əldən vermişdi, burasını heç vax dəqiq aydınlaşdıra bilmirdi.
Evlənəndən bəri oğlunun saçları da, bədəninin tükü də tökülmüşdü. İndi oğlunun dazlaşmış başına, tüksüz sinəsinə baxdıqca, gözünün qabağına niyəsə, böyük gəlninin, güləndə qulaqlarının dibinəcən yayılan yekə ağzı gəlirdi.
Böyük oğlu olsun ki, iki ilə dissertasiyasını axır ki, başa çatdıracaqdı. Onda olsun ki, gəlinin çoxdan arzusunda olduğu baş müəllim ştatına keçə biləcəkdi. Bəlkə onda dünya malına həris, tamahkar gəlni azca da olsa, sakitləşəcəkdi, daha gözləri, canını oyan gizli hikkədən qıyıla-qıyıla:
- Bizə də bu tale yazılıb. - deməyəcəkdi.
…Kiçik oğlu nə vaxtdan bəri isə ayılmışdı, kreslonun içindən yuxulu gözlərlə ona baxırdı.
Kiçik oğlu hər yuxudan oyananda belə eləyirdi. Yuxudan ayılıb bir müddət nə haqdasa fikirləşə-fikirləşə, onu beləcə, uzaqdan-uzağa dinməz-söyləməz müşahidə eləyirdi. Olsun ki, halını, ölüb-ölmədiyini dəqiqləşdirirdi. Sonra yorğun-yorğun ayağa qalxıb başmaqlarını ardınca sürüyə-sürüyə mətbəxə, çay içməyə gedirdi.
Oğlu indi belə elədi. Bir müddət üzünə zillənib ayağa qalxdı, dəhlizə çıxıb qapını ardınca ehmalca bağladı. Bir qədərdən sonra dəhlizin yuxarı başından su səsi eşidildi. Olsun ki, oğlu hamama girib orda əl-üzünü yuydu.
…Nəfəsini içinə qısıb dəhlizə diqqət kəsildi.
Oğlu bu dəfə nəyə görəsə həmişəkindən çox yuyundu. Arada bir elə bil çimdi də. Sonra hamamdan çıxıb mətbəxə getdi, orda soyuducunu açıb içindən nələrsə çıxardıb masanın üstünə düzdü, kətili altına çəkib oturdu və çox keçmədi ki, bir-birinə asta-asta toxunan çəngəl-bıçağın, stəkan-nəlbəkinin səsi eşidilməyə başladı.
Oğlu səhər naharını yeyirdi… üstünə yağ yaxdığı çörəyi heç nə haqda fikirləşmədən, dişləyib asta-asta çeynəyirdi… Yoxsa, günortaydı?..
Yadına oğlunun, yeməyi beləcə, asta-asta, sanki çörəyin dişlərinin arasında qalıb əziləcəyindən qorxa-qorxa yediyi uşaq çağları düşdü… fasiləsiz xəstələnməkləri, boğazının şişib az qala nəvəs yolunu tuta-tuta qızdırması… onunsa, ağız-burnu qorxudan, ya halsızlıqdan uçuqlaya-uçuqlaya, yatağın böyrünü kəsdirib səhərəcən uşağın üzünə zillənməyi düşdü...
…Mətbəxdə nə isə yerə düşdü.
Oğlu əlindən nə isə saldı yerə. Fikirli-fikirli yediyindən, yağ yaxdığı bıçağı, ya çayı qarışdırdığı qaşığı?..
Oğlu yeməyini bitirib geriyə qayıdacaqdı, başını qapının arasından içəri salıb:
- Mən gedim, Səlimə bir azdan gələcək. - deyəcəkdi və ona yaxınlaşmadan, qapının aralığındanca xudahafizləşib gedəcəkdi. Canı, bir neçə saatlığa da olsun, ondan qurtardığının sevinci ilə pillələri iki-iki, qaça-qaça düşəcəkdi... küçəyə çıxıb çölün havasını ciyərlərinə çəkə-çəkə «oxxay!..»- deyəcəkdi, ürəyində «nə olardı, bir də bura qayıtmayaydım?!..» fikirləşəcəkdi.
...Mətbəxdən, tavada qaynayan yağın iyi gəlirdi...
Ürəyi bulandı… içində, qara ciyərinin nahiyəsində zəncirvari ardıcıllıqla nə isə düyünləndi, hörüldü… Otaq dumanla dolub tutuldu…
Ağappaq, qatı duman üzbəüzdəki paltar şkafını da, küncə söykədilmiş trümonu da, tavanın eybəcər çəhrayılığını da əridib itirdi... çəkisiz laylarla dalğalanıb sərin axıntılarla üstünə axdı… hər tərəf ağappaq işığa büründü…
Bədəninin ağrıları sovuşub ha yanasa çəkilmişdi…
Bir qədərdən sonra bədənini deyəsən, ümumiyyətlə, itirdi…
…Özünü ehmalca tərpədib dikəlmək istədi…
Tamamilə çəkisiz idi… dikəlmək istəyəndə döşəkdən aralandı…
Ürəyi həyəcanla çırpına-çırpına heç nə haqda fikirləşmədən, ayaqlarını çarpayıdan aşağı buraxıb qalxmaq istədi…
Ayaqları döşəməyə dəymədi... Döşəmə də deyəsən, yerli-dibli yoxa çıxmışdı... yer - bulud topalarını andıran ağ dumanla dolmuşdu... çarpayısı suyun üzündə yırğalanan tək, dumanın içindən asılıb qalmışdı...
Ayaqlarını dumanın içinə saldı…
Ayaqları dumanın soyuqluğundan soyudusa da, heç hara dayaqlanmadı…
Ayağa qalxmaq üçün var gücünü toplamağa hazırlaşırdı ki, tərpənməyi ilə çarpayıdan aralanaıb harasa aşağı - qatı dumanın içinə enməyi bir oldu...
Çarpayısı hardasa, yuxarıda qaldı…
Dumanın soyuqluğu ilə ha əl-qol atıb dayaqlanmağa yer axtardısa da, əlinin altına heç nə keçmədi... bədənini gərib yuxarı qalxmağa çalışdı… harasa yan tərəfə - dumanın göyümtül bulud topalarını andıran daha sıx yerinə çəkildi…
…Dörd bir yanı - ayağının altı, başının üstü sopsoyuq ağappaq duman idi...
Var gücünü toplayıb səsi gəldikcə qışqırdı...
Sinəsindən, qışqırtının əvəzinə qaynar su axdı…
Suyun istiliyindən, ya nədən oldusa, dumanlıq seyrəlməyə başladı…
Duman seyrəldikcə, böyümüş gözlərlə üzünə zillənən adamların üzlərini seçməyə başladı...
Bir qadın və iki kişi idi... Qadını o dəqiqə tanıdı… Dünyasını dörd-beş il bundan əvvəl dəyişmiş böyük bacısı idi… ona baxa-baxa, səssiz-səssiz ağlayırdı…
Bacısının arxasında dayanan kim idisə, sanki onun əvəzinə:
- Can bacım... - deyirdi, - dərdin mənə gəlsin. Uşaqların fikri yıxdı səni… Amma qorxma, daha az qalıb...
…Bacısının yanında dayanan kişini də axır ki, tanıdı…
Bu du, dünyasını yeddi il bundan əvvəl dəyişmiş alim əriydi… onun arxasında qəhərli üzlə dinməz-söyləməz dayanan isə müharibədən qayıtmayan on doqquz yaşlı skripkaçı qardaşı idi...
Hər üçü həsrət dolu gözlərlə dumanın içindən ona baxırdılar…
İndi o nə isə eləməliydi... Ayağa qalxıb onlarla getməliydi, yoxsa, elə yerində uzandığı yerdə nəfəsini içinə qısıb ölməliydi?...
- İndi mən neyləyim?.. - deyib ağladı...
Bacısı qoluna taxılmış iynəni çıxardıb:
- Heç nə. - dedi. - Bir az dözmək lazımdı. - və əlindəki pambıqla iynənin yerini ehmalca sildi.
…İynəni qolundan çıxaranın tibb bacısı olduğunu spirtin iyindən anladı. Gözlərini aralayıb çarpayısının ayaq tərəfində həmişəki kimi qolları qoltuğunda dayanan sahə onkoloquna, onunla yanaşı ağarmış bəniziylə üzünə zillənən oğluna baxdı.
Həkim onun özünə gəldiyini görüb başının üstünü aldı, ağı qan çəkmiş gözlərini yuxarıdan-aşağı üzünə zilləyib sağ qabırğasının altını dörd barmağıyla basa-basa yoxladı, sonra heç nə demədən, dikəlib əllərini belinə vurdu:
- Özümüzü necə hiss edirik?.. - dedi.
Həkimin üzü rezindən idi elə bil… danışanda bircə əzələsi belə tərpənmirdi. Elə bil heç vaxt heç harası ağrımamamışdı, ağrının nə olduğudunu bilmirdi və bilməyəcəkdi də. Ömrü boyu evlərə gedib, ona, xəstə yatağından baxan xəstələrə təcrübə siçanlarına baxan kimi baxacaqdı. Öləndə də robot kimi, harasınınsa düyməsini basıb, televizoru söndürən tək, xəstələnmədən, yatağa düşüb zarımadan, bircə dəqiqənin içində «hıqq» eləyib öləcəkdi...
- Ay həkim, mənə düzünü de… dərdimin çarəsi var, ya yox?.. Bircə bunu de. Daha heç nə istəmirəm… - nəfəsi təngiyə-təngiyə dedi.
Həkim oğurluq üstündə yaxalanmış tək, harasa kənara baxa-baxa:
- Var, var, əlbəttə var. - deyib dikəldi, kənara çəkilib əllərini, tibb bacısının ona uzatdığı spirtli tənziflə sildi.
- Bəs onda niyə əmələ gəlmirəm?..
İndi həkim: «Amerika da birdən qurulmayıb.» deyəcəkdi.
Həkim spirtli tənzifi kənara atıb əllərini belinə qoydu, nəfəsini dərib yuxarıdan-aşağı:
- Amerika da birdən qurulmayıb. - dedi. - Səbrli olun. - sonra acıqlı üzüylə qol saatına baxdı.
Üzünü divara çevirib:
- Amerika hara, mən hara?.. - dedisə də, səsi çıxmadı.
Həkim dəhlizə çıxdı. Oğlu da həkimin ardınca çıxdı. Sonra dəhlizin yuxarı başından yenə su səsi eşidildi…
Olsun ki, həkim əllərini yuyurdu.
İndi həkim orda əllərini sabunlaya-sabunlaya oğluna:
- Lap az qalıb, bir az da döz. - deyir. - Bilirəm, belə xəstələrə baxmaq, xəstəliyin özündən də ağırdı. Amma nə etmək olar?..
Eyniylə beləcə, yeddi-səkkiz il bundan əvvəl də, həmin bu ikigözlü çarpayının o biri gözündə qarala-qarala zarıyan əri haqqında, ona aidiyyatı olmayan yad bir adam haqqında danışırmış kimi, eyni sözləri ona da demişdi. İndiki kimi yadına gəlir, hamama keçib əllərini cəld-cəld sabunlaya-sabunlaya:
- Neyləmək olar?.. - demişdi, sonra başını qaldırıb əl-üzyuyanın üstündən asılmış güzgüdə özünə baxmışdı. Elə bil bu sözdən sonra üzünün dəyişib-dəyişmədiyini yoxlamışdı.
İndi də həmin sözləri oğluna deyirdi.
Həkim bu sözləri əzbərləmişdi, sahəsi üzrə baş çəkdiyi evlərdə yatan xəstələrinə və onların yaxınlarına bunu deyirdi. Heç bir şey olmayıbmış kimi, hamının gözünün içinə dik baxa-baxa, utanıb eləmədən.
Bəlkə də utanırdı?..
Olsun ki, utanırdı. Odu ki, hər sözünün axırında Amerikanı salırdı ortaya. Ərinə də Amerikadan danışırdı.
Sonra fikirləşdi ki, yazıq həkimin nə günahı var axı?.. Bir ucdan yazdığı dərmanların əlac eləyə bilmədiyi xəstələrinə daha nə deməliydi axı?!..
Yadına, ərinin ağır dövrlərində həkimi qapıyacan ötürüb eyvana çıxmağı, orda kimsəsiz küçələrin qaranlığına baxa-baxa, sakitcə ağlamağı düşdü.
- Səbrin olsun bacım, düzələcəksən Allahın köməkliyi ilə…
Bu da, hər çağırışda həkimin böyrünə düşüb ona tamaşa eləməyə gələn alagöz tibb bacısının - üzündən iztirab və yorğunluq tökülən orta yaşlı, əzabkeş qadının hər dəfə xudahafizləşməzdən əvvəl dediyi idi...
Tibb bacısı olsun ki, bu eyni cümləni, hər ona baş çəkməyə gələndə bir gilə utanmadan, gözünün içinə şax baxa-baxa deməyi həkimdən öyrənmişdi. Bunu boynuna düşən vəzifə kimi, hər dəfə yerinə yetirməyi özünə borc bilirdi.
Bəlkə də ağır, ehtiyaclı həyat qəddini əymiş bu tibb bacısı olsun ki, bu sözləri ona deməkdən gizli, yandırıcı bir həzz alırdı, bununla nədəsə, necəsə təskinlik tapırdı.
Tibb bacısının yorğunluq və iztirab saçan üzü gözünün qabağına gəldi.
Tibb bacısının dərdi balaca dərd deyildi. Ərinə iynə vurmağa gəlib-getdiyi dövrlər öz diliylə danışmışdı ona. Evə bir qəpik pul gətirməyən ərinindən, ailəsini üç uşaqla atıb Rusiyaya, guya işləmə gedib bir daha geriyə qayıtmayan avara kurəkənindən, özünün yaşı əllini adlamamış, tapdığı min cür xəstəliklərindən...
Tibb bacısı o illərdən bura elə bil dirçəlmişdi, rəngi-ruhu özünə gəlmişdi.
Olsun ki, ərinin, indi də onun bu çarəsiz halına baxmaqdan, ibrət götürmüşdü. Başa düşmüşdü ki, dünyada bircə dərd var, qalanları xırda məsələlərdi.
Ürəyi sıxıldı. Fikirləşdi ki, niyə kimsə bu dünyadan, xəstəliksiz-ağrısız, quş kimi, bir anın içində, o biri Cəhənnəmi burda görə-görə, aylarla yatağa pərçimlənib ağrılar və qorxular içində qovrula-qovrula köçür?..
İnsana bu dünyanın Cəhənnəmini yaşadan - içinin qubarlarıdı. - fikirləşdi. Onunsa içi çoxdannan, lap çoxdannan qubar bağlamışdı.
Ərə gedəndən, yoxsa, lap ondan da əvvəl?..
Hə, lap ondan da əvvəl… Hələ çəhrayı bilib pərvazlanmaq istədiyi yeniyetməlik illərində bir-bir büdrəyib yıxıldığı vaxtlardan… Cavan atasını, sonra dayısını, sonra qalan o biri yaxınlarını bir-bir itirə-itirə təklənib yalquzaq kimi qaldığı boz küləkli günlərdən…
Çəhrayı ümidlər və arzularla qurduğu ailə həyatının da, sonradan fasiləsiz qara fəhlə əməyi tələb edən ağır güzəran olduğu bilinən gündən əriylə bir hər ikisi beləcə, içəridən qubarlamışdılar…
Ərinin, canüstü məqamlarda vahimədən böyümüş gözlərlə üzünə zillənməyi yadına düşdü…. gözlərinin dərinliyində işaran, vahimə sandığı o ifadənin mənasını yalnız indi anladı… Əri dinib-danışmadan, içi ağrı və təəssüf dolu gözləriylə «heyf bizdən…» deyirdi…
Doğurdan heyf. - fikirləşdi… uzaq tələbəlik illəri, əriylə ilk görüşü, nişanlı dövrləri bircə anın içində gözünün qabağından keçib getdi…
Fikirləşdi ki, bəlkədə bütün bunlar həqiqətən, bircə anın içində baş vermişdi?.. Yuxu kimi, ani, ötəri görüntü kimi?..
Fikirləşdi ki, əgər o dövrlər - cavan əri ilə xəyallarında qurduqları «çəpçəhrayı ailə»nin sonradan onlar üçün nəyə çevriləcəyini bilsəydilər… Bir-birlərinə duyduqları zərif incə hisslərin illərin axarıyla məişət və yaşam uğrunda mübarizələrdə nəyə çevriləcəyini onlara bəri başdan göstərsəydilər…
Əri yatağa düşəndə, ona baş çəkməyə gələn qoca qayınanasının, baldızlarının gizli ittiham dolu baxışlarını üzündə tutduğu məqamları xatırladı... Məgər ərini bu dərdə salan o idimi?.. - fikirləşib əsəbi-əsəbi yerinin içində qurcalandı. Məgər bu yaşam modelini - iki nəfərin öz həyatlarını, dünyaya gətirdikləri o biri iki, ya üç nəfərə qurban verdiyini tələb edən bu həyat tərzini o icad eləmişdi?.. Yoxsa, səbəb ayrı idi?..
Səbəb - ömrü boyu gözəlliyi ilə fəxr edib yaşadığı güzəranın ona layiq olmadığını min bir eyhamla ərinə bildirə-bildirə, onu dəqiqəbədəqiqə ölümə sürükləməyi idi.
…Ərinin məzlum baxışları gözünün qabağına gəldi…
Ürəyi əzildi…
Yatağa düşəndən bəri ərinin gözlərindəki o yazıq ifadə bircə anlığa belə, yoxa çıxmırdı. Olsun ki, əri səhv yaşadığını, özünə həyat yoldaşı seçəndə də səhvə yol verdiyini yalnız yatağa düşəndə anlamışdı…
Yoxsa, əksinə?.. Ona, layiq olduğu həyatı yaşada bilmədiyinin səbəblərini anlamışdı?.. Uşaqlar bir-birinin ardınca dünyaya gələndən sonra - onun, dikdaban ayaqqabıların əvəzinə, yüngül, yastıdaban çəkmələr, bədəninin gözəl biçimini göstərən kip paltarların əvəzinə, gen hamiləlik donları geyinən illər evdən didərgin düşdüyü vaxtların, min bir problemlər və çağa səsləriylə dolu evindən gen qaçmağa başladığı dövrlərin əzabını çəkməyə başllamışdı?..
Hə, hər şey uşaqlar dünyaya gələndən sonra başladı. Uşaqlarla bir min bir problemin caynağına düşdüyü dövrlər, yadına gəlir, əri daha ona əvvəlki, sevgi dolu gözlərlə baxmır, bütün günü fikirli gəzir, evdə qərar tuta bilmirdi…
Qızı bətninə düşəndə və qarnı irilib, qış vaxtları paltosunun düymələrini bağlamağa imkan verməyəndə, ərinin:
- Bəxtəvər günlərimiz arxada qaldı. - deməyini, sonra məzlum gözlərlə üzünə zillənməyini xatırladı.
Ərinin bu sözündən əsəbiləşib özündən çıxmağını, anasına zəng vurub ağlaya-ağlaya, ərinin onu daha sevmədiyini, olsun ki, kiməsə, ayrı birisinə aşiq olduğunu və buna görə də ikinci uşağının doğulmasını istəmədiyini deyib şivən salğını xatırlayıb kövrəldi…
Bunu yalnız indi anlayırdı ki, o dövrlər əri bunu elə-belə, onun fikrini özündən yayındırmaq üçün, evin gün-gündən artıb çoxalan canüzən problemlərinə sinə gərə bilməsi üçün deyirdi…
İçindən gömgöy bir ağrı keçdi… Sol böyründən axan sancı çanağına dolub ordan bağırsaqlarına süzüldü, içini oyub göynətdi…
Əl güzgüsünü balşın altından çıxarıb üzünə baxdı.
Ağrının göyümtül rəngi bircə anın içində üzünə çıxmışdı.
Fikirləşdi ki, olsun ki, ayrı ərlə hər şey tamam ayrı cür olacaqdı.
Ayrı uşaqlar dünyaya gələcəkdi, ayrı, daha yüngül qayğılar meydana çıxacaqdı.
Amma elə onunla da, üşaqlar dünyaya gələndən və evin qayğıları artıb çoxalandan sonra həmin sevgisizlik başlayacaqdı… və o ictimayi rəy xatirinə yalançı xoşbəxtlik uğrunda döyüşlərə girişəcəkdi…
Fikirləşdi ki, gör bir, nə qədər vaxtı, neçə illəri həmin o yalançı xoşbəxtlik külünü gözlərə üfürməkdən ötrü ötrü nə boyda qüvvə sərf eləmişdi?.. Bu saxta görüntündən ötrü nələrə dözmüşdü?.. Ərinin xəyanətlərinə, o bitib tükənməz ehtiyaclara… o laqeydliklər dolu tənhalıqlara…
Axı niyə, kimə və nəyə görə, hansısa cəmiyyətin rəyi xatirinə?.. O zülmə niyə o qədər dözmüdü, necə dözmüşdü?..
İndi hardaydı o cəmiyyət?.. Onun bu halında - hər şeyin yanıb külə çöndüyü, əri və uşaqlarıyla bir ha yanasa sovrulduğu bu halında niyə onu yada salmır, güzəranı, alnına yazalmış tale sonluğu ilə maraqlanmır?..
Hanı onu qızğın yarışmalar - ər-arvad, oğul-uşaq, mal-pul estafetləri?..
Sonra «cəmiyyət» sanıb rəyi ilə hesablaşdığı bir dəstə adam - ərinin bir neçə varlı dostlarının, onların harın arvadlarının, ömrü boyu paxıllığını çəkib uğursuzluğuna susayan qardaşı arvadlarının iztehza dolu baxışlarını xatırladı...
Özünə yazığı gəldi… Gör bir bütün ömrünü nəyə sərf eləmişdi?!..
Kövrəlməyindən oldu, ya nə baş verdisə, bayaqkı göynərti qırıq-qırıq onurğasına ötürülürlməyə başladı. Elə bil içində gömgöy qurbağa vardı, o yan-bu yana atıla-atıla çölə çıxmaqdan ötrü yer axtarırdı.
Yer isə yox idi. İçi, ağzı kip bağlanmış sirkə tuluğu kimi tarıma çəkilmişdi, qarnının dərisi içəri üzdən tikiş-tikiş sökülməyə başlamışdı…
Axır günlərin bir günü qarnı içinin gərginliyinə davam gətirməyib yarılacaqdı… dərisini cırıb içindəkiləri çölə tökəcəkdi... Onda o göy qurbağa da içindən çıxıb atıla-atıla dəhlizə qaçacaqdı, kiminsə ayağı altında qalıb onu üzü üstə döşəməyə sərəcəkdi…
…Dəhlizə diqqət kəsildi…
Dəhlizdə sakitlik idi. Həkimlə tibb bacısı nə vaxt getmişdilər, xəbəri olmamışdı. İndi axı onun çox şeydən xəbəri olmurdu?!.. Səhərn açılmağından, gecənin düşməyindən. Kiminsə gəlişindən, kiminsə gedişindən. İndi hansı fəsil idi, onu da bilmirdi… Dünən payız idi, bu gün isə elə bil yaz gəlirdi…
Hə, olsun ki, «axır» deyilən, elə bu idi.
…O biri otaqların hansındasa stulu çəkdilər. Yoxsa, səs yuxarıdan gəldi?..
Yox, qonaq otağında kimsə vardı… stulu çəkib kiminləsə üzbəüz oturdu...
Olsun ki, həkimlə tibb bacısı getməmişdilər… qonaq otağında əyləşib onun halını müzakirə eləyirdilər… səbrlərini içəri basıb ölməyini gözləyirdilər… Oğlu da getməmişdi, onlarla bir əyləşib o da gözləyirdi.
Olsun ki, artıq ölürdü… Yoxsa, ölmüşdü?..
…Qollarını hərəkətə gətirib yuxarı qaldırdı...
Hə, ölüb… Yoxsa, niyə qollarını hiss eləmir?..
…Bədəni uçundu, üzünə soyuq tər gəldi.
İndi ətrafda nə baş verirsə, əslində hər şey ona elə gəlir… - fikirləşdi. Məsələn, indi ona elə gəlir, ev sakitdi. Əslində isə ev heç də sakit deyil… bu dəqiqə o biri otaqlarda səs-küydən qulaq tutulur, o isə eşitmir… Halı belədi…
Bu dəqiqə o biri otaqlar adamla doludu... Tanıdığı, tanımadığı adamlar, üzü ona tanış gələnlər, qonşular, qohumlar, dostları, düşmənləri…
...Başını yastıqdan qaldırıb nəfəsini içinə qısdı və dəhlizə qulaq kəsildi…
…Hardansa, o biri otaqlardan asta uğulğu səs gəlirdi… Adamlar idi… getdikcə otaqlara dolub danışırdılar… dəfninə tədarük görürdülər…
Hə, ev adamla dolu idi… stullar o yan-bu yana çəkilir, stollar bu otaqdan o birinə daşınır, xalçalar öşəmədən yığışdırılır, güzgülərin, bufetlərin üzünə ağ çəkilirdi... Yasa gələnlərin qarşılanmasına hazırlıq gedirdi... Odu, bax… kimsə içi qənd dolu çuvalı, o eşitməsin deyə, dəhliz boyu astaca mətbəxə sürüyür... Mətbəxdən isə qənd doğrayanın şıqqıltıları eşidilir… Qardaşı arvadlarıdı… ürəkləri sərinləyə-sərinləyə qənd doğrayırlar… doğranmış qəndi iri ləyənlərə yığıb ordan ovuc-ovuc qəndqabılara doldururlar, məcməyiyə düzüb süfrələrə daşıyırlar…
Ürəyi qırıldı…
Yadına düşdü ki, qənd yığmağa cəmi iki qəndqabısı var. O biriləri, dükandan alındığı vəziyyətdə - qutularının içində bufetin yuxarı gözündə gizlədib.
Ayağa qalxıb qapını açmaq, qardaşı arvadlarına onların yerini demək lazımdı… - fikirləşdi və ayağa qalxmaq üçün bədənini hərəkətə gətirmək istədisə də, bədəninin sal daş kimi yatağa pərçimləndiyini anlayıd təntidi…
Var gücünü toplayıb, ha əlləri qənd dolu qəndqabılar, üzbəüz otaqda açılan süfrələri bəzəyən qadınları səslədisə də, səsi çıxmadı…
Hüzr süfrəsi açılmış otağın yuxarı başındakı pianinoda kimsə çalıb oxuyurdu…
- Küçələrə su səpmişəm…
Küçələrə su səpmişəm…
Yar gələndə toz olmasıı-ın…
Yar gələndə to-oz olması-ı-ın…
Boğazına qəhər doldu… öz səsini tanıdı… Otaq hüzrə gələn adamlarla dolduqca, səsi getdikcə səngidi, azaldı və itdi… və mətbəxdən, düyü dolu məcməyiləri dırnaqlarıyla cıza-cıza düyü arıtlayan qadınların səsləri eşidilməyə başladı…
Əti ürpəndi… başını tez balışın altına saldı ki…
Daha doğrusu, balışın altına bütün bədəniylə girdi… Yoxsa, bu, təsəvvüründə baş verdi?..
Hə, balışın altında idi…
Bədəni yatağın içində, özü isə burda - balışın yupyumşaq qaranlığında idi… ordan hamının necə tələsə-tələsə iş gördüyünü, əsəbi üzlərlə qol saatlarına baxıb vaxtın yetişəcəyini güddüyünü müşahidə eləyirdi…
Hamı tələsirdi… hamının evi, ailəsi, işi - gücü, min dərdi vardı…
O isə ölmək bilmirdi…
...Ha tərəfindənsə soyuq külək əsdi…
Gözünü açıb ehtiyatla ətrafına baxdı.
Otaqda heç kim yox idi…
Demək hələ ölməmişdi. Bir azdan hələ qızı gələcəkdi…
Ürəyi sıxıldı… Qızı nə vaxt gələcəkdi axı?..
Qızı gəlib çıxanacan, ölüm gəlsə, neyləyəcəkdi?..
Qızı uşaqlıqan belə ləng idi… hər işi, adamın bağrını çatlada-çatlada, sualtı ləngliklə görürdü… İndi Allah bilir hardaydı, asta hərəkətlərlə corabını, ya köynəyini geyinir… güzgünün qabağında dayanıb düymələrini bircə-bircə, asta-asta bağlayır…
…Ölüm isə hardasa, budu buralarda, lap yaxınlıqda idi… evin hansı küncündənsə, qalın pərdələrin arxasından bir gözü ilə ona zillənmişdi… fikirlərini, ürəyindən keçənləri bir-bir tutub çinədanına atır, bir az da zəifləyib əldən düşməyini, atılıb sinəsinə qonanda, ona həmin dəqiqə təslim ola biləcək hala çatmağını gözləyirdi…
Bu fikirdən oldu, ya nə oldusa, bədəni soyudu… qulağına ilan sürünməsini andıran əcayab xışıltı səsi dəydi…
O idi… qapqara, sürüşkən bədəniylə ona sarı sürünürdü…
Yoxsa, yağış yağırdı?..
Fikirləşdi ki, yatağa düşəndən bəri ölümün bir hissəsini necəsə, dadmışdı elə bil… Neçə aylardan bəri döşəyə pərçimlənmiş kürəyinin əzələləri ilə, ağzının, hansısa kimyəvi qarışığı andıran əcayib tamıyla…
Bədəninin bir-biriylə yola getməyən qələviləri, turşuları nizamını pozmuş maddələr mübadiləsinin qəzalarıyla içində kimyəvi partlayışlar törətməkdə, toxumalırı boyu yayılıb orda dağıntılar yaymaqlarındaydılar…
Amma daha qorxulu olanı - burdan, bu işıqlı otaqdan, Ora - qaranlıq uçurumlarla dolu naməlumluqlara aparan yolu keçmək və onun ardınca düşəcəyi Məkandan tam məlumatsızlıq idi…
Fikirləşdi ki, insanın dünyasını dəyişəndən sonrakı halı barədə, təhsilini əla qiymətlərlə başa vurduğu tibb institutunda da heç nə keçməmişdilər. Bu barədə sonralar da bir məlumat əldə eləməmişdi. Xəstəxanada işlədyi dövrlər də - müalicə elədiyi xəstələr dünyalarını onun gözləri qabağında dəyişəndə də, bu barədə fikirləşmək niyəsə heç vaxt ağlına gəlməmişdi… İinsan anatomiyasının ən xırda incəlikləri barədə oxuduğu aylıq bülletenlər də bu barədə heç nə yazmırdı… Yazmırdı, ölüm nə rəngdədi, necə gəlir, bədəni necə, hansı üsullarla çuğlayır, can bədənin ha tərəfindən çıxır və ha yana yönəlir, həmin o məqam insanla nə baş verir, o nə hiss edir?..
Fikirləşdi ki, olsun ki, ən çətini, hər əzası ağrılar və sızıltılar dolu bu daş kimi ağır bədənindən ayrılmaqdı…
Sinəsinə tıxanan nəfəsini nizamlayıb ölümə aparan yolun uzunluğunu təsəvvürünə gətirməyə çalşdı və elə həmin dəqiqə də bu barədə oxuduğu ədəbiyyatları, kliniki ölüm keçirmiş insanların son ucunda işıq görünən darısqal bir tunelin qaranlıqlarıyla getdiyini təsvir edən mətnləri xatırladı… gözlərini yumub həmin tuneli təsəvvürünə gətirməyə çalışdı və gözlərinin qaranlığıyla tunelvari nəyinsə sonunda ağaran işığı gördü… Yoxsa, təsəvvürünə gətirdi?..
Tunelin axırı harda bitirdi?.. Bunu heç cür təsəvvürünə gətirə bilmədi... Təsəvvürü bu fikirdən bulanıb qarışdı, bədənindən cərəyana bənzər soyuq axıntılar ötüşməyə başladı…
…Tunelin axırındakı o işıqlı yer barədə fikirləşəndə, bədənindən həmin bu öldürücü xof cərəyanları keçirdi…
Olsun ki, bədəni o yer barədə nə isə bilirdi… Yox, bədəni yox, özü bilirdi… Odu ki, içi xof dolu cərəyanlardan yığılırdı… Olsun ki, həmin bu qaranlıq tunellə bir dəfə getmişdi... Yoxsa, o yolu, təsəvvüründə keçmişdi?..
Yaddaşını gərib tunelin axırını xatırlamağa çalışdı… və çox keçmədi ki, işıqla dolu boşluğu andıran ucsuz-bucaqsız açıqlığa düşdü...
Təxminən buna bənzər açıqlığı lap əvvəllər, uşaqlıqda yuxuda da gördüyü xatirinə gəldi… Maşın və adam səslərinin, gündəlik qayğıların və üzüntülərin olmadğı o açıqlığıa demək, hələ lap uşaqlıqdan gedirmiş… - fikiləşdi. Sən demə, ora hələ lap uşaqlıqdan can atırmış...
...O biri otaqlardakıların səsi artmışdı...
Arvadlar hazırlıq işini yekunlaşdırıb süfrə başına yığılmışdılar, yaylıqlarını əllərinə alıb xısın-xısın ağlaşmağa başlamışdılar…
Mollanın da səsi gəlirdi… amma bilmək olmurdu dua oxuyan qadındı, ya kişi.
Kim idisə, onun haqqında qəhərli səsiylə, arada bir astadan ağlayıb hıçqıra-hıçqıra danışırdı... Xalası qızı idi, onun gözəlliyindən, evdarlığından, səliqə-sahmanından, adamları fil hövsələsiylə dinləmək qabiliyyətindən danışıb həzin-həzin ağlayırdı… Qonaqlar xalaqızını dinləyə-dinləyə, ah çəkirdilər, süfrəyə düzülən çaydan qurtum-qurtum içib halvanı qaşıqlayrdılar… O biri otaqlarda isə hələ də iş başa çatmamışdı… Nələrinsə yerini, yönünü dəyişirdilər… kitab rəflərinin üstündəkiləri bufetlərin içinə, bufetdəkiləri yeşiklərə yığırdılar...
Elə bil bitib başa çatmış tamaşanın dekorassiyasını sökürdülər…
...Qonaq otağının pəncərələri, yiyəsiz mənzilin pəcərələri kimi taybatay açılmışdı… Külək tül pərdələri havaya üfürüb çölə sovurur, qalın pərdələrin ətəklərindən yapışıb şahə qaldırır, kökündən qoparıb aşağı - küçəyə atmaq, ayaqlar altına salıb toz-torpağa bulamaq istəyirdi ki, küçədən keçənlər, qonşu pəncərələrdən baxanlar işığı sübhəcən yanıq qalan bu pərdəsiz mənzilin sahibsiz olduğundan xəbər tutsunlar, bir ağızdan içlərini çəkib təəsüf və kədərlə:
- Zərifə də öldü… - deyib fikrə dalsınlar...
…Ətəyi çölə sovrula-sovrula çırpınan pərdələrin səsi getdikcə, aydın eşidilirdi… Pərdələr dalğalanıb şahə qalxırdılar... onun içi kimi əsim-əsim əsirdilər… sonuncu ilgəyindən qopub havaya uçmağa hazırlaşırdılar…
…Otaqlar boyu gəzişənlər, o küncə - bu küncə çəkilib xısın-xısın pıçıldaşanlar susub dayanmışdılar... dəhlizin aşağı başına - yataq otağının qapısına yığışıb onun nəfəsini izləyirdilər… Qənd doğrayanlar da burda idi, düyü arıtlayanlar da... nəfəslərini içlərinə çəkib nəyisə gözləyirdilər…
Bağlı qapının o biri üzündə, otağının yuxarı başında yatağına pərçimlənmiş Zərifənin ölüm xəbərini gətirəcək əlamətdar işarəni - pərdələrin sonuncu çırpıntı ilə çırpınıb şahə qalxmağını, sonuncu ilgəyindən qopub göyə sovrulmağını gözləyirdilər…
Pərdələr isə qopmaq bilmirdi… külək vurduqca, sonuncu ilgəyin canavar dişləri arasında çırpınıb dalğalanmağındaydılar… İndi onları bu dişlərin arasından yalnız cırıb çıxarmaq olardı…
Dəhlizi aşağı başında nə isə cırıldadı… Elə bil divar şkafının qapısı açıldı…
Divar şkafının ən yuxarı rəfinin dərinliyində gizlətdiyi qızıl sandıqçasının yerini dəqiq bilən kimsə şkafın qapısını açmışdı… bütün bədəniylə ora soxulub rəfin dərinliyində eşələnməyində idi…
Böyük oğlu idi… qızıl sandıqçanı tamahkar arvadının əmri ilə axtarırdı… hamının başı qənd doğramağa, düyü arıtlamağa qarışdığı vaxtdan istifadə edib dəhlizə çıxmışdı, orda işığı yandırmadan, özünü heç kimə östərmədən, ehmal hərəkətlərlə sandıqcanı axtarırdı…
Sandıqçanı tapıb pencəyinin döş cibinə qoyacaqdı, aparıb acgöz arvadına verəcəkdi. Verəcəkdi ki, müvəqqətiliyə də olsa, onu rahat buraxsın, yaxasından əl çəksin…
Arvadı sandıqçanı açıb içindəkiləri stolun üstünə boşaldacaqdı, vaxtı ilə ərinin ona bağışladığı sırqaları, üzük və bilərzikləri boyun-boğazına taxıb çiyinlərini özbək rəqqasələri kimi yellədə-yellədə, rəqs edəcəkdi…
Sonra bunu gördü də… necə sevimli zinət əşyaları, gəlni çiyinlərini oynatdıqca, yellənib işım-işım işıldayır…
…Sağ qabırğasının altından mədəsinə qaynar su töküldü elə bil…
Əlini ehmalca mədəsinin üstünə qoyub asta-asta ovuşdurdu...
O sandıqçanın yerini qızı da bilirdi, kiçik oğlu da, kiçik oğlunun qarınqulu arvadı da… İndi onların hər biri ondan çox, sandıqça barədə düşünür, ordan paylarına düşəcək qızıl-brilliantın dəyərini hesablayırdılar… Qızı yəqin ki, təmiri yarımçıq qalmış evini sahmanlamağa çatacaq pulu, kiçik oğlu arvadının mirvarisini düşünürdü…
İndi bu lənətəgəlmiş sandıqca heç kimi onun üçün ağlamağa qoymayacaqdı… - ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi, - divar şkafının bağlı qapısı arxasından gizli-gizli parıldayıb işıq saça-saça hamının diqqətini özünə cəlb eləyəcək, onu yaddan çıxaracaqdı…
Yaxşısı bu idi ki, sandıqça böyük oğluna qismət olsun. Böyük oğlunun qarşısında günahkar idi... dünya malı özünü doyura bilməyən o tamahkar məxluqla evlənməyə onu o vadar eləmişdi.
…Oğlunun, dustaq iztirablarını andıran, ağrılar dolu üzü gözünün qabağına gəldi...
Bir neçə ay bundan əvvəl, hələ onda ki, bu andıraqalmış xəstəlik gəlib onu tapmamışdı, oğlu həmin o məzlum dustaq üzü ilə gəlib onunla üzbəüz oturmuşdu, ana-bala gecədən xeyli keçənəcən dərdləşib, ötüb keçəni yada salmışdılar… Xatirələr cana gəlib yada düşdükcə, oğlunun gizli qəhərlə qəhərlənib doluxsanmağından ürəyi əzilmişdisədə:
- Hər şey Allahın yazısıdı, bala… - demişdi, oğlu gedəndən sonra isə, oğlunu, təminatlı gələcəyi naminə seçib bəyəndiyi böyük gəlninə caladığına görə özünü min yol söymüşdü…
…Yataq otağının qapısı ehmalca aralandı… amma içəri heç kim girmədi…
Olsun ki, küləkdi… - fikirləşdi və çölə diqqət kəsildi.
Küləyin səsi gəlmirdi… Küləyin əvəzinə, lap yaxınlığında dolaşan siluetlərin - dombagöz sahə həkimin və tibb bacısının ona baxa- baxa öz aralarında xısınlaşdığını gördü…
Hə, özüdü ki, var, onlar idi… Nə vaxt gəlmişdilər, xəbər tutmamışdı?!.. Yoxsa, heç bayaqdannan getməmişdilər?.. Burda otağın hansı küncünəsə qısılıb kənardan onu müşahidə etməklə məşğul olmuşdular?..
…Həkim oğlunun yerində - çarpayısı ilə üzbəüzdəki kresloda əyləşmişdi… ayağını ayağına aşırıb dizinin üstündə nə isə yazırdı...
…Yenə dərman yazır yəqin… - fikirləşdi… və bu fikirdən ağzına, neçə vaxtdan ürəyi ağzına gələ-gələ qəbul elədiyi acı dərmanların tamı gəldi…
İynələrin də qəsdən ən acılarını və yandıranlarını yazırdı ki, həyatının, halının acılığını və yandırıcılığını bu acılığın və yandırıcılın içində əridib itirsin...
Bircə həkim onun əsil halından agah idi… Bircə onun ürəyi ağrıyırdı ona…
Başını yastıqdan dikəltmədən gözucu həkimə baxdı…
Həkim sən demə, heç nə yazmırdı… bir-birinə daraqladığı əllərini dizinin üstə pərçimləyib yorğun gözlərlə ona zillənmişdi...
Ürəyi çırpındı…
Həkim niyə belə baxırdı ona axı?.. Üzündə nə isə baş verirdi, nədi?.. Nə isə bitirdi… ya dəyişirdi?..
…Həkim ayıldığını hiss edib ayağa qalxdı, yaxınına gəlib əlini mərhəmətlə saçlarına çəkdi, sonra qəribə bir nəvazişlə:
- Hər şey yaxşı olacaq, bir qədər gözləmək lazımdı. - dedi.
Ürəyi qəfəsə salınmış balaca quş kimi çırpınıb susdu…
«Gözləmək lazımdı…» Həkim ölümünü deyirdi… Bayaqdan bura kreslonun küncündən üzündə izlədiyi də bu idi demək...
Üzündə bitən, tədricən qızılgül kimi pardaxlanıb açılan bu idi demək... Burnunun ucunu neçə vaxtdan bəri saraldıb uzadan, gözlərini çökəyə salıb söndürən qara qasırğa...
…Bir istədi, nəfəs yoluna tıxac kimi dirənib kəsilən səsini işə salıb soruşsun ki, «mən ölürəm?..», səsi gəlmədi... Səsi hülqümunun altından sinəsinəcən dartılıb tarıma çəkilmiş sim kimi hərəkətsiz idi… Onu hərəkətə gətirməyə, hülqumunun altından çəkib çıxarmağa gücü çatmadı...
Odu ki, həkimin üzünə baxa-baxa, nəfəssiz sakitliyin içinə qərq ola-ola uzanıb qaldı...
Gözləri isə hələ də başının üstündə cərrah kimi dayanan həkimi görürdü… çarpayısının aşağı başında tibb bacısıyla yanaşı dayanan kiçik oğlunu da görürdü... Amma onların heç biri onu görmürdü... heç biri görmürdü, necə o, nəfəssiz, cansız bədəniylə uzanıb onlara baxır...
Nəfəssiz halda necə də sakit uzanımışdı?!.. Gözləriylə nəfəs alırdı, nədi?!..
Yoxsa, ölmüşdü, həkimə də, oğluna da zillənən gözləriydi?..
Olsun ki, ölmüşdü... Çarpayısının ayaq tərəfində dayananlar - oğlu, qızı, həkim və tibb bacısı təəssüf dolu gözlərlə onun ölü vücuduna baxırdılar…
…Qorxudan, ya həcəyandan, içində nə isə qırıldı elə bil... ürəyində xırda gözlüklü nəfəsliyə bənzər nə isə açıldı… nəfəsi səsi ilə bir sinəsinə axdı… zarıltısı bu dəfə yaralı heyvan səsini andırdı…
Həkim başını aşağı salmışdı, əllərini xalatının cibinə basıb ağzının içində nə isə deyirdi…
- Allahın köməyi ilə... - dediyini eşitdi…
Həkim bunu deyib otaqdan çıxdı və bir azdan dəhlizdən həkimin nişastalı xalatının asta xışıltı eşidildi…
Olsun ki, həkim dəhlizin anağı başındakı adamboylu güzgünün qabağında dayanmışdı… xalatının döş cibindən çıxardığı xırda dişli daraqla saçlarını darayırdı...
Oğlu da dəhlizə çıxmışdı… o da güzgünün qabağında həkimlə yanaşı dayanıb saçlarını darayırdı… Heç biri dinib danışmırdılar… bir-birinə güzgüdən baxa-baxa, tamam ayrı şeylər barədə düşünürdülər…
Əslinə qalanda, onlar bayaq burda oturub, gözlərini, halına acıyırlarmış kimi, üzünə zilləyəndə də tamam ayrı şeylər barədə düşünürdülər… Burda mərhəmət dolu üzlərlə oturmaqları da, halına yanırlarmış kimi, vəziyyət ilə maraqlanmaqları vur-tut boyunlarına düşən adi insanlıq borcunu yerinə yetirməkdən savayı ayrı bir şey deyildi…
Tibb bacısı da, onun «geriyə qayıtdığını» görüb tələsik hərəkətlərlə yığışmağa, dəmir qutularının qapaqlarını cingildədə-cingildədə içlərini doldurmağa başlamışdı… Hər küncü xəstəlik və ölüm qoxuyan bu darısqal otaqdan tezcə yaxa qurtarıb təmiz havaya çıxmağa, bazara, ordan evə - xörək bişirməyə, yeyib-içib rahatlanmağa, deyib-gülüb dünyanın dərd-sərini unutmağa tələsirdi…
Onun isə tələsəsi yeri yox idi… O yol ayrıcında idi… bir ucu naməlum, qaranlıq boşluqlara, o biri ucu ağrılar dolu çarpayısına aparan yolun tən ortasında qalmışdı…
Boğazını qəhər tutdu...
Fikirləşdi ki, nə yaman kövrək olub?.. Ağlına gələn hər fikirdən qəhərlənir…
Fikirləşdi ki, belə getsə, canı boğazından çıxanda da - balaları onun ölmüş vücuduna ağlayanda da qəhərlənəcəkdi… səssiz-səmirsiz ağlayıb gözünün yaşını cansız yanağına axıdacaqdı… Özünə, yanımsız, kimsəsiz ölümünə, qarşıda gələn neçə-neçə illərin əlamətdar hadisələrinə çatmadığına ağlayacaqdı…
Böyük oğlunun müdafiəsindən sonra təşkil olunacaq banketə dəvət olunanlar əlini ikiəlli sıxıb bir ağızdan:
- Belə savadlı, istedadlı alimin yetişməyində sizin rolunuz böyükdür! - deyə bilməyəcəkdilər… Ərinin dörd ildən sonra keçiriləcək yubileyinin sonunda səhnəyə çıxıb, yubileyi təşkil etdiyinə görə Elmlər Akademiyasının rəhbərliyinə, xüsusən Geologiya institutunun direktoru Əkbər Salamzadəyə, mərhumun ailəsi adından təşəkkürünü bildirə bilməyəcəkdi...
Eybi yox, onun əvəzinə bu işi böyük oğlu həyata keçirəcəkdi… Səhnəyə çıxıb mərhumun ailəsi adından öz təşəkkürünü bildirəcəkdi… Neçə vaxtdan bəri gözlənilən yubileyin keçirlməsi mərkəzi mətbuatda qeyd ediləcəkdi. Yubileyin özü isə, olsun ki, Elmlər Akademiyasının binasında, ya da olsun ki, ayrı bir yerdə keçiriləcəkdi...
Niyəsə həmişə düşünürdü ki, onu yəqin ki, səhnədə oturdacaqdılar... və o, ömründə birinci tamaşaçı zalına səhnədən baxacaqdı… Gözləri projektorların gur işığından qıyıla-qıyıla, əri haqqında öz kövrək xatirələrini danışacaqdı... Lap axırda isə, onda ki, hamı əl çalıb ona çoxlu gül verəcəkdilər, doluxsunub ağlayacaqdı… Ona görə yox ki, ərinin xatirələri ürəyini kövrəldəcəkdi, yox... Ona görə ki, ərinin yolunda, (bu, hardasa həm də ərinin elm yolu idi) çəkdiyi əzabları, həmin o maddi və mənəvi iztirablar dolu ürəksıxan illəri yadına düşəcəkdi… özünün özünə yazığı gələcəkdi. Ona verilən gülləri də, ərinin xatirəsinə gələn güllər kimi yox, çürütdüyü ömrünə təsəlli kimi qəbul edəcəkdi...
Altı ildən sonra isə öz yubileyi gəlirdi... Altmış yaşı tamam olmalıydı... Onda uzun illər arzusunda olduğu mənalı bir gün baş tutacaqdı… min bir əziyyətlə böyüdüb başa çatdırdığı uşaqları - hər iki oğlu, gəlinləri, qızı, kürəkəni və nəvələri onun başına toplaşacaqdılar… O, süfrənin yuxarı başında əyləşəcəkdi, sinəsi fərəhdən şişə-şişə, uzun illərin zəhmətinin nəticəsi olan bu kövrək mənzərəni seyr edəcəkdi... Olsun ki, hələ doluxsunub ağlayacaqdı da…
…Sağ qabırğasının altından sızan göynərti yenə ara-sıra sol tərəfə ötürülməyə başladı… Qara ciyəri idi… Onun da öz planları var idi.
Demək nəticə bu idi ki, neçə illərdən bəri öz aləmində qurub yaratdığı həyat cədvəli onun boş təxəyyülündən savayı ayrı bir şey leyildi… su qabarcığı kimi, sabun köpüyü kimi bircə anın içində, öz-özünə, əl dəyilmədən, dağılıb puç ola biləcək mənasız xəyallar yığnağı, miskin ümidlər özfəaliyyəti idi…
Boğazına sızan acılığı udub fikirləşdi ki, nəyisə əvvəlcədən planlaşdırmaq ona heç vax düşmürdü… hələ lap uşaqlıq illərindən düşmürdü.
O dövrlər ümumiyyətlə, heç nə ona düşmürdü… Özü də tək bir ona yox, anasına da, bacı-qardaşına da düşmürdü… Hamılıqla, yaxud, ayrı-ayrılıqda, tək-tək tutduqları niyyətlərinin heç biri həyata keçmirdi… Yadına gəlir, hələ o illərdən bütün niyyət və diləklərinə əngəl olan məqamlar hədsiz çox idi… Tək səbir, cüt səbirin özü, kürəyin sol nahiyəinin qəfil gicişməylə qaşınması, pəncərələrinə qonub şüşələri o üzdən çıqqıldadan sərçələr, gecənin bir aləmi lapdan eşidilən qarğa qarıltısı, badımcanı, sarımsağı duza qoymaq, yaşıl parça kəsdirmək və sair və ilaxır… O dövrlər ona «düşməyənlərin» siyahısını ən çox yuxuları artırırdı… O dövr yuxularının demək olar ki, heç biri ona düşmürdü…
Yuxuda gülmüşdüsə, demək ağlayacaqdı, ağlamışdısa, demək yenə ağlayacaqdı...
O illər də, yadına gəlir, günaşırı yuxudan ya ağlaya-ağlaya, ya gülə-gülə oyanırdı...
Ərə gedəndən sonra isə tez-tez özünü dar paltarın içində vurnuxan vəziyyətdə görürdü…
Anasının dediyinə görə yuxuda özünü çılpaq görmək kasıblıq idisə, pal-paltarı görmək - darısqallığa işarəydi.
Həmin o darısqallıq idi… yataq otağının dörd divarıyla canını sıxırdı…
Fikirləşdi ki, kaş indi o dövrlər olaydı… Müharibə, aclıq, qıtlıq olaydı, amma anası sağ olaydı, yanında olaydı, onun bu halını görəydi, böyründə bardaş qurub gözlərini üzünə zilləyəydi, canının ağrısını, basma suyu canına çəkən tək, özünə çəkəydi…
Fikirləşdi ki, onun bu halı da elə müharibə kimi bir şeydi. Fərq bircə bundadı ki, burda müharibə onun içində gedirdi… bədəniylə bir nəyi vardısa, hamısını dağıdıb sökürdü, yerlə yeksan eləyirdi…
Dağılmayan, sökülməyən, sayıqlığını, gücünü bircə anlığa belə olsun, itirməyən, əksinə, saatbasaat itiləşib sayıqlaşan, getdikcə, saat kimi sərrast işləyən salamat əzası vardısa, o da beyni idi... İndi, bu halında - hər tərəfi bir ucdan sökülüb, dağılıb əridiyi bir vaxtda beyni əcayib bir həyatsevərliklə oyanmışdı… bu vaxtacan yadına düşməyən, yaddaşının künc-bucağında qalıb unudulan hadisələri, sözləri və üzləri xəbis-xəbis gündəmə gətirirdi… hər şeyi ona bir də yenidən yaşadırdı… onsuz da zəif ürəyinin olan-qalan gücünü alırdı...
Nəfəsi təngiyə-təngiyə fikirləşdi ki, indi neyləsin?.. Getdikcə itiləşən, itiləşdikcə min bir qanqaraldan hadisələri, üzləri və səsləri şahə qaldırıb ürəyini üzən bu yaddaşının əlindən ha yana qaçsın?..
Fikirləşdi ki, yaddaşı onu öldürmək barədə gizli əmr aldığından belə saz işləyir… illərdən bəri unutduğu ağrı-acılarını geriyə axıdıb gicgahını lükküldədə-lükküldədə axırına çıxmaq istəyir... Olsun ki, can üstündə olan bütün insanları beləcə - bütün həyatllarını, ağrı-acılarını bir anın içində yada sala-sala öldürürlər…
…Budu, yenə kimsə yaddaşının yarıqaranlıq zolağıyla ona sarı gəlir… Asta-asta, oğrun-oğrun… Səsi özündən qat-qat arxada, hardansa, lap uzaqdan gəlir... Yekə başmaqlarını döşəmə boyu xışıldada-xışıldada, uzun boynunu qabağa əyib əllərini arxasında çarpazlaya-çarpazlaya, iş başına tələsən kimi, onların yataq otağına tələsir… Bu dəqiqə qapını aralayıb başını içəri salacaq… Ya da bütün bədəniylə içəri girib əllərini belinə vuracaq, ya da başının üstünü kəsdirib əsəbi üzü ilə ona zillənəcək… yalın döşü görünməsin deyə, başını sinəsinə basdığı körpəsini əmizdirməyə imkan verməyəcək… yenə səsinin yoğun yerinə salıb: «A yekə gəlin!..» deyə-deyə bütün evi ayağa qaldıracaq… Axı bu adam yenə niyə gecənin bu vədəsi oyanmışdı?.. O ki, körpəsinin balaca ağzını, ağlamağı o biri otaqlarda eşidilməsini deyə, əliylə qapamışdı… sonra döşünü tezcə çağanına ağzına basıb az qala boğmuşdu balasını?..
…Qaynatası bu dəfə qapını deyəsən, çiyni ilə itələyib açdı... içəri girib onunla üzbəüz dayandı, otağın yarıqaranlığında tən yarısı görünən əsəbi üzü ilə:
- A yekə gəlin, yenə niyə ağladırsan uşağı, niyə qoymursan yataq?.. - deyib üzünə zilləndi…
...Döşünün üstünü yorğanın ucuyla örtüb ha geriyə çəkdisə ki, uşağın ağzından çəkib çıxarsın, çıxara bilmədi… Döşünün giləsi uşağın möhkəm-möhkəm bir-birinə sıxdığı xırda dişlərinin arasndaydı... geriyə çəkdikcə, göynəyirdi…
Fikirləşdi ki, böyük oğlu anadan olandan ona əzab verib… anadan olandan qanını içib... hələ də içməkdədi… O illər oğlunun, döşünün giləsini dişlərinin arasında sıxıb qanını axıtmasa yuxulaya bilmədiyini, hər iki döşünün giləsinin dönə-dönə yaralanmaqdan yara saldığını və hər dəfə əmizdirəndə, oğlunun balaca dodaqlarının südüylə bir, qanına bulaşdığını, südqarışıq qanını əmdiyini xatırladı...
…Nə qədər elədi, döşünü uşağın ağzından çıxarsın, çıxara bilmədi. Döşünün yaralı giləsi uşağın iti dişlərin arasındaydı… tərpətjikcə, ağrıdan az qalırdı, oturduğu yerdə huşunu itirə...
…Qayınatası çəkilib getmək bilmirdi… hələ də əlləri belində, başının üstə dayanmışdı...
- Nə dayanmısan?.. Niyə karıxıb qalmısan?.. Dursana ayağa, uşağı beşiyinə qoysana yatsın?!..
Qayınatası uşağa və onun çılpaq döşünə elə baxırdı, elə bil uşağın ağzındakı - onun döşü yox, içi südlə dolu, şəffaf süd şüşəsi idi... Sonra nə oldusa, qayınatanın hövsələsi daraldı, onun karıxmış halından əsəbiləşib uşağı onun qucağından çəkib çıxartdı, uşaqla bir döşünün giləsinin yarısını da qoparıb apardı… döşünün yanı bircə anın içində gecəköynəyinin, yorğan-döşəyini ağına yayıldı...
…Ardı yadına gəlmirdi... Ağrıdan ürəyi getmişdi?.. Yoxsa, otaq qatı zülmətə qərq olmuşdu?..
Haçandan-haçana hrdansa lap uzaqdan - dəhlizin o biri başından, qayınatasının bütün evi lərzəyə salan səsini eşitdi...
Qayınatası təcili yardıma zəng vurmuşdu, telefona bərkdən-bərkdən evin ünvanını təkrar eləiyrdi…
Gözünü açanda qayınanasını gördü… Qayınanasının yanında oturub qırışlar və büküşlər dolu balaca üzüylə ona baxırdı… Qayınanasının, hansı meyvəninsə qurusunu xatırladan anası da budu, burdayda, sinəsini xışıldada-xışıldada öskürüb dəqiqədə bir «başıma xeyir» deyirdi… ayıldığını görüb üzünü üzünə yaxınlaşdırdı, balaca, yumşaq burnunu burnuna toxundurdu… göz qapaqlarının ağır qırış torbasının altından bozaran muncuq gözləriylə üzünə zilləndi... sonra geriyə çəkilib sinəsini xışıldada-xışıldada öskürə - öskürə yenə:
- Başıma xeyir. - dedi...
…Sonra baxıb gördü, anasıdı… bayaqdan bura yanında uzana-uzana üzünə zillənib… arada bir içini çəkib asta-asta:
- Va-a-ay canım… - deyir…
İndi neyləsin, anası can üstə… özü bu gündə…
Var qüvvəsini toplayıb ayağa qalxmalıdı… Nəyin bahasına olursa olsun…
Bədənini gərib başını yastıqdan qaldırmağa çalışdısa da, gücü çatmadı…
Başının içini də ağır qənbərlərlə doldurmuşdular…
- Başıma hərlənirlər… - anası yanaşı çarpayıdan dedi… sonra üzünü ona çevirib vahimədən irilən gözlərlə üzünə zilləndi. - …məni özləri ilə aparmaq istəyirlər.. - deyib bumbuz əlləriylə onun biləklərinə sarıldı…
Bədəni uçundu… çırpınıb anasının əllərindən çıxmaq, əl-qol atıb ayağa qalxmaq, dəhlizə, ordan çöl qapısını açıb bloka atılmaq istədi…
Bədəni hərəkətə gəlmədi… ağzını açıb havanı sinəsinə çəkdi ki, qışqırsın...
Səsi çıxmadı... səsi hardasa, mədəsinin altıydı… onu ordan çəkib çıxarmağa heyi çatmadı… odu ki, anası kimi yavaşca:
- Vay canım… - deyib susdu…
- Gəl çim, Ağca!.. - qaynatasının hirsli səsi yenə hardansa, lap yaxından gəldi…
Bunun ardınca qayınanası həlim səslə:
- Ay ana, eşitmirsən? Nə oturmusan?.. Durub çimsənə... - deyə dəhlizin aşağı başından qışqırdı…
Sonra bir neçə tanış səs eşidildi:
- Gəl çim, ay nənə!..
- Tənbəlliyin tutubsa, səni özüm çimdirim ay arvad...
Qarı hardasa, buralarda idi… qəhər dolu asta səsi hardansa, lap yaxınlıqdan eşidildi...
- A-ay bayısı, qardaşı-ı olmıya-a-n… A-ay kimsəsi-iz gəli-in…
…Boğazını qəhər tutdu... Ağca ona ağlayırdı...
...Uşaqları da budu burdaydılar… qarının səsindən doluxsunmuş üzlərlə onun cansız bədəninə baxa-baxa ağlayırdılar…
Amma yox, bu, uşaqları deyildi… otuz il bir yerdə işlədiyi həkim həmkarları idi… Klinikada geydikləri ağ xalatlarda ona zillənmişdilər… həkim səbli ilə öz həmkarlıq borclarını yerinə yetirirdilər…
Uşaqları isə deyəsən, yenə mətbəxdəydilər… orda ondan gizlin, xısın-ısın yeyirdilər… yeyə-yeyə ondan danışırdılar… nələrəisə götür-qoy eləiyrdilər… və daha o götür-qoy elədikləri barədə ona nə isə demək fikirləri yox idi…
Bu gündən, olsun ki, hələ lap dünəndən, ya bəlkə artıq neçə həftə bundan əvvəldən bəri uşaqları ona artıq o biri tərəfin - O dünyanın adamı kimi baxırdılar…
…Gözlərini açmaq istədisə də, göz qapaqlarını qaldıra bilmədi… Gözlərinə dolan yaş buna imkan vermədi... Odu ki, göz qapaqlarını astaca sıxıb içinin yaşını yanaqlarına axıtdı… Sonra da ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, axı niyə ağlayır?..
Daha yemək yeyə bilmədiyinə, yoxsa, yemək istəmədiyinə, ya uşaqlarının onun daha yemək iqtidarında olmadığını unutduqlarına görə?.. Ağca qarıını bayaqdan bura ağladan - olsun ki, bu idi… Ömrünü, həyatını fəda etdiyin övladların etibarsızlığı…
Qarı hələ də budu burdaydı… asta mızıltısı hələ də hardansa, lap yaxından eşidilirdi…
Yoxsa, dünyagörmüş qarı buna ağlamırdı, hardasa lap yaxınlarda - çarpayısının dövrəsində hərlənən qara caynaqlı Ölümünə ağlayırdı?..
Ağca qarı öz ölümünə də eynilə beləcə, sitildəyib nədənsə qorxan kimi, gün-gündən arıqlayıb ətini tökə-tökə ağlayırdı… gecələrlə qulağına pıçıldanan qoxunc xəbərdarlıqları isə günortalar yuxuda sayıqlayırdı…
- Niyə məndən qorxursan, Ağca?.. Sən ki, hələ bir dəfə də ölməmisən?..
***
…Üzbəüzdəki şkafın yarımaçıq qapısından birinin qolçağı, o birisinin ətəyi görünən pal-paltarına baxdıqca, özünə ürəyi ağrıdı...
O mavi yaxalıqlı paltarı heç imkan tapıb geyinə bilmədi… Həmin bu paltarı yalnız bircə dəfə - o da, bir neçə ay bundan əvvəl evləri ilə üzbəüzdəki dərzi atelyesində geyinmişdi… güzgünün qabağına keçib orda özünə böyürdən, arxadan baxmışdı...
İlk dəfəydi ki, paltar o istəyən kimi alınmışdı… qarnın şişkinliyini ustalıqla gizləyir, onu qat-qat incə və hündür göstərirdi…
Yadına, dərzinin pulunu artıqlaması ilə ödəyib, paltar qoltuğunda evə qayıtmağı, onu əyninə geyib bu dəfə güzgünün qabağında dikdaban çəkmələri ilə hərlənə-hərlənə, özünü bu görkəmdə rəfiqəsinin, yaxınlaşmaqda olan ad günündə təsəvvür eləməyi düşdü…
Rəfiqəsinin yubileyi irəlidəydi, yoxsa, ötüb keçmişdi?..
…Qapının arasından kimsə içəri boylandı, sonra eləcə səssizcə geriyə çəkildi…
Yoxlayırlar, görsünlər sağdı hələ, ya yox… Elə də yoxlayırlar, elə bil özləri ölməyəcəklər…
Hamı öləcək… İraq-iraq olsun, oğulları da, onların arvadları da, onların uşaqları da… Amma nə qədər ki, canları ağrımır, nə qədər ki, Ölümün, nədənsə çəkinən tək, ona yaxınlaşıb-uzaqlaşdığını hiss eləməyiblər, bunu anlamayacaqlar...
Ölüm isə həqiqətən nədənsə çəkinirdi… Ondan, yoxsa, ona heç cür təslim olmaq istəməyən sağlam ürəyindən?.. Ya bəlkə Ölümün ona yazığı gəlirdi?.. Təklənib lazımsız əşya kimi atılıb aqldığı bu çarpayıda yatan vücuduna baxdıqca, vaxtını uzadırdı?..
Hə, yaddaşını oyadan da o idi… İstəyirdi hər şeyi sonacan anlayıb getsin…
Ölüm anasıyla da belə eləyirdi… can üstə olanda gah atılıb sinəsinə çıxırdı, rəngini saraldıb burnunun ucunu əcayib sivriliklə nazildirdi… gah da geriyə çəkilib ilim-ilim itirdi…
…Anasının mərhəmət və təəssüf dolu baxışları gözünün qabağına gəldi…
Onda anasının ona niyə belə baxdığını, gözlərindəki o təəssüfün və mərhəmətin nə olduğunu anlamırdı… Onda uşaqları lap balacaydı… özününsə iyirmi yeddi yaşı ancaq olardı... Onda anasının, vaxt gələcək, onun da yatağa düşəcəyinə, onun kimi, dilsiz-ağızsız köməksizliklə tavana zillənəcəyinə təəssüfləndiyini hələ anlamırdı… Yadına gəlir, anasınan da üstünə eynilə bu həkimə oxşar dombagöz həkim gəlirdi… o həkim anasına da eyni ilə beləcə «Allahın köməkliyi ilə…» deyirdi… Fərq bircə bunda idi ki, o həkim qadın idi… hər dəfə anasının nəbzini, qan təzyiqini yoxlayandan sonra:
- Yesə yaşayacaq, amma ayaqlarından gözünüzü çəkin... - deyirdi...
Hər dəfə də həkimin bu sözündən sonra anası ona elə baxırdı, elə bil uzandığı yerdə büdrəyib üzü üstə yıxılırdı...
Anası indi də otağın hansı küncündənsə üzünə zillənmişdi… həmin o təəssüf və mərhəmət dolu baxışlarla baxa-baxa, səssiz-səssiz ağlayırdı…
…Ürəyinin başı söküldü... anasına qulluq elədiyi məşəqqətli dövrləri - ərini, uşaqlarını unutduğu uzun-uzadı ayları, ikigözlü çarpayının bu biri gözündə xəstə anasıyla üz-üzə, göz-gözə qaldığı zülmət qaranlıq gecələri xatırladı… Günlər və aylarla anasına pərçimdənib qalmaqdan, hamının - ərinin də, uşaqlarının və rəfiqələrinin də yadından çıxmağı, hərəkətsizlikdən və əinin altına keçəni yeməkdən kökəlib piylənməyi, gecələr yolunu gözləməkdən zinhara gələn ərinin küçələrə düşüb evə gecə yarıdan keçəndə, bəzənsə xəstələnib öskürüşməyə, qızdırma içində yanıb-yaxılmağa başladığı əzablı günləri yadına düşdü…
…Həmin günlərin bir dönəmi anasının ölməyini istəməyi də o biri əzablı xatirələrlə bir yadına düşdü… və bundan saçlarının dibi gizildədi…
Hə, anasına sevgi və qayğıyla dolu dövrlərin hansısa dönəmində - gücünün tükəndiyini, xəstə zarıltıların canına, ruhuna hopub onan da qəddini əydiyi, qol-qıçını gizli-gizli sızıldmağa başladığını hiss etdiyi günlərin birində ürəyinin ən gizli, altı tərəfiylə anası ölümünü gözələməyə başladığını xatırladı…
Üstünə çağrılan həkimin hər dəfə:
- Yaşayacaq. Ürəyi çox sağlamdı. - deyəndə, deyib sınayıcı baxışlarla gözünün içinə zillənəndə, gizli təəssüflə alışıb yandığını, təəssüfünü içində boğduğundan, qırmızılığı yanaqlarına çıxdığı məqamlar gözünün qabağına gəldi…
Hə, onda anasının ömrünün hələ qabaqda olduğundan xəbərsiz idi… Onun da, uşaqlarının da canını ala-ala, onu dünyaya gətirdiyi gündən bütün elədiklərini burnundan gətirə-gətirə, uzun-uzadı yataq ömrü yaşayacağını bilmirdi… Bunu necəsə, bir payız günü - sarı xəzəl evlərinin dörd bir yanını bürüyüb hər şeyi axırından xəbər gətirdiyi bozumtul bir gün yatağının içində əcayib bir iştahla sıyaq yeyən anasının - bu zahirən heysiz, çəlimsiz qadının o qocalıb əldən düşənəcən boğazından ağır xalta kimi asılıb qalacağını, bataqlıq kimi əl-ayağına yapışıb onu da öz yatağına çəkəcəyəini, ana-bala, hərəsi ikigözlü çarpayının bir gözündə uzana-uzana, ömürlərinin axırına qədər zıqqıldayıb sarala-sarala qalacağını anladığı günü xatırladı…
…Çönüb yanaşı yataqda səssiz-səmirsiz uzanıb quş gözləriylə tavana zillənən anasına baxdı…
Əri də onu gözləməkdən bezib qapını çırpıb birdəfəlik gedəcəkdi… uşaqları yaşa dolub qocalıb əldən düşəcəkdilər, onlarla yanaşı uzanıb onunla bir zıqqıldayacaq, zar-zar zarıldayacaqdılar…
Fikirləşdi ki, heç vaxt ağlına belə gəlməzdi ki, gün gələcək ki, dünyada hamıdan çox sevdiyi anasının ölümünü istəyəcək… Olsun ki, dünya belə qurulub… hamı, həytta ən yaxın doğmalar da nə vaxtsa, bir-birinə mane olmağa başlayır…
…Anası deyəsən, daha nəfəs almırdı…
…Qolunu çəkmək istədisə də, anasının soyuq barmaqları gərilib qolunun ətinə keçdi…
Anası olsun ki, onu özü ilə aparmaq istəyirdi. Yoxsa, əksinə, qolundan yapışıb bu dünyada qalmaq istəyirdi?..
…Qapı yenə aralandı…
Gözlərini aralayıb gözucu qapıya baxdı.
Heç kəs yox idi. Qızı hələ gəlməmişdi. Qapını olsun ki, evin içiylə əsən külək tərpədib aralamışdı. Hardasa, o biri otaqlarda pəncərə açıq qalmışdı yəqin, kuləyi, bu yiyəsiz evin pəncərəsindən içəri buraxmışdı…
Başını bir təhər hərəkətə gətirib yatağın o biri gözünə baxdı.
Yatağın o biri gözü boş idi.
Demək qara basırdı onu. Anası çoxdan ölmüşdü. İndi Allah bilə, sümükləri də çürümüşdü…
…Çöldən azan səsi eşidildi…
Olsun ki, günortadı. - fikirləşdi. - Yoxsa axşam düşürdü?..
Pəncərənin pərdəsi bağlı idi deyə, göyün üzünü görə bilmədi.
Ona elə gəldi, ya həqiqtdə belə alındı, azanın duaları arasında öz adını eşitdi…
…Bədənindən soyuq gizilti ötüb keçdi… Fikirləşdi ki, yenə qara basır onu. Olsun ki, bu halında belə də olmalıdı.
…Külək pəncərənin pərdəsini yellədib havaya qaldırdı və o nəfəsliyin bir hissəsindən görünən göyün kiçicik parçasını gördü…
Günorta idi. Göyün üzü açıq mavi rəngdə idi.
Boğazını qəhər sıxdı… gözləri doldu, gözünün yaşı axıb qulaqlarına doldu…
…O ki, bu dünyanı, bütün ağaclarıyla, quşlarıyla, dənizi və günəşiylə, bütün səsləri və qoxularıyla sevə-sevə yaşamışdı?!.. Dünya isə sən demə, onu heç sevməmişdi… onun adda, onun boyda, onun biçimdə qadının varlığını unutmuşdu…
Boğazına dolan qəhəri udmaq istədi… udlağı tərpənmədi...
Əri sağ olsaydı, onun bu halını görsəydi, yanında oturub üzünü əlləriylə tutardı, çiyinlərini tərpədə-tərpədə uşaq kimi ağlayardı…
Yoxsa, ağlamazdı?..
Axı ən yaxşı günlərini, gözəlliyini və sağlamlığını əri özü ilə aparmışdı?!.. Əvəzində, bitib-tükənməz qayğıları içində itib batdığı üç vecsiz övlad qoymuşdu...
…Oğlu hələ də küncdəki kreslodan dinməz-söyləməz üzünə zillənmişdi...
Bayaqdan bura getməmişdi, nədi?.. Yoxsa, gedib bir də geriyə qayıtmışdı?..
Gedib qayıtmışdı. Olsun ki, işdən icazə almışdı. İşini, gücünü atıb ürəyində ona min yol ölüm diləyə-diləyə bura qayıtmışdı. İndi oturub gözləyirdi.
O isə ölmürdü… Ölə bilmirdi. Çünki canı rahat deyildi. Əlbəttə, rahat deyildi. Bu qədər dərd-sərlə hansı rahatlıqdan danışmaq olar?..
İndi ölmək üçün yadına, yalnız xoş, ürəkaçan xatirələrini salmalıdı… yaxşı günlərini, gözəl saatlarını…
Yaddaşının bulanıqlığı içində ürəyini aça bilən nə isə axtardısa da, yadına, anasının dünyasını dəyişmiş bir neçə qohumundan və çağa səsindən savayı heç nə düşmədi.
Olsun ki, canının ağrısı imkan vermir... - fikirləşdi. Həm də yaddaşı əzablı və qayğılı illərin xatirələri ilə dolu idi… Ailə qurmamışdan əvvəlki darısqal dövrlər, ardınca ailə ağrı-acıları… Səhəri, günortası olmayan yarıqaranlıq, havasız illər...
- Can bala. - bayaqdannan böyründə uzanıb tavana zillənən anası, kimdənsə qorxurmuş kimi, ağzının içində dedi.
Çönüb anasına baxdı.
Anası indi də pəncərənin açıq nəfəsliyindən görünən göyün kiçicik parçasına zillənmişdi.
…Qapı döyüldü…
Yox, qapı deyildi, ürəyi idi döyünən… bərk-bərk döyünüb susdu. Otağa zülmət qaranlıq çökdü... elə bil bədəni də soyudu…
Yoxsa, bədəninə nə isə sarıdılar?..
Hə, nə isə sarıyırdılar… Onu buz kimi soyuq mələfəyə bükürdülər... Yox, mələfəyə yox, kağız iyli ağappaq, nazik kəfənə bükürdülər…
Demək, ölmüşdü…
Qatı qaranlığın içindən kimsə üzünə zillənmişdi…
Yenə kim idi bu?.. Yenə kim idi, yaddaşının alt qatlarından asta-asta ona yaxınlaşırdı, yenə nəyi yadına salmağa, gözünün qabağında bitməyə hazırlaşırdı?..
- İç.
…Oğlu idi… bir əlini başının altına keçirmişdi, o biri əliylə dibində azca su olan stəkanı dodaqlarına toxundururdu.
Oğlu stəkanı bir müddət beləcə, ağzına tutub gözlədi, içə bilmədiyini anlayıb geriyə çəkildi. Olsun ki, daha su içməyə də taqəti olmadığını yalnız anladı. - fikirləşdi. Yoxsa, içə bilmədiyini, keyiyib ağırlaşmış dilini, udlağını tərpədə bilmədiyini özü dedi oğluna?.. «İstəmirəm» - dedi, yoxsa, «ölürəm» - dedi?.. Yoxsa, bunu ürəyində dedi?..
Ürəyi ovuc kimi yığılıb sıxıldı…
Axı niyə yadında bircə dənə olsun, yaxşı xatirəsi qalmayıb?.. Yoxsa, ümumiyyətlə, yaxşı heç nə olmayıb?.. Bəs cavanlığı, tələbəlik illəri, nişanlı vaxtları?..
Elə bil heç nə olmayıb… Yaddaşı kiminsə həyatından bəhs edən sənədli filmin qırıq epizodlarına bənzər adda-budda görüntülərdən savayı heç nə saxlamayıb… Heç nə…
Elə bil dünyaya elə beləcə - bu yaşda, bu bədənlə, bu xəstəliklə, bu yorğan-döşəkdə gəlib… həyatı da budu burda - bu gözağrıdan çəhrayılığın altında keçib…
Fiikirləşdi ki, belə ola bilməz axı?!.. Yəqin ki, olmağına nə isə olub, amma hamısı necəsə, yoxa çıxıb… Uşaqlığı da, gəncliyi də… Uşaqlığı da ölüb, gəncliyi də…
Hanı dünənki Zərifə?… Bir il bundan əvvəlki, sağlam, gümrah Zərifə?.. Hər şeyi bəyənməyən, küçəyə çıxanda, hamının ağzı açıq qalan, gözəl Zərifə?..
Bəs iyirmi il bundan əvvəlki incəbel Zərifə hara getdi?.. Əlli il bundan əvvəlki nazik bədənÖ alyanaq Zərifə hardadı?.. Məktəbli Zərifə, körpə Zərifə?..
Bir də baxdı ki, budu, zərifələrin hamısı burdadı… Yaşlısı da, məktəblisi də, cavanı da, körpəsi də gəlib başına yığışıblar… çarpayısını dövrəyə alıb səssiz-səmirsiz üzünə zilləniblər...
…Gözləri doldu… ayağa qalxmaq, zərifələrin hamısını bir-bir bağrına basıb gücü gəldikcə, hönkürüb ağlamaq istədi... Elə bil ayağa qalxdı da… Canını dişinə tutub çarpayının kənarlarından yapışıb, taxtalarını cırıldada-cırıldada bir təhər ayağa qalxdı… zərifələrdən ən cavanıyla üzbəüz dayandı... heysiz qollarını onun boynuna doladı, hörüklü başını sinəsinə sıxdı…
…Cavan Zərifə ölü ağac kimi qupquru, mərmər kimi soyuq idi…
Baxıb gördü, bayaqdan bura bağrına basıb hönkür-hönkür ağladığı Zərifə yox, Zərifənin özü kimi şümal başdaşısıdı… Dəhşət içində geriyə sıçradı…
Bir də baxdı ki, ətrafı şümal başdaşılarla doludu... hər birinin də üstündə adı və təvəllüd tarixləri yazılıb…
«Ağayeva Zərifə Səməd qızı - 1920-1926»… «Ağayeva Zərifə Səməd qızı 1920-1930», «Ağayeva Zərifə Səməd qızı - 1920-1940», «…1920-1952…», «…1920-1970…»
Hərflər, rəqəmlər bir-birinə qarışıb başını hərləndirdi… Bilmədi, hansı başdaşıya qısılsın, hansının böyründə diz çöküb ağlasın?!..
…Hardansa buz kimi soyuq külək əsdi... əsib qəbirlərin arasıyla qorxunc-qorxunc uğuldadı… onu kürəyi üstə yerə yıxıb dəli vıyıltılarla üstündən ötdü… və o, dörd bir yandan üzünə gülümsəyən başdaşıların arasında təmtək qaldı…
Sonra yenə həmin o ağ duman gəldi… gəlib soyuq qanadlarıyla uzunə, sinəsinə çökdü…
…Qolunun birini hərəkətə gətirə bildi deyə, yorğanı xirtdəyinəcən çəkdi… Yenə qarabasma idi… can üstündə olanda anasının, nənəsinin, xala-bibilərinin gözünə görünüb onları dəhşətə salan həmin qarabasmalar…
…Fikirləşdi ki, bədbəxtlik də, xoşbəxtlik də əslinə qalanda, nisbi məfhumlardı... İnsan hər zaman xoşbəxt, ya bədbəxt olduğunu bilə bilmir… Bunu yalnız sonralar - hər bitib qurtarandan, ondan illərin və hadisələrin axarıyla uzaqlaşandan sonra anlayır. O isə hələ də bədbəxt, ya xoşbəxt həyat yaşadığını bilə bilmir. Çünki bu dəqiqə onun üçün ən böyük xoşbəxtlik - ağrısızlıqdı. Nə qədər ki, ağrımır, deməli xoşbəxtdi…
Fikirləşdi ki, qəribədi, görəsən niyə bu axır bir neçə günü daha heç harası ağrımır?.. Bədəni ağrımaqdan bezib, nədi?..
Güzgünün başına sancdığı gülümsər üzlü şəkli də daha ona baxıb qəhərlənmir...
Bu dəqiqə çiynindəki güllü şalını boğazına dolayıb, tələbəlik illəri rəfiqələri ilə bir-birlərinə deyən kimi, göz vurub:
- Necəsən? - deyəcəkdi. - Elə bildim cücüsən…
Bu şəkli yəqin ki, o öləndən sonra böyüdəcəklər… qara haşiyəyə salıb otağın yuxarı başından asacaqlar, altına qızılgüllər düzəcəklər... Başsağlığı verməyə gələnlərlə onun barədə danışdıqca, çönüb bu üzügülər qadına baxacaqlar… «heyf» -deyəcəklər…
Ya da heç böyütdürməyəcəklər. O olmayandan sonra şəkli, yaxud, ona aid yaxınlarının - rəfiqələrinin, tələbə dostlarının, iş yoldaşlarının, tanış-bilişin şəkilləri kimə lazım idi ki?..
Sonra elə bil bunu gördü də… Necə uşaqları onu basdırıb yasını yola verəndən sonra ev-eşiyində yır-yığış edirlər… ona aid olanları bir kənara yığır, şəkillərini komalayıb zibil vedrəsinə atırlır… Qədimliyindən rəngi saralmış fotoları - ata-anasının, baba nənələrinin, onlarla bir əsr bundan əvvəl yaşamış uzaq-yaxın qohumların, dost-tanışın, ərinin və özünün iş yoldaşlarının və daha kimlərin və kimlərin üzləriylə dolu olan şəkilləri artıq heç nəyə yaramayan kağız yığnağı kimi cırıb atırlar…
Sonra necəsə, birdən birə bu şəkillərin hamısını - kiçik ölçülü fotolara sıxışdırılmış bir yığın ölü şəkli… neçə-neçə balaca üzlər, nöqtə gözlər... Gəl indi bu mərci gözlərin yiyələrini tanı görüm, kimi tanıyırsan…
…Oğlu qapının zənginə ayıldı… dəhlizə çıxıb qapını açmağa getdi və çox çəkmədi ki, dəhlizdən qızının qırıq səsləri eşidildi.
Qızı deyəsən, yenə ağlayırdı. Ağlaya-ağlaya deyəsən, yenə onun barədə danışırdı.
Ürəyi zəif-zəif çırpındı. Nə baş vermişdi?..
Olsun ki, qızı onun dünən bəri qəfil bir dəyişkənliklə pisləşən halından xəbər tutmuşdu… odu ki, ağlayırdı.
Qızı içəri girəndə, baxdı ki, ağlamır… sadəcə, yorğundu.
Qızı içəri girib qapının ağzında ayaq saxladı, özünü ona göstərmədən, səsini çıxarmadan, halını uzaqldan-uzağa yoxladı.
Qızını yoran səbəblərdən biri və bəlkə də başlıcası o idi.
Bir də qızı deyəsən, yenə boylu idi. Bunu, qızı çarpayısına yaxınlaşdıqca, ətrafını bürüyən süd iyindən anladı. Gözünü yarım açıb qızının qarnına baxmaq istədisə də, göz qapaqlarnı qaldıra bilmədi. Göz qapaqları dünəndən bura lap ağırlaşmışdı… içi göz yaşıyla, ya nə isə ayrı maye ilə dolub bərkimişdi.
…Qızı otaq boyu ehmal addımlarla yeriyib yaxınına gəldi, çarpayısının kənarına əyləşib əlini əlinə aldı…
Göz qapaqlarını açmasa da qızının üzünü gördü…
Azca şişkinliyi vardı. Olsun ki, kökəlmişdi. Payız vaxtı qızı həmişə kökəlirdi.
Qızı bir müddət beləcə, əli əlində oturub qaldı, sonra üstünə əyilib dodaqlarını ehmalca alnına toxundurdu.
Ağlamı tutdu. Qəribəydi ki, yatağa düşəndən bəri qızı hər dəfə alnından öpəndə ağlamığı tuturdu. Olsun ki, qızının bu zərif öpüşündə analıq nəvazişini əvəzləyən nə isə vardı.
Əlbəttə vardı. - nəfəsi təngiyə-təngiyə fikirləşdi. Axı qızı da ana idi?!..
Nə isə xışıldadı… Olsun ki, qızı idi… boynundakı şərfi açıb bir kənara atdı, ayağa qalxıb yatağıyla üzbəüzdəki kresloya əyləşdi… bir müddət həyəcandan, ya pillələri birnəfəsə qalxdığından sinəsinə tıxanan nəfəsini dərdi. Sonra el bil nə isə soruşdu.
Ya ona elə gəldi?..
Hə, qızı hamiləydi. Bunu, gözünü açmasa da, qızının sədəfə çalan avazımış rəngindən bildi. Ürəyi sıxıldı…
…Qızı dinmirdi… əllərini balaca qarnının üstündə çarpazlayıb deyəsən, fikrə getmişdi.
Külək pəncərənin şüşələrini titrədə-titrədə içəri soxuldu… otağın künclərinə qısılıb qapıların arsıyla qorxunc-qorxunc vıyıldadı…
Küləyin səsindən, ya qızının fağır görkəmindən oldu, içi qəribə bir sızıltıyla göynədi… canında tanış ölüm vahiməsi dolandı… içində nələryinsə yeri dəyişdi... Bu qəfil dəyişmədən sonra otağın havası necəsə, birdən-birə yoxa çıxdı… çarpayısı yırğalanıb harasa aşağı - daha havasız darısqallıqlara endi... Yoxsa, kənara çəkildi?.. Çarpayısıyla üzbəüzdəki kresloda qarnında körpəsi, fağır-fağır oturmuş qızı uzaqlarda qaldı...
Yoxsa, öldü?..
Əgər ölüm bu idisə, onda bu vaxtacan olanlar nə idi?..
Hə, olsun ki, öldü… yenə qatı dumanlığı andıran soyuq hava kütləsi axdı üstünə… Qatı duman topalarının uzaq dərinliklərində qaraltıya oxşar nə isə dəydi gözünə...
…Dünyasını neçə illər bundan əvvəl dəyişmiş cavan əriydi... toz-torpağın, yoxsa dumanın içinə üzüqoylu yıxılıb ordan gözləriylə onu çağırırdı…
…Ayağa qalxmaq, qaçıb ərini ayağa qaldırmaq istədisə də, bunu necə eləyəcəyinin təhərini yadına sala bilmədi… Nə qədər elədi, harasa, nəyəsə dirsəklənsin, əlinin, qolunun altına dayaqlana biləsi bir şey gəlmədi... Hər şey - qolları da, əlləri də, üstü yorğan-döşəkli çarpayısı da hardasa, çox-çox uzaqlarda, əlçatmaz boşluqlardaydı… elə bil özü də boşluğun ha tərəfindənsə havadan asılı vəziyyətdəydi…
İndi o neyləməliydi?.. Özünü dumanın içinə yıxılmış cavan, köməksiz ərinə necə çatdırmalıydı?.. Bir də çatdırmalıydımı, ümumiyyətlə özünü ərinə?..
Burasını anlamaq iqtidarında deyildi…
Yaddaşını gərib əri ilə yaşadığı ömrünü xatırlamağa çalışdısa da, yadna, uşaq əmziklərindən savayı heç nə düşmədi…
Üzü hədsiz doğma olan bu adamı istəmişimi?.. Yoxsa, nifrət bəsləmişdi?..
Buz kimi soyuq dumanlıq bunu anlamağa mane olurdu...
Elə bil hər ikisi olmuşdu… Həm sevgi, həm nifrət. Hər ikisi də eyni ölçüdə, eyni çəkidə. Amma hansı əvvəl, hansı sonra olmuşdu?..
Dumanlıq getdikcə qatılaşırdı… onu fikirləri ilə bil qatılığın ən çıxılmaz yerlərinə salırdı…
...Var qüvvəsini toplayıb hərəkətə gəlməyə, özünü pərçimləndiyi nəyinsə cəngindən qoparmağa çalışdısa da, kürəyinin az qala hər toxumasına bitişmiş döşəkağının qupquru, nişastalı səthindən aralana bilmədi...
Fikirləşdi ki, olsun ki, bayaqdan bura əl-qolunu, bədənini qurudub yoxa çıxaran elə bu nişastası artıq düşmüş döşəkağısı imiş... amma sonra baxıb gördü, əl-qoluna yapışıb onu tərpənməyə qoymayan döşəkağı yox, kiminsə əlləridi...
Qızının, qan azlığından avazıyıb ölü toyuq caynaqlarını andıran cansız əlləri...
Qızının əlləri çevik hərəkətlərlə sağ qolunu ovuşdururdu.
Olsun ki, halı getdikcə lap pisləşirdi...
Göz qapaqlarını axır ki, azca olsa, qaldıra bildi…
…Qızının rəngi lap avazımışdı… gözlərinin altındakı kölgələr dərinləşmişdi… Yoxsa, otaq qaranlıqlaşmışdı?..
Əslinə qalanda, qızının rəngi hələ lap uşaq vaxtlarından beləydi. - fikirləşdi və qızının uşaqlıq dövrləri bircə, qırıq saniyənin içində gözünün qabağından ötüşdü…
…Qızı uzaq uşaqlıq illərinin çöp kimi nazik, incik vücudu ilə gözünün qabağına gəldi… külək əsdikcə, qanı qaçmış kimi rəngsiz üzü, çəlimsiz bədəni ilə bayraq kimi yelləndi… uğursuzluqlar və təslimlər dolu taleyinin möhürü kimi ağara qaldı...
Qızı böyüyüb boya-başa çatandan, ev-eşik, oğlul-uşaq sahibi olandan sonra da gözünü möhür kimi ağardmağına, xəstə quş səsiylə zıqqıldayıb onun onsuz da qara gününü bir az da qaraldmağına davam edirdi… İndi də uşaqlıqdakı kimi, daim harasısa ağrıyırdı... durduğu yerdə büdrəyib yıxılır, harasınısa əzir, ya nəyinisə itirirdi… ya çiban çıxardır, ya yediyi yeməyi nəfəs yoluna salır, yediklərini geriyə qaytarırdı…
...Çarpayısı yenə nənni kimi yellənməyə, onu da üstündə asta-asta yırğalamağa başladı…
Yırğalandıqca, yuxusu gəlirdi... hardansa lap yaxından həzin mahnı səsi eşidilirdi...
Kimsə layla deyirdi…
Laylanı ona çalırdılar... Çalırdılar ki, yatsın… ölüm yuxusuna getsin…
Sonra həmin səs qulağının içinə:
- Gözünü yum. - deyə pıçıldadı.
Gözünü açanda ürəyi qırıldı…
Çarpayısının ayaq tərəfində, döşəyin üstündə oturan - özü idi... çarpayının başına dirsəklənib yorğun-yorğun:
- Niyə yatmırsan, mənim balam?.. - deyirdi. - Hamı yatıb. Cırtdan da, Məlik Məmməd də. Mən də yorğunam. Sən yat ki, mən də gözümün acısını alım. Yazığam axı?!..
...Özü idi, ya qızı idi, dəqiqləşdirə bilmədi.
Qızı idi, qızı... necə onun cavanlığına oxşayırdı?!..
Hər şey necə sürətlə axıb dəyişirdi, biri birini əvəzləyirdi?!.. Uzun bilib yaşadığı ömrü sən demə, pəncərənin bu dar qəfəsinə baxmağına sığan bapbalaca zaman kəsiyi imiş... və əgər indi öləcəkdisə, bütün o ağrı-acıları, o əzab-əziyyətləri niyə yaşamışdı?... Kimə görə, nəyə görə?..
Qızı qolunu getdikcə, daha bərk ovuşdururdu… və bu ovxalanmadan, qolunun iliyi ağırıyırdı.
Kiçik oğlu da budu, burdaydı, Səlimənin gəlməyinə baxmayaraq, getmirdi… otağın hansı tərəfindənsə havadan asılmış kimi dayanıb qollarını qoltuğuna vurmuşdu… Bütün gecəni keşiyini çəkdiyindən, əldən düşmüşdü…
Bu dəqiqə nəfəsi kəsilsəydi, oğlu olsun ki, ağlayacaqdı... Ana haqqında uşaqlıqdan bura baxdığı təsirli filmlərdə olduğu kimi, «Ana!..» - deyib hönkürəcəkdi...
Fikirləşdi ki, bu nə xudpəsənlik idi, yatağa düşəndən bəri keçmişdi yaxasına?.. Bundan əvvəl uşaqlarının onun halına acıyıb-acımadıqları barədə düşünmək heç vaxt ağlına belə gəlməmişdi. Daha doğrusu, buna vaxtı olmamışdı. Axı niyə istəyirdi ki, uşaqları onun halına ağlasınlar?.. Ona görə ki, onları dünyaya gətirmişdi, min bir əzab-əziyyətlə böyüdüb başa yetirmişdi?.. Özünü onların yolunda min oda-alova vurmuşdu ki, günlərin bir günü beləcə, ölüm yatağına düşəndə, elədiklərinin əvəzini qaytarsınlar, onu, vaxtı ilə onları bəslədiyi kimi, ölümə bəsləyə-bəsləyə yola salsınlar?.. Kam alırdı, nədi?..
Bu barədə daha dərindən fikirləşməyə hövsələsi çatmadı, fikirlərinin arası yenə qatı dumanlıqlarla dolub tutuldu…
Sonra elə bil qapı döyüldü… Yoxsa, döyüntü içindən gəldi?..
Fikirləşdi ki, heç olmasa, bircə xoş xatirə düşsəydi yadına, rahatlanardı, ürəyi yerinə gələrdi. Bəlkə də lap ölərdi.
Amma heç nə düşmürdü yadına. Yadına elə bil ox batmışdı. İndi yaddaşı həmin o oxun ağrısından göynəyə-göynəyə nə qədər ürəkbulandıran, acı xatirə vardısa, çəkib ortaya gətirirdi. Bax əgər indi yadına, olub keçən bircə yaxşı hadisə, adicə yaxşı bir gün, ya söz düşsəydi, bu yaşda ölməyinin də, ömrünü, həyatını uşaqlarına fəda eləməyinin də, qarnının içində gün-gündən üfürlənib böyüyən düyünlərin də mənası aydınlaşardı.
Yadına isə heç nə düşmürdü.
Fikirləşdi ki, bəlkə yaddaşını qaramtıl dumanlıqları doldurub iynənin ucu boyda işıqlı yer saxlamayan - həmin bu neçə vaxtın ağrıları idi?..
Yoxsa, hava qaralırdı?.. Ya da olsun ki, sübhə az qalırdı. Əslinə qalanda, indi bunun bir o qədər də fərqi yox idi. Axır vaxtlar hava da yaddaşı kimi, dəqiqədə bir gah qaralırdı, gah açılırdı, otağın işığı gah yanırdı, gah sönürdü. Yaddaşı da otağın işığıyla, çölün havasıyla bir gah qaralırdı, gah ala - toran olurdu…
...Ürəyi yenə tələyə düşən siçan kimi çabalamağa başladı. Dünən də fikirləşə-fikirləşə, gəlib bura çatanda, ürəyi az qalmışdı dayana. Yüz dəfə özünə söz vermişdi ki, bu halda belə niyabət fikirləri başından atsın, yalınz ürəkaçan, xoş şeylər barədə düşünsün. Ümumiyyətlə, hər şeyi şişirtmək, pis tərəfə yozmaq onun çoxdankı adətidi.
...Çöldən quş səsləri eşidilirdi. Bu, o demək idi ki, səhərin açılmağına az qalırdı… Otağa hardansa, təptəzə ot iyi dolurdu… Yoxsa, otağa kiminsə ot qoxulu odekolonunun tanış ətri doldu?..
Bu, sahə həkiminin qoxusu deyildi.
Qoxu qapı tərəfdən gəlirdi…
Axır ki, anladı… Böyük oğlu Aydının qoxusu idi… təzə biçilmiş ot qoxulu odekolonun iyi də ondan gəlirdi.
Aydının qapı aralığına qısılmış dolu vücudunu, çarpayısıyla üzbəüzdəki güzgüdən gördü. Aydın deyəsən, onun hələ də sağ olduğunu gözləmirdi... qapının ağzında dayanıb dura-dura, halını elə bil uzaqdan-uzağa dəqiqləşdirmək istəyirdi, sonra elə ordanca:
- Necəsən, ana?.. - dedi, çarpayısına yaxınlaşıb başının üstündə dayandı, əllərini belinə vurub sahə həkiminin tələbkar müdir baxışlarıyla üzünə zilləndi.
Yoxsa, bu, elə sahə həkimi idi, yenə özünü çağırılmamış qonaq kimi yetirib başının üstünü kəsdirmişdi?.. Beyni yenə dumanlandı.
Yox, böyük oğlu Aydın idi. Bu sayaq çöl çiçəyi qoxulu odekolonları yalnız o vururdu.
Aydın burdan ötən həftədən, ya bəlkə hələ ondan da bir qədər əvvəldən gedən idi.
Qəsdən buralara gec-gec gəlirdi ki, gələndə, onu qoyub getdiyi halda görüb qanını qaraltmasın.
Cavab verməyə heyi çatmadı. Yoxsa, ürəyi istəmədi?..
Aydın niyəsə, ona baş çəkməyə həmişə bu sifətdə - mağazanın işini yoxlamağa göndərilimiş sayıq müfəttiş görkəmində gəlirdi. Hər dəfə də otağa daxil olub, ölüm yoluxmasından qorxan tək, bir müddət kənarda dayanır, sonra haçandan-haçana dilə gəlib nəzakət xatirinə, əhvalnı xəbər alırdı.
İndi yenə həmin sayıq müfəttiş görkəmi ilə çarpayısından bir addım aralıda dayanmışdı… uzaqdan-uzağa şübhə və xof dolu baxışlarla üzünə zillənmişdi. Olsun ki, ölüb-ölmədiyini, öləcəyi anın yaxın-uzaqlığını dəqiqləşdirməklə məşğul idi.
Fikirləşdi ki, çox ola bilər ki, o öləndə, heç kim də ağlamasa, bu oğlu ağlasın.
Çünki ilki idi. Cavanlıq illərindən bura çəkdiyi bütün çətinliklərinin, əzab-əziyyətlərinin şahidi olmuşdu. Ola biməzdi ki, bütün o ağrı-acılar, o iztirablı, məşəqqətli illər oğlunun yadından çıxsın.
Gözünün yanıyla Aydının üzünə baxmaq istədisə də, gözü qarışıq bulanıqlığın içində qaralan dolu vücuddan savayı ayrı heç nə seçmədi.
Oğlunun ağlamağa vaxtı yox idi, odu ki, bir ayağı qaçaraq, saxta nikbinliklə:
- Yox, bu gün yaxşısan, maşallah. - deyib bir neçə addım da kənara çəkildi.
Yenə həmin növbətçi söz.
Oğlunun ona deməyə sözü yox idi. Odu ki, hər bura gələndə, bu eyni, saxta sözü dönə-dönə, utanmadan, ruhu belə incimədən deyirdi. Ona nə isə ayrı bir şey demək üçün fikirləşməyə vaxtı yox idi, nədi?..
Vaxtı da yox idi, həvəsi də. Nazirliyin işini atıb, gündəlik marşrutunu dəyişib bura - onun bu ölüm havalı otağına gəlmək, lifti heç vaxt işləməyən köhnə binanın səkkiz mərtəbəsini piyada qalxmaq, canı neçə illərdən bəri rahatlığa alışmış oğlu üçun işgəncədən də betər idi, bilirdi. Onun isə ürəyindən keçirdi ki, üstəlik, ona nə isə isti bir söz desin, yaxud, olmayan yerdən o sözü necəsə, özündən toqquşdursun. Heç dəxli var?..
Oğlu isə yalnız bunu deyə bilirdi. «Yaxşısan maşallah.» Özü də hər dəfə olsun ki, lumb-lumb ət tökürdü. Neyləmək olardı?..
Fikirləşdi ki, gör bir neçə aydı uşaqları, həkimlər, qonum-qonşu, tanış - biliş bu liftsiz binanın sınıq-salxaq pillələrini düşüb-çıxmaqdan, çarpayısıyla üzbəüz otura-otura, yalandan-doğrudan nə isə deyə-deyə ürəyini almaqdan zinhara gəliblər daha. Həkimlər də, tibb bacıları da, qonum-qonşu da, uşaqları da arıqlayıb əldən-dildən düşüblər. Hamının gözlərinin altı qaralıb, yanaqları solub. Onu görməkdən, halına acımaqdan, məsləhət verməkdən, ürəyini xoş eləməkdən, qeydinə qalmaqdan cana yığılıblar.
Uşaqları olsun ki, indi ona nifrət eləyirdilər. Onları dünyaya gətirdiyini, bütün elədiklərini indi artıqlaması ilə burunlarından gətirdiyinə görə. Zəhirmara qalmış xəstəliyi ilə onlara, vicdan əzabı çəkmədən, rahat yaşamağa mane olduğuna görə.
Aydın da nifrət eləyirdi ona. Odu ki, ağzına gələni deyirdi. Çünki bilmirdi daha neyləsin, daha nə desin. Otursun-oturmasın. Oturmağa vaxtı yox idi, uşaqlarını məktəbdən götürməliydi, ya da bəlkə ayrı vacib işi vardı. Çıxıb getsin, o da pis çıxır, onda niyə gəlirdi?!..
Hamıdan çox, ona kiçik oğlu Azadın ürəyi yanırdı.
Amma axır vaxtlar o da ürəyinin ha tərəfindəsə yanıb-sönən ağrı nöqştəsinin düyməsini basıb söndürmüşdü. Daha ağrısı da tutanda, yerinin içində çabalayıb qovrulanda da ona, mənzərə şəklinə baxan kimi, baxırdı.
...Çöldən yenə azan səsi eşidilməyə başladı.
Günortaydı.
...Kim idisə, üstünə əyilib yanağından öpdü. Yoxsa, külək sığalladı yanağını?..
Otaqda iki oğlundan və qızından savayı kimlərsə də var idi, kənarlarda dayanıb mərhəmətli baxışlarla ona baxırdılar…
Ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, niyə bu qədər adam yığışıb bura?.. Bəlkə can verir?..
Yox, can verənləri çox görmüşdü. Əvvəl xırıltı başlamalıydı, onun ardınca içəridən, doğuş gücənməsini andıran qəribə bir güc onu yatağıqarışıq silkələyib tərpətməli idi.
O isə xırıldamırdı. İçində də sakitlik idi.
Hardansa, aşağı mərtəbələrdən ayaq səsləri eşidilirdi.
Adamlar idi… yorğun addımlarla pillələri qalxırdılar… Onu basdırmağa gəlirdilər...
Demək ölmüşdü. Özü də bilmədən. Xəbəri olmadan.
…Təşfişə düşüb əl-qol atdısa da, nəfəs yoluna tıxanan yumruğabənzər nəyinsə öz yerini bir az da bərkitdiyini hiss etdi… vurnuxub suyun içindən çıxan kimi, nəyinsə içindən çıxdı...
Yox, hələ ölmürdü… Taqqıltı səsləri də aşağıdan yox, hardansa buralardan, mətbəxdən gəlirdi…
- Öl... mü... rəm... - kimsə böyürdən dedi. Yoxsa, özü dedi?..
Bunun ardınca həmin səs lap yaxından:
- Vay canım... - dedi və canının, bu sözdən yumuşalıb titrədiyini hiss elədi...
Otağın havası künclərdə xısınlaşan adamların nəfəsindən getdikcə ağırlaşdı…
- Ay bala... - bu dəfə deyəsən, özü pıçıldadı...
Uşaqlarının hansısa ona sarı əyildi, astadan qulağına:
- Ağla, bala, ağla. - deyə pıçıldadı.
- Niyə ağlayım?.. - dedi...
- Çünki ölürsən. - kimsə lap yaxından dedi.
Sonra kimsə məlahətli səslə:
- Siz də ağlayın. Heç olmasa, bircə qırıq... - dedi və otağın işığı azaldı...
Hər şey qəribə bir çəkisizliklə yoxa çıxdı... və o, mədəsinin altından tutan ağrıdan axır ki, nə baş verdiyini anladı… Başı çanağına dirənmiş körpəsinin işığa çıxmaq arzusu qəfildən bütün vücudunu sardı...
İşığa çıxmağa tələsən - körpəsi idi, ya özü idi, anlaya bilmədi...
İçinin qaranlıq darısqallıqlarından sivişib işığa, çəkisizliyə çıxanın, ha yanasa axıb tavanacan qalxanın, aşağıda - yatağa pərçimlənmiş sarımtıl bənizli qadının üzərində havadan asıla qalanın kim olduğunu, yalnız dəhlizi və o biri otaqları dolduran adamlar yataq otağına dolub çarpayının ətrafına yığışanda və adamlardan biri yataqda ölü quş kimi hərəkətsiz qalan qadının yarımaçıq gözlərini bağlayanda anladı…
1986
Özünü birtəhər dikəltdisə də, otura bilmədi.
İçi tut yarpağı kimi əsim-əsim əsirdi.
Ayağa qalxıb subaşına getmək lazım idi… dizlərininsə taqəti yox idi.
Bunu, ayaq barmaqlarının ucundan xırda-xırda üzüyuxarı yayılan soyuqluqdan hiss elədi.
Bir də ayağa qalxsaydı, yenə 60-cı illərin sonları - əriylə Volqaboyu gəmi gəzintisi yadına düşəcəkdi… Yenə yataq otağı küləkli havalarda yırğalanıb onu o divardan bu divara, bu divardan o divara itələyən dar göyərtəyə çevriləcəkdi, onu o yan-bu yana ata-ata bütün olanları, olub ötüb keçənləri yaddaşına gətirəcəkdi… Yaddaşı işıqlandıqca, ürəyi məngənədə əzilən tək, sıxılıb əziləcəkdi…
Hər şeydən çox isə ona çarpayısıyla üzbəüzdəki adamboylu pəncərənin xırda gözlüklü dəmir qəfəsi əzab verirdi. Bir ayın aclığına da, dizlərinin taqətsizliyinə də, göyərtə kimi yellənən otağına da dözərdi, amma dustaqxana qəfəsini andıran bu dar qəfəsə daha dözə bilmirdi…
Qəfəsin damaları bir o qədər də xırda deyildi, amma çölün havasını içəri buraxmırdı… pəncərənin o üzündə dəli həvəslə kükrəyib oynayan sərin küləklərə də içəri daxil olub onun üzünü, saçlarını oxşamağa, ürəyinin qızdırmasını soyutmağa imkan vermirdi…
Qəfəs onun ağrılarını da, ah çəkib nəfəsiylə bir içindən çxırdığı iniltilərini də çölə buraxmırdı. Odu ki, neçə vaxtdan bəri ağrıyıb inildədiyi səslərinin hamısı budu burdaydı… otağın yarıqaranlıq künclərində üst-üstə qalanıb durmuşdular.
Hərdən bir başını yastıqdan qaldırıb onlara baxırdı da və görürdü necə bir saat bundan əvvəl içindən qopardığı «vay canı-ı-m!..» dediyi budu burda - düz başının üstündən asılıb qalıb… yuxarıdan aşağı bozara-bozara, şəffaf bayraq kimi astaca dalğalana-dalğalana yellənməyindədi...
Dünənki, srağagünkü, ta srağagünkü zarıltıları da budu burdaydılar… havada asılmaqdan ağırlaşıb aşağı enməklərindəydilər…
Çarpayısının altı da, böyürləri də zarıltılarıyla dolu idi.
Yerinin içində qurcalananda zarıltıları çəkisiz toz zərrəcikləri kimi hərəkətə gəlib havaya dağılırdılar… subaşına gedəndə, onları çox vaxt ayağının altıyla, hərdən lap başmaqlarının ucunda sürüyüb apardığını hiss eləyirdisə də, özünü o yerə qoymurdu.
Bəzənsə, zarıltıları ayağa qalxmağıyla, ayağının altında qalıb əzilirdi… Yoxsa, döşəmə cırıldayırdı?!..
…Boynu da nə vaxt idi, zəifləmişdi… başını güclə üstündə saxlayırdı.
Son bir neçə günü boynunun gücü tamam tükənmişdi, başını, indicə doğulmuş çağa başı kimi, sinəsinə sallayırdı. Qarnı da boylu qadın qarnı kimi, gün-gündən üfürlənib tarıma çəkilirdi, dərisini cırıb üstünə gümüşü şırımlar atırdı.
…Yorğanı üstündən qaldırıb qarnına baxdı.
Qarnı, çox işlənməkdən, içi düyün bağlamış balışa oxşayırdı, sığalladıqca, içinin göynərtisini ovuclarının içiylə qollarına, ordan çiyinlərinə yayırdı.
Fikirləşdi ki, içinə kök atan bu düyünləri günbəgün böyüdüb bərkidən bu azar görən nə vaxt əl çəkəcək yaxasından?.. Əl çəkəcəkmi, ümumiyyətlə?..
Gərək ki, əl çəkəcək... - fikirləşdi və alnına soyuq tər gəldi. - Həkimlər də belə deyirdi, qonşuları da. Böyük oğlu da deyirdi ki, soyuq dəyəndə də adamın boğazının əti şişir, amma sonra yavaş-yavaş çəkilib gedir. Onun qarnındakılar da əvvəl-axır çəkilib gedəcəklər, geriyə - baş alıb böyüdkləri yerlərinə qayıdacaqlar, birdəfəlik yoxa çıxacaqlar.
…Alnının tərini əlinin arxasıyla silib ehmalca sol böyrü üstə çöndü, döşəyin kənarından tutub özünü bir təhər dikəltdi və yenə fasiləsiz uzanmaqdan keyimiş yançaqlarının, kürəyinin sızıltısından içi göynədi...
Axır vaxtlar oturmaq da çətin başa gələn bir işə çevrilmişdi. Kürəyini balışa söykəməyi ilə, beli sıyıq xəmir kimi quruluşunu itirir, qulaqları təyyarədəki kimi, tutulurdu.
Uzananda da tavanın gözagrıdan çəhrayılığının altında qalırdı. Şit bayram şarının çəhrayılığını andıran bu eybəcər rəngə nə qədər baxmaq olardı?!..
Yatağa düşəndən bəri tək bir o yox, ona baş çəkmək üçün bu otağa girənlərin hər biri bu gözdağlayan çəhrayılığa baxmalı olurdular. Söhbətin eyni məqamında - söz, onun sağalıb ayağa qalxacağına çatanda, hamı üzünü tavana tutub bu gözdağlayan çəhrayılığa zillənirdi. Olsun ki, onun yeknəsəq ah-vayından, sarımtıl bənizindən, ölü gözlərindən qurtulmağın yeganə çarəsi bu bayramsayağı çəhrayılığa zillənmək idi.
Əlləri sabun iyi qoxuyan həkimi də, söhbət onun nə vaxt sağalacağından düşəndə, gözlərini həmin dəqiqə üzündən qaçırıb döşəməyə, ya da tavana zillənirdi, ufuldayıb, zarıyıb çaşdırdıgı tibb bacıları da gah iynələrini əlindən sala-sala, gah spirti döşəküzünə dağıda-dağıda çox vaxt ya döhəməyə, ya da tavana baxa-baxa, orda onun üçün nə isə axtarırdılar, sonra çarpayısının ayaq tərəfində, qəbir üstündə duran tək, hüznlü üzlərlə dayanıb qalırdılar.
Uşaqları da deyirdilər ki, qarnının içini dolduran şişləri tezliklə çəkilib gedəcək.
Amma nə vaxt?.. Bunu heç kim dəqiq deyə bilmirdi.
Bəzən isə, xüsusən, qasırğalı, küləkli gecələr ürəyinin hansısa ən xırda nöqtəsiyləsə hiss eləyirdi ki, bətnini qəmbər daşlar kimi doldurub bərkidən bu əcayib dəyirmiliklər heç vaxt çəkilib getməyəcək, yaxasından əl çəkməyəcək, əksinə, getdikcə, artıb çoxalacaq, mədəsi ilə üzüyuxarı dartınıb sinəsinə dolacaq, xirtdəyinə keçib boğduqca-boğacaq onu.
Amma ürəyinin o nöqtəsi hədsiz xırdaydı deyə, onun yerini tez-tez itirirdi…
Bəzənsə, onu bilə-bilə, qəsdən itirirdi. İtirirdi ki, ürəyini bulandırıb onsuz da qara gününü bir az da qaraltmasın, bu balaca yataq otağını, döşəyi belinin dərisinə yapışmış bu çarpayını da ona çox görməsin.
Ya da bir də görürdün, o iynə ucu böyüklüyündə nöqtənin özü necəsə, qəfildən yerli-dibli yoxa çıxırdı. Elə bil buxarlanırdı. Elə buxarlanırdı, elə bil heç belə bir şey olmayıb dünyada.
Onda o nöqtə ilə bir, bütün ağrıları, qəramət fikirləri də yoxa çıxırdı… Əhvalı dəyişir, yanaqları allanırdı. Balışının altındakı əl güzgüsündə, sübh şəfəqlərinin qızıla çaldırdığı bəbəklərinin parıtısına tamaşa etdikcə, həyat yenidən sirli mənalar kəsb etməyə başlayırdı… Amma elə ki, o xırdaca nöqtə irilməyə başlayırdı və irilib-irilib əvvəl onu qasmarlamaq istəyən qapqara ovuca, sonra onu udmağa hazır nəhəng dəliyə dönürdü, otağın işığı azalmağa, dörd bir yandan üstünə ölüm qoxulu hava axmağa başlayırdı… hər tərəf - bədəninə pərçimlənmiş yorğan-döşəyi də, pəncərənin dar qəfəsliyindən xırda-xırda içəri dolan hava da, qəbiristanlıqlarda bitən zəhər tamlı sarı çöl çiçəklərinin qoxusunu saçmağa başlayırdı… Onda həmin dəqiqə bədəninin, nəhəng xofların və qorxuların təlatümünə düşdüyünü hiss edir, bu təlatümlərdən təşfişə düşüb özü öz içində çabalamağa başlayırdı…
…Çiçək qoxusu indi də hardasa, yaxınlıqlardaydı... sarı, xırda ləçəkləri pəncərədən əsən mehdən xırda-xırda titrəşirdi... Çiçəklər elə bil lap buralarda - otağın hansı künclərindən birindəsə cücərirdilər... gecənin ən zülmət qaranlıqlarında isə - belinin, ya içi qəmbər daşlar dolu qarnının ağrısı tutanda balaca, dəyirmi üzlərini ona sarı çevirib zəhər tamlı qoxularını uzunə üfürürdülər, sopsoyuq şeh kimi dərisinə, saçlarına hopdururdular…
Yoxsa, bədəninə tər gəlirdi?!.. Ölüm qorxusunun təri?..
Gözləri qarala-qarala fikirləşirdi ki, yəni doğrudan bu ağrılar, içi dəyirmi daşlar bağlamış bu qarnı hər şeyin sonu demək idi?.. Bəs niyə belə qəfildən, birdən-birə?.. Gözləmədiyi, «ölüm» deyilən təbii sonluğun uzaq dumanlıqlarda olduğunu düşündüyü bir vaxtda?..
Boğazını qəhər sıxdı…
Yenə ağlamağı gəlirdi… Taqəti isə yox idi.
Gözlərini yumub yaddaşını söndürürdü.
Bunu ona böyük oğlu öyrətmişdi. Ən çətin, çıxılmaz məqamlarlda hər şeyi unudub göz qapaqlarının altında görünən görüntüləri izləmək. Belədə yuxuya da tez gediridi. Hərdən isə elə bil ümumiyyətlə, yoxa çıxırdı.
…Gözlərini yumub göz qapaqlarının qaranlığına zilləndi və qaranlığının lap dərinliyində dayanan balaca qızı gördü… Qız idi, ya balaca quş idi?.. Daynaıb uzaqdan-uzağa ona baxırdı…
Gözləri qaranlığa alışdıqca baxıb gördü, on-on yaşlarında balaca, çəlimsiz bir qızdı. Özü də dayanmayıb, haranınsa pillələrini qalxır… Arıq dizləri zəiflikdən, incəlikdən bir-birinə dəyə-dəyə, onu sanki ayaq üstə zorla saxlayır… Pillələri köhnəlib yeyilmiş, yağışın nəmindən qaralıb tiftiklənmiş taxta pilləkən onu tanış yaşıl rəngli aynabəndə aparır…
Evləri idi... İçəri otağın yarıqaranlığında üzü divara oturub namaz qılan başı kəlağayılı anası onun gəlişini bildisə də, duanı yarımçıq kəsib geriyə qanrılmadı… Qaz pilətəsinin üstündə pıqqapıqla xörək qaynayırdı… Anasının pıçıltıları qazanın pıqqıltısına, pəncərələrin şüşələrini döyən yağışın çıqqıltılarına qarışdıqca, gözləri nisgil dolu yaşla dolur, ürəyi əzilirdi…
…Pəncərələrin şüşələri külək vurduqca, əsim - əsim əsib titrəyir, o, barmaqlarının ucuna qalxıb döşəmə boyu yeridikcə, taxtalar cır-cır cırıldayırdı…
…Anası duanı bitirib oturduğu yerdə geriyə qanrılırdı… kəlağayısının altından ona nə deyirdisə, elə bil uzaqdan-uzağa bağrına basıb öpürdü onu…
Anasının kəlağayısından mompase iyi gəlirdi…
Atası da budu, burdaydı… onu anasıla bir ağlaya-ağlaya, niyə ağladığını özü də başa düşməyə-düşməyə, harasa yola salırdılar… qapısı pilləkənlərinin altına çıxan Manya xala patefonunu işə salıb, qonum-qonşunu başına yığıb, bütün küçəyə səs sala-sala, dəli kimi oynayırdı...
…Manyanın gündəlik yediyi siyənək balığının iyi dəydi burnuna...
…Ürəyi qalxdı… Suyun dibindən çıxan kimi, gözünü açıb nəfəsi təngiyə-təngiyə ətrafına baxdı…
…Üzbəüz kresloda gecədən bura oturduğu yerdə yuxulayan oğlu yenə yuxuda kiminsə sözünü təsdiqləyə-təsdiqləyə «hm, oldu, oldu…» - deyird.
Olsun ki, arvadını görürdü yuxusda. Arvadı yuxuda da sərəncamlarını verirdi, «bunu elə eləyərsən, onu belə eləyərsən…» - deyə-deyə yuxuda da dinclik vermirdi uşağa.
Yoxsa, tapşırıq verən ayrı birisi idi?.. Yoxsa, niyə oğlunun üzü miskin köməksizliklə əyilmişdi, qaşları, nədənsə qorxanda olduğu kimi, ortadan yuxarı dartılıb, gözlərini çuxura salmışdı?..
Başını yastıqdan dikəldib oğlunun yuxulu üzünə baxdı.
Yox, tapşırıq vermirdilər, kim idisə, pıçıltıdan boğazı göynəyə-göynəyə oğlunun qulağına «ehmalca ayağa qalx, - deyirdi, - barmaqlarının ucunda dəhlizə çıxıb qapını ardınca möhkəm-möhkəm bağla, - deyirdi, - canını bu ölüm qoxulu otaqdan, bu xəstə qarıdan qurtar!..»
Oğlu onun fikirlərini eşidən kimi, başını tərpədib:
- Olar. - dedi.
İki həftə bundan əvvəl, yoxsa, üç həftə əvvəl - çanağını yenə iki yerə bölən ağrıdan gözləri qaralanda və o, oğlunun əlindən bərk-bərk yapışıb nəfəsi ağrıdan kəsilə-kəsilə:
- Dərdimin çarəsi yoxdusa, bu da atanı aparan həmin zəhirmardandısa, mənə kömək ol, bala, atanın çəkdiklərini çəkməyə qoyma… - deyib zarıyanda, oğlu yaşına uyğun olmayan çətinlik qarşısında qalmış məsum körpə sifətiylə üzünə zillənib qalmışdı.
Fikirləşdi ki, nə qədər qorxulu da olsa, yuxuda ölmək - ölümün ən asanıdı yəqin.
Yuxunun içində əriyib yoxa çıxmağın ağrısızlığı nəyə desən dəyər. Olsun ki, bu, pillələri asta-asta çıxan, ya düşən balaca qızın büdrəyib pilləkənlərlə üzü aşağı - yuxunun dibsiz, sonsuz çəkisizliyinə dığırlanmağına bənzər bir şeydi.
…Oğlu yuxulu-yuxulu dişlərini qıcıdı… və o, oğluna yalvarıb, doğurçu səmimiyyətlə ona, ölmək istədiyini bildirdiyi günü xatırladı və bundan bədənindən xoşagəlməz bir gizilti keçdi...
Olsun ki, oğlu onun bu xahişi barədə qaraqlıq gecələrlə, yaxud, o yuxuya gedən vaxtlar sarı bəniziylə yastığa pərçimləndiyi məqamlar dərindən-dərin düşünmüşdü. Üstəlik, bununla bağlı arvadıyla da məsləhətləşmişdi, bacı qardaşına da demişdi… Bəlkə bununla bağlı ümumilikdə bir qərar da qəbul edilmişdi…
Bu fikirdən içi titrədi…
Oğlunun yorğun üzü gözünün qabağına gəldi.
H, oğlu onun ölümünü istəyirdi. Neçə ayların yuxusuz gecələrindən, heç cür səngiyib azalmaq bilməyən zarıltılarından qurtulmağın yeganə yolu bu idi.
Əlbəttə, bürda təəccüblü nə vardı ki?.. Hər kəsin öz ağrısı, öz dərdi özünə bəsdi. Oğlunun bu gecə növbələrinin - neçə ayların yuxusuğlunun, illərdən bəri əziyyət çəkdiyi revmakarditinə dağıdıcı təsirsiz ötüşmədiyi göz qabağında idi. Uşaq vaxtı müalicə edib itirdiyi mavi ləkələri yenə üzünün bəzi hissələrində öz əvvəlki yerlərini tutmuşdular… yenə həmin xəstəhal həssaslıq, həmin səbəbsiz narahatçılıq geriyə qayıtmışdı…
…O günkü ağrılarını oğlu həmin xəstəhal həssaslıqla hiss eləmişdi. Eynilə onun ağrılarıyla bir ağrıyıb iki qat bükülmüşdü, sonra gözləri dolmuşdu. Olsun ki, halını öz canında hiss eləmişdi, vəziyyətini başa düşmüşdü və olsun məhz həmin o gündən «ona kömək eləmək» fikrinə düşmüşdü.
Bir istədi zarıyıb oğlunu oyatsın, o günkü kimi əllərindən tutub:
- Sən bu səfeh ananın sözlərinə qulaq asma, oğul. - desin. - Qıyma anana… - deyib yalvarsın…
Yox, bunu deyə bilməzdi. Desəydi, daha oğlu onun heç bir sözünə inanmayacaqdı. Nəfəsinin kəsildiyini, ağrıdan huşunu itirdiyini deyəndə də.
O söhbətdən sonra hər dəfə oğlu dərmanı iynəyə yığanda, bədəni necəsə, öz-özünə soyuyurdu, gözünün yanıyla şpritsin şəffaf bədəninə yığılmış dərmanın həcmini, oğlunun üzünün ifadəsini yoxlayırdı.
Qorxudan, ya ölüm səfərbərliyindən, axır vaxtlar ağrıları da bir qədər azalmışdı.
Odu ki, indi özü də bilmirdi, yaşamaq istəyir, ya yox.
Dəqiq olanı bu idi ki, bədəni yaşamaq istəmir. Gün-gündən irili-xırdalı düyünlər atıb daşlaşmağa doğru gedən bu bədənindən qurtulmaq istəyir, vəssalam.
Amma əslinə qalanda, yorğan-döşəyə pərçimlənib səhər-axşam tavanın ürəkbulandıran çəhralığına zillənmək məhkumluğu da elə ölüm kimi bir şeydi. Fərqi bircə bundadı ki, belədə ölümün rəngi cəhrayıya çalırdı...
Gözlərini yumub fikirləşdi ki, olsun ki, ölüm təxminən belə olacaq.
…Gözlərini yummağıyla, yenə göz qapaqlarının dərinliyində oturmuş balaca qızcığaz üzünə zilləndi… yenə taxta pilləkənin məhəccərindən tuta-tuta, tələsə-tələsə aşağı enirdi… pillələr daha köhnə, tiftikli dəsmala oxşamırdı... təzə ayaqqabılarının dabanları pilləkənin qupquru taxtalarına dəydikcə, taq-taq taqqıldayırdı… səsi başına düşürdü...
…Yox, səs hardansa, aşağıdan, ya yuxarıdan gəlirdi...
Yuxarıda yenə nəyisə sökürdülər.
İlahi, bu balaca evi nə qədər söküb-tikmək olar?!.. - gözlərinin içi acışa-acışa fikirləşdi.
Yuxarının söküntüsü heç vaxt bitməyəcəkdi… beynini dağıdan bu yeknəsəq taqqıltılar bir gün aşağı mərtəbəyə enəcək, yataq otağının divarlarına keçəcəkdi, sonra hərəkətə gəlib bu ağrı və iniltilərlə dolu otağı yerlə yeksan edəcəkdi…
Bunu təsəvvürünə də gətirdi… və bundan ürəyi açıldı…
Yuxarının taqqıltısına oğlu da ayılmışdı, narazı üzünü ovuşdura-ovuşdura gərnəşirdi…
Amma bütün bu təsəvvürləri boş xəyaldan savayı ayrı bir şey deyil. - fikirləşdi. Bu otağı dağıda biləcək bu söküntü heç vaxt buralara yaxın gəlməyəcəkdi. Sadəcə, yuxarı mərtəbədəki mənzildə yeni tikiləcək nəyinsə əvəzinə köhnəni sökürdülər.
Hə, yuxarı mərtəbələrdə yeni həyata hazırlıq işləri gedirdi… Yuxarı mərtəbəldə həyat gözəl idi, yaşamalı günlər qabaqdaydı…
Xəstəlik isə axtarıb-axtarıb onu tapmışdı, xirtdəyinə keçib, zülmət qaranlıq gecələrlə, küçə itləri ətürpədən ulaşmalarla uladıqca, evin hansı küncündənsə asta-asta qulağına: «günlərini say…» - pıçıldayırdı…
Niyə onu?.. Axı irəlidə yaxınlaşmaqda olan iyirmi ilin, bəlkə lap otuz ilin aylarının, günlərinin mənzərəsi bütün diriliyi və dəqiqliyi ilə gözünün qabağındaydı?!..
Gələn il bu oğlu aspiranturanı bitirib instituta işə keçəcəkdi. Bu, əsas hadisələrdən biri idi. İnstituta keçəndən sonra oğlu əməlli-başlı maaş alacaqdı və gəlninin üzünün narazı ifadəsi nəhayət ki, yoxa çıxacaqdı, arzusunda olduğu mirvari boyunbağını axır ki, alıb yaxasına taxacaqdı, acı-acı danışıb oğlunu didişdirməyini bir kənara qoyacaqdı.
Başını balışdan dikəldib oğluna baxdı.
Oğlu gözlərini döşəməyə zilləyib oturmuşdu. Yoxsa, yenə yuxuya getmişdi?.. Uşaqlıqda gözüaçıq yatdığı kimi, yatmışdı?.. Oğlu indi beləcə - yuxarıdan eşidilən taqqıltı səsinə qulaq asa-asa, aramla yuxuya gedirdi… və bir azdan orda yenə arvadıyla rastlaşacaqdı, yenə özünü yığışdırıb müsəlləh əsgər kimi sərəncam və buyruqlarını təsdiqləməyə başlayacaqdı.
Fikirləşdi ki, belə baxanda, uşaqlarının heç birinin ailə sarıdan bəxti gətirməyib.
Bu balacanınsa dərdi heç deyiləsi deyil… Evlənəndən bura gün-gündən arıqlamağı, saralııb solmağı, ovurdunun-ovurduna keçməyi bir şeyi deyirdi - uşağının günü qaradı… Arvadı isə əksinə, gün-gündən kökəlib enlənirdi, yanaqlarının qırmızılığı getdikcə, tündləşib sumağıya çalmağa başlayırdı. Axır vaxtlarsa, çiyinləri də enlənmişdi... Əlləri də yekəlmişdi, bircə şapalağı bəs eyləyərdi ki, oğlu havaya qalxıb divara yapışa. Yeməyi də gördü, gözü elə parıldayırdı, elə bil yüz ilin acıydı. Ağzını da elə marçıldadadırdı, az qalırdı dil-dodağını da yeməkqarışıq çeynəyib uda. Anasının dediyinə görə qız hələ uşaq vaxtlarından yeməyə qarşı belə dözümsüz idi. Hələ lap körpəlikdə yeməyi gecikəndə, aclığa tab gətirməyib, özünü çəngəlləyirdi.
Həmin o çəngəlləmənin yeri indi də gəlinin kök qolunda sədəf möhür kimi ağarmağındaydı. Gəlin kökəlib yoğunadıqca, qolları ətlənib enləndikcə, möhür də böyüyürdü, enlənib çəngəl izindən çox, yaba yarasına oxşamağa başlayırdı.
Fikirləşdi ki, bu gedişlə gəlni oğlunun axırına çıxacaq. Oğlu, qan azlığına, xəstə ürəyinin revmakarditinə dözməyib öləcək. Oğlunun özü kimi çəlimsiz, zəif uşaqları da xəstələnəcəklər, yatağa düşüb zar-zar zarıyacaqlar, bir qurtum su istəyəcəklər...
Gəlinsə xəstələnməyəcək, əksinə, bir az da kökəlib cana gələcək, palıd kimi möhkəmlənib qol-budaq atacaq, xəstə uşaqlarını qaşıq-qaşıq su içirəcək, sonra süfrə başına keçib qollarını çirmələyəcək, qan-tər içində boğula-boğula, fısafısla hey yeyəcək, yeyəcək…
Hə, uşağın dərdi deyiləsi deyildi...
- Anan ölsün. - içində dedisə də, oğlu səsinə oyandı, dikəlib:
- Nə isə dedin?.. - dedi.
Dilini ağzının içində zorla hərlədə - hərlədə:
- Ölmək istəyirəm. - dedi və üzünü divara çevirdi.
Oğlu nə dediyini eşitmədi, başını bayaqkı kimi, kreslonun söykənəcəyinə buraxıb gözlərini yumdu.
Elə yaxşı ki, eşitmədi. - ürəyi çırpına-çırpına fikirləşdi. Qaçıb bu gecəylə arvadının ovcuna yazacaqdı, «Anam ölmək istəyir.» - deyib mal kimi gözlərini döyəcəkdi. Zirək arvadı da:
- Nolar, istəyir, lap əcəb. - deyəcəkdi.
Ağzını açıb havanı əsnəyinə doldurdu ki, əsnəsin, əsnəyə bilmədi.
Fikirləşdi ki, uşağı bədbəxtdi. Əgər ona da bir şey olsa, oğlu əl-ayaq altında öləcək. Salamat vaxtlarında yenə heç olmasa, arada bir gəlib bişirdiyi düşbərədən, qutabdan yeyirdi, gözlərinə işıq gəlirdi, yanaqlarına çəhrayılıq sızırdı. Bəs indi nolacaq?..
O öləndən sonra arvadı onun özünü qutaba döndərəcək, əvvəl ətini, sonra dərisini dişinə çəkib yeyəcək.
…Aşağı mərtəbələrdən qızardılmış yağ iyi gəlirdi...
Yenə Suğra qutab bişirirdi yəqin. Çəkilmiş əti üzüklər dolu yumru əlləriylə xəmir yaymasının içinə yayırdı, sonra onu tavanın içində qaynayan yağa salırdı, qızardıb bir-bir mis sininin içinə yığırdı… Arada bir, soyuyanının arasını açıb böyür-başından qoparda-qoparda ağzına atırdı…
Onunsa, ağzının tamı çoxdannan yoxa çıxmışdı. İndi nə vaxtsa daddığı hansısa tamı istəsə belə, yadına sala bilməzdi.
Fikirləşdi ki, bu nə səfeh fikirlərdi girib başına?.. İndi o xəstədi deyə, camaat evində özünə yemək bişirməməlidi?.. Bişirəcəkdilər də, yeyəcəklər də, deyib-gülüb çırtma vura-vura bir rəqs də eləyəcəkdilər. Hamı onun kimi, dünyanın bütün ağırlıqlarını çiynində gəzdirmək fikrində deyildi ki?!.. Hələ onu aparıb basdırandan sonra açıq havada qalmaqdan acıb daha iştahla yeyəcəkdilər, sonra yağlı dodaqlarını silib:
- Allah rəhmət eləsin, yaxşı insan idi. - deyəcəkdilər.
Bəlkə elə indidən deyirlər. İsti qutabların qatını açıb qaynar buğunu ğir-birinin üzünə üfürə-üfürə, sumaqlayıb yeyə-yeyə onun barədə, dünyadan artıq göçmüş mərhum haqqında danışan kimi danışır, yiyəsiz qalan evinin fikrini çəkirlər.
İnsan belə qəribə məxluqdu. - fikirləşdi. Dərd öz başına gəlməyincə, ha danış, ha öldür özünü, başa sal, anlamayacaq. Məgər az olub ki, tanış bilişin, qohum - əqrəbanın yasında oturub ölənin halına ağlaya-ağlaya, «fani» dünyanın puçluğundan danışıb, üstündən heç beşcə dəqiqə keçməmiş, axşama uşaqlara nə bişirəcəyi barədə fikirləşib?!.. Bəlkə o da Suğra kimi əti xəmirin içinə yayıb yağa salanda, qonşu divarın, ya tavanın o üzündə kimsə ölüm yatağına pərçimlənmiş vəziyətdə onun bişirdiyi qutabların iyinə diqqət kəsilib?..
…Ürəyi qutab istədi. Amma yeyə bilməyəcəkdi. Ətin iyi burnuna dəyən kimi ödü ağzına gələcəkdi.
Axşam qızı mütləq nə isə bişirib gətrəcəkdi.
Onunsa yeməyi yox idi. Qızın ürəyinə dəyməsin deyə, yalandan bir-iki tikə yeyəcəkdi, «dadlıdı» deyəcəkdi, sonra gözlərini yumub yediyi tikənin içinin darısqallığıyla yeriməyini, orda ha tərəfəsə ilişib dirənməyini izləyəcəkdi.
…Qızına ürəyi ağrıdı. Yaşı otuz ikini adlasa da, zəiflikdən və arıqlıqdan, il uzunu xəstələnib qızdırmaqdan yeniyetmə uşağın çəlimsizliyini andıran zəif vücudu gözünün qabağına gəldi.
Qızının da ətini kürəkən yeyirdi. Qaba danışığıyla, kobud rəftarıyla, dünyadan arxayın rahatlığı və div anasıyla.
Bu yaxınlarda qızıgilə üçotaqlı mənzil verəcəkdilər. Onda olsun ki, qızının canı div-qayınanadan qurtaracaqdı.
…Ürəyi sıxıldı. Ürəyinin dövrəsiylə sanki bapbalaca siçan gəzirdi… Gəzib-gəzib arada bir dayanırdı, nəfəsini dərib yenidən işə düşürdü, ürəyinin yan-yörəsini xırda pəncələri ilə cırmaqlaya-cırmaqlaya xırda-xırda yeriməyinə davam edirdi...
Siçan barədə həkiminə də demişdi. Demişdi ürəyinin ətrafında siçan gəzir.
Həkim də nəbzini yoxlayıb:
- Bu, sizə elə gəlir. - demişdi. - Yataq rejiminin fəsadlarıdır. Ürəyinə yük düşür.
…Ürəyi yığılıb kiçildi… ətrafına hərlənən siçana toxunmasın deyə, özü öz içinə yığılıb yumağa döndü.
Yoxsa, pəncərə bağlandı?..
Yenə otağın havası sovrulub yoxa çıxdı… sinəsi qaynar istilikdən yanıb göynədi…
…Özünü bir təhər dikəldib yerinin içində oturdu… əl güzgüsünü balışın altından çıxarıb sinəsinə - ürəyinin başına sıxdı ki, güzgünün soyuqluğu içinin istisini azaltsın.
Güzgünün soyuqluğunu ürəyinə axıtdı. Belədə «siçan» o dəqiqə ayaq saxlayırdı, Siçan olsun ki, sərinlikdən qorxurdu. Yoxsa, güzgüyə düşməkdən qorxurdu?..
Güzgünü, hər iki üzü isinənə qədər, o üz-bu üzünə çevirə-əeçirə sinəsinə sıxıb saxladı, sonra qaldırıb üzünə baxdı.
Üzü, çox yatan adamın üzü kimi şişib köpüşmüşdü, gözləri dümə kimi girdələnmiş, ağı sapsarı saralmışdı. Ən dəhşətlisi isə burnu idi… ucu uzanıb qarmaq kimi dodaqlarının üstünə əyilmişdi, yanaqları qorxunc bir bozartıyla bozarmışdı.
Üzü dünəndəndən bura lap pisləşmişdi. Nələrsə yerini dəyişib onu qorxulu nağılların qəhrəmanlarına oxşatmağa başlamışdı. Dünəndən bura dəyişənin nə olduğunu anlamaqdan ötrü üzünü bir xeyli diqqətlə gözdən keçirdi.
Üzündə hansı dəyişikliklər getmişdisə, daha nə yanaqlarının, nə gözlərinin əvvəlki halını, keçmiş təravətini geriyə qaytara bilməyəcəkdi.
Boğazını qəhər tutdu.
Son günlər üzü saat-basaat dəyişirdi. Gözlərinin dairəsi dəqiqəbədəqiqə yığılıb kiçilir, burnunun ucu qəribə bir sivriliklə nazilirdi.
Son iki günü isə ümumiyyətlə, güzgüdən ona tamam ayrı bir adam baxrdı. Daha doğrusu, adam yox, tələyə düşmüş şüşəgöz, qanıqara xarabalıq bayquşu baxırdı…
Yatağa düşəndən bəri içində yuva qurmuş bu bayquş gündən-günə böyüyüb güclənirdi… sallaq buxağını buxağına, düymə gözlərini gözlərinə oturdub, qarşıda gələn qara hadisələrlə bağlı xəbərləri içində altdan-altdan, gizli-gizli buppulduyurdu…
İndi yenə güzgüdən qara xəbər şahı kimi üzünə zillənmişdi… buxağını tərpədə-tərpədə, düymə gözləri ilə yenə qara xəbər gətirmişdi...
Üzü qəzəb və hüzn saçan bu quşla hər dəfə üzbəüz qalanda xoflanıb titrədirdi, güzgünü tələsik balışının altına basıb gizlədirdi.
…Güzgünü qaytarıb əvvəlki yerinə - balışının altına basdı, nəfəsini dərib başını yastığa buraxdı. Bu əlacı bilinməyən azar hardan, hansı saat gəlib tapdı onu?.. Bildiyi bir bu idi ki, belə azarlar durduğu yerdə gəlib adamın xirtdəyinə keçmir.
Fikirləşdi ki, bəlkə bu zəhrimar xəstəliyin kökünü kiçik gəlni - öz yenilməz iştahıyla az qala dağ-divarı yeyə-yeyə, oğlunun qanını içə-içə, ona göz dağı verə-verə qoymuşdu?..
Ya bəlkə xəstəliyin toxumunu içinə, şüşəgöz kürəkəninin qabalığı salmışdı?..
Hə, kürəkənin gözü şüşədən idi… şüşə kimi soyuq və ifadəsiz idi. Heç nə bu şüşə gözləri cana gətirə bilmirdi. Üç-dörd ay bundan əvvəl həmin bu şüşəgöz kürəkən iki gecə dalbadal evə gəlməyəndə və qızı ağlayıb gözünün yaşını yeddi aylıq qarnının üstünə tökəndə, bu azarın bünövrəsi vardımı görən?..
Vardı… - xatırladı. - Əlbəttə, vardı. Həmin axşam, qızı gözünün yaşını yeddiaylıq qarnının üstünə tökə-tökə ağlayanda, çanağının ağrısından qovrula-qovrula üzü divara oturan o deyildi, yoxsa?!..
Yox, onu bu zindan yatağa salan şüşəgöz kürən deyildi. Neçə illərdən bəri bütün ailəni ifritə kraliçası kimi özünə ram eləyən böyük gəlni idi. Əlbəttə, o idi.
Böyük gəlninin hind quşunun üzünü andıran üzü gözünün qabağına gəldi.
Gəlin başını həmişəki qudurğan hikkəylə əsdirib hind quşu kimi quqquldadı…
…Ərini də yorğan-döşəyə salıb öldürən o oldu, indi də onun axırına çıxdı.
Gələn gündən püskürüb yeri-göyü yandırdığı mal-pul davasıyla, oğlunun da onun da gününü qaraldıb atasının pullarını onlara baş qaxıncı eləyə-eləyə…
Sonra da, xəstələnib yatağa düşəndə özünü qalib harınlığıyla üstünə yetirib, əllərini belinə vurub mənalı-mənalı:
- Hə, belə-belə işlər... - deməyi ilə.
Böyük gəlni barədə fikirlərin bu yerinə gəlib çatanda, həmişə yorulurdu… yüyrək qaçırmış kimi, nəfəsi təngiməyə başlayırdı.
Fikirləşdi ki, olsun ki, fikirləşməyin özü də qaçmaq kimi bir şeydi. Sadəcə burda bədənin yox, beynin hərəkətdə olur.
Bir də böyük gəlni barədə düşünəndə, yadına həmişə rus multiplikatorlarının çəkdiyi məşhur «Qızıl antilop» filimi düşürdü.
Fikirləşdi ki, kaş onun da belə bir antilopu olaydı. Ya da heç olmasa, o antilopun ayaqlarının qüdrəti onun əllərində olaydı… əlni-əlinə vurub filmin baş qəhrəmanı - tamahkar sultan kimi:
- Yenə!.. Yenə!.. - deyə-deyə, qızıl fəvvarəsi yaradaydı… gəlnini o qızılların içində diri-diri basdıraydı… üstünə də o qədər qızıl yağdıraydı ki, bu həris qadın başını qızıl dağının içindən çəkib çıxara bilməyəydi… Təki oğlunun və onun yaxasından əl çəkəydi, səhər-axşam «pul!..» deyib dad eləməyindən əl çəkəydi.
Böyük oğlu həmişə yadına, illər uzunu yarımçıq qoyduğu və heç cür bitirib başa çatdıra bilmədiyi çətin bir iş kimi düşürdü həmişə. Onunla bağlı nəyisə eləməyi unutmuşdu, ya əldən vermişdi, burasını heç vax dəqiq aydınlaşdıra bilmirdi.
Evlənəndən bəri oğlunun saçları da, bədəninin tükü də tökülmüşdü. İndi oğlunun dazlaşmış başına, tüksüz sinəsinə baxdıqca, gözünün qabağına niyəsə, böyük gəlninin, güləndə qulaqlarının dibinəcən yayılan yekə ağzı gəlirdi.
Böyük oğlu olsun ki, iki ilə dissertasiyasını axır ki, başa çatdıracaqdı. Onda olsun ki, gəlinin çoxdan arzusunda olduğu baş müəllim ştatına keçə biləcəkdi. Bəlkə onda dünya malına həris, tamahkar gəlni azca da olsa, sakitləşəcəkdi, daha gözləri, canını oyan gizli hikkədən qıyıla-qıyıla:
- Bizə də bu tale yazılıb. - deməyəcəkdi.
…Kiçik oğlu nə vaxtdan bəri isə ayılmışdı, kreslonun içindən yuxulu gözlərlə ona baxırdı.
Kiçik oğlu hər yuxudan oyananda belə eləyirdi. Yuxudan ayılıb bir müddət nə haqdasa fikirləşə-fikirləşə, onu beləcə, uzaqdan-uzağa dinməz-söyləməz müşahidə eləyirdi. Olsun ki, halını, ölüb-ölmədiyini dəqiqləşdirirdi. Sonra yorğun-yorğun ayağa qalxıb başmaqlarını ardınca sürüyə-sürüyə mətbəxə, çay içməyə gedirdi.
Oğlu indi belə elədi. Bir müddət üzünə zillənib ayağa qalxdı, dəhlizə çıxıb qapını ardınca ehmalca bağladı. Bir qədərdən sonra dəhlizin yuxarı başından su səsi eşidildi. Olsun ki, oğlu hamama girib orda əl-üzünü yuydu.
…Nəfəsini içinə qısıb dəhlizə diqqət kəsildi.
Oğlu bu dəfə nəyə görəsə həmişəkindən çox yuyundu. Arada bir elə bil çimdi də. Sonra hamamdan çıxıb mətbəxə getdi, orda soyuducunu açıb içindən nələrsə çıxardıb masanın üstünə düzdü, kətili altına çəkib oturdu və çox keçmədi ki, bir-birinə asta-asta toxunan çəngəl-bıçağın, stəkan-nəlbəkinin səsi eşidilməyə başladı.
Oğlu səhər naharını yeyirdi… üstünə yağ yaxdığı çörəyi heç nə haqda fikirləşmədən, dişləyib asta-asta çeynəyirdi… Yoxsa, günortaydı?..
Yadına oğlunun, yeməyi beləcə, asta-asta, sanki çörəyin dişlərinin arasında qalıb əziləcəyindən qorxa-qorxa yediyi uşaq çağları düşdü… fasiləsiz xəstələnməkləri, boğazının şişib az qala nəvəs yolunu tuta-tuta qızdırması… onunsa, ağız-burnu qorxudan, ya halsızlıqdan uçuqlaya-uçuqlaya, yatağın böyrünü kəsdirib səhərəcən uşağın üzünə zillənməyi düşdü...
…Mətbəxdə nə isə yerə düşdü.
Oğlu əlindən nə isə saldı yerə. Fikirli-fikirli yediyindən, yağ yaxdığı bıçağı, ya çayı qarışdırdığı qaşığı?..
Oğlu yeməyini bitirib geriyə qayıdacaqdı, başını qapının arasından içəri salıb:
- Mən gedim, Səlimə bir azdan gələcək. - deyəcəkdi və ona yaxınlaşmadan, qapının aralığındanca xudahafizləşib gedəcəkdi. Canı, bir neçə saatlığa da olsun, ondan qurtardığının sevinci ilə pillələri iki-iki, qaça-qaça düşəcəkdi... küçəyə çıxıb çölün havasını ciyərlərinə çəkə-çəkə «oxxay!..»- deyəcəkdi, ürəyində «nə olardı, bir də bura qayıtmayaydım?!..» fikirləşəcəkdi.
...Mətbəxdən, tavada qaynayan yağın iyi gəlirdi...
Ürəyi bulandı… içində, qara ciyərinin nahiyəsində zəncirvari ardıcıllıqla nə isə düyünləndi, hörüldü… Otaq dumanla dolub tutuldu…
Ağappaq, qatı duman üzbəüzdəki paltar şkafını da, küncə söykədilmiş trümonu da, tavanın eybəcər çəhrayılığını da əridib itirdi... çəkisiz laylarla dalğalanıb sərin axıntılarla üstünə axdı… hər tərəf ağappaq işığa büründü…
Bədəninin ağrıları sovuşub ha yanasa çəkilmişdi…
Bir qədərdən sonra bədənini deyəsən, ümumiyyətlə, itirdi…
…Özünü ehmalca tərpədib dikəlmək istədi…
Tamamilə çəkisiz idi… dikəlmək istəyəndə döşəkdən aralandı…
Ürəyi həyəcanla çırpına-çırpına heç nə haqda fikirləşmədən, ayaqlarını çarpayıdan aşağı buraxıb qalxmaq istədi…
Ayaqları döşəməyə dəymədi... Döşəmə də deyəsən, yerli-dibli yoxa çıxmışdı... yer - bulud topalarını andıran ağ dumanla dolmuşdu... çarpayısı suyun üzündə yırğalanan tək, dumanın içindən asılıb qalmışdı...
Ayaqlarını dumanın içinə saldı…
Ayaqları dumanın soyuqluğundan soyudusa da, heç hara dayaqlanmadı…
Ayağa qalxmaq üçün var gücünü toplamağa hazırlaşırdı ki, tərpənməyi ilə çarpayıdan aralanaıb harasa aşağı - qatı dumanın içinə enməyi bir oldu...
Çarpayısı hardasa, yuxarıda qaldı…
Dumanın soyuqluğu ilə ha əl-qol atıb dayaqlanmağa yer axtardısa da, əlinin altına heç nə keçmədi... bədənini gərib yuxarı qalxmağa çalışdı… harasa yan tərəfə - dumanın göyümtül bulud topalarını andıran daha sıx yerinə çəkildi…
…Dörd bir yanı - ayağının altı, başının üstü sopsoyuq ağappaq duman idi...
Var gücünü toplayıb səsi gəldikcə qışqırdı...
Sinəsindən, qışqırtının əvəzinə qaynar su axdı…
Suyun istiliyindən, ya nədən oldusa, dumanlıq seyrəlməyə başladı…
Duman seyrəldikcə, böyümüş gözlərlə üzünə zillənən adamların üzlərini seçməyə başladı...
Bir qadın və iki kişi idi... Qadını o dəqiqə tanıdı… Dünyasını dörd-beş il bundan əvvəl dəyişmiş böyük bacısı idi… ona baxa-baxa, səssiz-səssiz ağlayırdı…
Bacısının arxasında dayanan kim idisə, sanki onun əvəzinə:
- Can bacım... - deyirdi, - dərdin mənə gəlsin. Uşaqların fikri yıxdı səni… Amma qorxma, daha az qalıb...
…Bacısının yanında dayanan kişini də axır ki, tanıdı…
Bu du, dünyasını yeddi il bundan əvvəl dəyişmiş alim əriydi… onun arxasında qəhərli üzlə dinməz-söyləməz dayanan isə müharibədən qayıtmayan on doqquz yaşlı skripkaçı qardaşı idi...
Hər üçü həsrət dolu gözlərlə dumanın içindən ona baxırdılar…
İndi o nə isə eləməliydi... Ayağa qalxıb onlarla getməliydi, yoxsa, elə yerində uzandığı yerdə nəfəsini içinə qısıb ölməliydi?...
- İndi mən neyləyim?.. - deyib ağladı...
Bacısı qoluna taxılmış iynəni çıxardıb:
- Heç nə. - dedi. - Bir az dözmək lazımdı. - və əlindəki pambıqla iynənin yerini ehmalca sildi.
…İynəni qolundan çıxaranın tibb bacısı olduğunu spirtin iyindən anladı. Gözlərini aralayıb çarpayısının ayaq tərəfində həmişəki kimi qolları qoltuğunda dayanan sahə onkoloquna, onunla yanaşı ağarmış bəniziylə üzünə zillənən oğluna baxdı.
Həkim onun özünə gəldiyini görüb başının üstünü aldı, ağı qan çəkmiş gözlərini yuxarıdan-aşağı üzünə zilləyib sağ qabırğasının altını dörd barmağıyla basa-basa yoxladı, sonra heç nə demədən, dikəlib əllərini belinə vurdu:
- Özümüzü necə hiss edirik?.. - dedi.
Həkimin üzü rezindən idi elə bil… danışanda bircə əzələsi belə tərpənmirdi. Elə bil heç vaxt heç harası ağrımamamışdı, ağrının nə olduğudunu bilmirdi və bilməyəcəkdi də. Ömrü boyu evlərə gedib, ona, xəstə yatağından baxan xəstələrə təcrübə siçanlarına baxan kimi baxacaqdı. Öləndə də robot kimi, harasınınsa düyməsini basıb, televizoru söndürən tək, xəstələnmədən, yatağa düşüb zarımadan, bircə dəqiqənin içində «hıqq» eləyib öləcəkdi...
- Ay həkim, mənə düzünü de… dərdimin çarəsi var, ya yox?.. Bircə bunu de. Daha heç nə istəmirəm… - nəfəsi təngiyə-təngiyə dedi.
Həkim oğurluq üstündə yaxalanmış tək, harasa kənara baxa-baxa:
- Var, var, əlbəttə var. - deyib dikəldi, kənara çəkilib əllərini, tibb bacısının ona uzatdığı spirtli tənziflə sildi.
- Bəs onda niyə əmələ gəlmirəm?..
İndi həkim: «Amerika da birdən qurulmayıb.» deyəcəkdi.
Həkim spirtli tənzifi kənara atıb əllərini belinə qoydu, nəfəsini dərib yuxarıdan-aşağı:
- Amerika da birdən qurulmayıb. - dedi. - Səbrli olun. - sonra acıqlı üzüylə qol saatına baxdı.
Üzünü divara çevirib:
- Amerika hara, mən hara?.. - dedisə də, səsi çıxmadı.
Həkim dəhlizə çıxdı. Oğlu da həkimin ardınca çıxdı. Sonra dəhlizin yuxarı başından yenə su səsi eşidildi…
Olsun ki, həkim əllərini yuyurdu.
İndi həkim orda əllərini sabunlaya-sabunlaya oğluna:
- Lap az qalıb, bir az da döz. - deyir. - Bilirəm, belə xəstələrə baxmaq, xəstəliyin özündən də ağırdı. Amma nə etmək olar?..
Eyniylə beləcə, yeddi-səkkiz il bundan əvvəl də, həmin bu ikigözlü çarpayının o biri gözündə qarala-qarala zarıyan əri haqqında, ona aidiyyatı olmayan yad bir adam haqqında danışırmış kimi, eyni sözləri ona da demişdi. İndiki kimi yadına gəlir, hamama keçib əllərini cəld-cəld sabunlaya-sabunlaya:
- Neyləmək olar?.. - demişdi, sonra başını qaldırıb əl-üzyuyanın üstündən asılmış güzgüdə özünə baxmışdı. Elə bil bu sözdən sonra üzünün dəyişib-dəyişmədiyini yoxlamışdı.
İndi də həmin sözləri oğluna deyirdi.
Həkim bu sözləri əzbərləmişdi, sahəsi üzrə baş çəkdiyi evlərdə yatan xəstələrinə və onların yaxınlarına bunu deyirdi. Heç bir şey olmayıbmış kimi, hamının gözünün içinə dik baxa-baxa, utanıb eləmədən.
Bəlkə də utanırdı?..
Olsun ki, utanırdı. Odu ki, hər sözünün axırında Amerikanı salırdı ortaya. Ərinə də Amerikadan danışırdı.
Sonra fikirləşdi ki, yazıq həkimin nə günahı var axı?.. Bir ucdan yazdığı dərmanların əlac eləyə bilmədiyi xəstələrinə daha nə deməliydi axı?!..
Yadına, ərinin ağır dövrlərində həkimi qapıyacan ötürüb eyvana çıxmağı, orda kimsəsiz küçələrin qaranlığına baxa-baxa, sakitcə ağlamağı düşdü.
- Səbrin olsun bacım, düzələcəksən Allahın köməkliyi ilə…
Bu da, hər çağırışda həkimin böyrünə düşüb ona tamaşa eləməyə gələn alagöz tibb bacısının - üzündən iztirab və yorğunluq tökülən orta yaşlı, əzabkeş qadının hər dəfə xudahafizləşməzdən əvvəl dediyi idi...
Tibb bacısı olsun ki, bu eyni cümləni, hər ona baş çəkməyə gələndə bir gilə utanmadan, gözünün içinə şax baxa-baxa deməyi həkimdən öyrənmişdi. Bunu boynuna düşən vəzifə kimi, hər dəfə yerinə yetirməyi özünə borc bilirdi.
Bəlkə də ağır, ehtiyaclı həyat qəddini əymiş bu tibb bacısı olsun ki, bu sözləri ona deməkdən gizli, yandırıcı bir həzz alırdı, bununla nədəsə, necəsə təskinlik tapırdı.
Tibb bacısının yorğunluq və iztirab saçan üzü gözünün qabağına gəldi.
Tibb bacısının dərdi balaca dərd deyildi. Ərinə iynə vurmağa gəlib-getdiyi dövrlər öz diliylə danışmışdı ona. Evə bir qəpik pul gətirməyən ərinindən, ailəsini üç uşaqla atıb Rusiyaya, guya işləmə gedib bir daha geriyə qayıtmayan avara kurəkənindən, özünün yaşı əllini adlamamış, tapdığı min cür xəstəliklərindən...
Tibb bacısı o illərdən bura elə bil dirçəlmişdi, rəngi-ruhu özünə gəlmişdi.
Olsun ki, ərinin, indi də onun bu çarəsiz halına baxmaqdan, ibrət götürmüşdü. Başa düşmüşdü ki, dünyada bircə dərd var, qalanları xırda məsələlərdi.
Ürəyi sıxıldı. Fikirləşdi ki, niyə kimsə bu dünyadan, xəstəliksiz-ağrısız, quş kimi, bir anın içində, o biri Cəhənnəmi burda görə-görə, aylarla yatağa pərçimlənib ağrılar və qorxular içində qovrula-qovrula köçür?..
İnsana bu dünyanın Cəhənnəmini yaşadan - içinin qubarlarıdı. - fikirləşdi. Onunsa içi çoxdannan, lap çoxdannan qubar bağlamışdı.
Ərə gedəndən, yoxsa, lap ondan da əvvəl?..
Hə, lap ondan da əvvəl… Hələ çəhrayı bilib pərvazlanmaq istədiyi yeniyetməlik illərində bir-bir büdrəyib yıxıldığı vaxtlardan… Cavan atasını, sonra dayısını, sonra qalan o biri yaxınlarını bir-bir itirə-itirə təklənib yalquzaq kimi qaldığı boz küləkli günlərdən…
Çəhrayı ümidlər və arzularla qurduğu ailə həyatının da, sonradan fasiləsiz qara fəhlə əməyi tələb edən ağır güzəran olduğu bilinən gündən əriylə bir hər ikisi beləcə, içəridən qubarlamışdılar…
Ərinin, canüstü məqamlarda vahimədən böyümüş gözlərlə üzünə zillənməyi yadına düşdü…. gözlərinin dərinliyində işaran, vahimə sandığı o ifadənin mənasını yalnız indi anladı… Əri dinib-danışmadan, içi ağrı və təəssüf dolu gözləriylə «heyf bizdən…» deyirdi…
Doğurdan heyf. - fikirləşdi… uzaq tələbəlik illəri, əriylə ilk görüşü, nişanlı dövrləri bircə anın içində gözünün qabağından keçib getdi…
Fikirləşdi ki, bəlkədə bütün bunlar həqiqətən, bircə anın içində baş vermişdi?.. Yuxu kimi, ani, ötəri görüntü kimi?..
Fikirləşdi ki, əgər o dövrlər - cavan əri ilə xəyallarında qurduqları «çəpçəhrayı ailə»nin sonradan onlar üçün nəyə çevriləcəyini bilsəydilər… Bir-birlərinə duyduqları zərif incə hisslərin illərin axarıyla məişət və yaşam uğrunda mübarizələrdə nəyə çevriləcəyini onlara bəri başdan göstərsəydilər…
Əri yatağa düşəndə, ona baş çəkməyə gələn qoca qayınanasının, baldızlarının gizli ittiham dolu baxışlarını üzündə tutduğu məqamları xatırladı... Məgər ərini bu dərdə salan o idimi?.. - fikirləşib əsəbi-əsəbi yerinin içində qurcalandı. Məgər bu yaşam modelini - iki nəfərin öz həyatlarını, dünyaya gətirdikləri o biri iki, ya üç nəfərə qurban verdiyini tələb edən bu həyat tərzini o icad eləmişdi?.. Yoxsa, səbəb ayrı idi?..
Səbəb - ömrü boyu gözəlliyi ilə fəxr edib yaşadığı güzəranın ona layiq olmadığını min bir eyhamla ərinə bildirə-bildirə, onu dəqiqəbədəqiqə ölümə sürükləməyi idi.
…Ərinin məzlum baxışları gözünün qabağına gəldi…
Ürəyi əzildi…
Yatağa düşəndən bəri ərinin gözlərindəki o yazıq ifadə bircə anlığa belə, yoxa çıxmırdı. Olsun ki, əri səhv yaşadığını, özünə həyat yoldaşı seçəndə də səhvə yol verdiyini yalnız yatağa düşəndə anlamışdı…
Yoxsa, əksinə?.. Ona, layiq olduğu həyatı yaşada bilmədiyinin səbəblərini anlamışdı?.. Uşaqlar bir-birinin ardınca dünyaya gələndən sonra - onun, dikdaban ayaqqabıların əvəzinə, yüngül, yastıdaban çəkmələr, bədəninin gözəl biçimini göstərən kip paltarların əvəzinə, gen hamiləlik donları geyinən illər evdən didərgin düşdüyü vaxtların, min bir problemlər və çağa səsləriylə dolu evindən gen qaçmağa başladığı dövrlərin əzabını çəkməyə başllamışdı?..
Hə, hər şey uşaqlar dünyaya gələndən sonra başladı. Uşaqlarla bir min bir problemin caynağına düşdüyü dövrlər, yadına gəlir, əri daha ona əvvəlki, sevgi dolu gözlərlə baxmır, bütün günü fikirli gəzir, evdə qərar tuta bilmirdi…
Qızı bətninə düşəndə və qarnı irilib, qış vaxtları paltosunun düymələrini bağlamağa imkan verməyəndə, ərinin:
- Bəxtəvər günlərimiz arxada qaldı. - deməyini, sonra məzlum gözlərlə üzünə zillənməyini xatırladı.
Ərinin bu sözündən əsəbiləşib özündən çıxmağını, anasına zəng vurub ağlaya-ağlaya, ərinin onu daha sevmədiyini, olsun ki, kiməsə, ayrı birisinə aşiq olduğunu və buna görə də ikinci uşağının doğulmasını istəmədiyini deyib şivən salğını xatırlayıb kövrəldi…
Bunu yalnız indi anlayırdı ki, o dövrlər əri bunu elə-belə, onun fikrini özündən yayındırmaq üçün, evin gün-gündən artıb çoxalan canüzən problemlərinə sinə gərə bilməsi üçün deyirdi…
İçindən gömgöy bir ağrı keçdi… Sol böyründən axan sancı çanağına dolub ordan bağırsaqlarına süzüldü, içini oyub göynətdi…
Əl güzgüsünü balşın altından çıxarıb üzünə baxdı.
Ağrının göyümtül rəngi bircə anın içində üzünə çıxmışdı.
Fikirləşdi ki, olsun ki, ayrı ərlə hər şey tamam ayrı cür olacaqdı.
Ayrı uşaqlar dünyaya gələcəkdi, ayrı, daha yüngül qayğılar meydana çıxacaqdı.
Amma elə onunla da, üşaqlar dünyaya gələndən və evin qayğıları artıb çoxalandan sonra həmin sevgisizlik başlayacaqdı… və o ictimayi rəy xatirinə yalançı xoşbəxtlik uğrunda döyüşlərə girişəcəkdi…
Fikirləşdi ki, gör bir, nə qədər vaxtı, neçə illəri həmin o yalançı xoşbəxtlik külünü gözlərə üfürməkdən ötrü ötrü nə boyda qüvvə sərf eləmişdi?.. Bu saxta görüntündən ötrü nələrə dözmüşdü?.. Ərinin xəyanətlərinə, o bitib tükənməz ehtiyaclara… o laqeydliklər dolu tənhalıqlara…
Axı niyə, kimə və nəyə görə, hansısa cəmiyyətin rəyi xatirinə?.. O zülmə niyə o qədər dözmüdü, necə dözmüşdü?..
İndi hardaydı o cəmiyyət?.. Onun bu halında - hər şeyin yanıb külə çöndüyü, əri və uşaqlarıyla bir ha yanasa sovrulduğu bu halında niyə onu yada salmır, güzəranı, alnına yazalmış tale sonluğu ilə maraqlanmır?..
Hanı onu qızğın yarışmalar - ər-arvad, oğul-uşaq, mal-pul estafetləri?..
Sonra «cəmiyyət» sanıb rəyi ilə hesablaşdığı bir dəstə adam - ərinin bir neçə varlı dostlarının, onların harın arvadlarının, ömrü boyu paxıllığını çəkib uğursuzluğuna susayan qardaşı arvadlarının iztehza dolu baxışlarını xatırladı...
Özünə yazığı gəldi… Gör bir bütün ömrünü nəyə sərf eləmişdi?!..
Kövrəlməyindən oldu, ya nə baş verdisə, bayaqkı göynərti qırıq-qırıq onurğasına ötürülürlməyə başladı. Elə bil içində gömgöy qurbağa vardı, o yan-bu yana atıla-atıla çölə çıxmaqdan ötrü yer axtarırdı.
Yer isə yox idi. İçi, ağzı kip bağlanmış sirkə tuluğu kimi tarıma çəkilmişdi, qarnının dərisi içəri üzdən tikiş-tikiş sökülməyə başlamışdı…
Axır günlərin bir günü qarnı içinin gərginliyinə davam gətirməyib yarılacaqdı… dərisini cırıb içindəkiləri çölə tökəcəkdi... Onda o göy qurbağa da içindən çıxıb atıla-atıla dəhlizə qaçacaqdı, kiminsə ayağı altında qalıb onu üzü üstə döşəməyə sərəcəkdi…
…Dəhlizə diqqət kəsildi…
Dəhlizdə sakitlik idi. Həkimlə tibb bacısı nə vaxt getmişdilər, xəbəri olmamışdı. İndi axı onun çox şeydən xəbəri olmurdu?!.. Səhərn açılmağından, gecənin düşməyindən. Kiminsə gəlişindən, kiminsə gedişindən. İndi hansı fəsil idi, onu da bilmirdi… Dünən payız idi, bu gün isə elə bil yaz gəlirdi…
Hə, olsun ki, «axır» deyilən, elə bu idi.
…O biri otaqların hansındasa stulu çəkdilər. Yoxsa, səs yuxarıdan gəldi?..
Yox, qonaq otağında kimsə vardı… stulu çəkib kiminləsə üzbəüz oturdu...
Olsun ki, həkimlə tibb bacısı getməmişdilər… qonaq otağında əyləşib onun halını müzakirə eləyirdilər… səbrlərini içəri basıb ölməyini gözləyirdilər… Oğlu da getməmişdi, onlarla bir əyləşib o da gözləyirdi.
Olsun ki, artıq ölürdü… Yoxsa, ölmüşdü?..
…Qollarını hərəkətə gətirib yuxarı qaldırdı...
Hə, ölüb… Yoxsa, niyə qollarını hiss eləmir?..
…Bədəni uçundu, üzünə soyuq tər gəldi.
İndi ətrafda nə baş verirsə, əslində hər şey ona elə gəlir… - fikirləşdi. Məsələn, indi ona elə gəlir, ev sakitdi. Əslində isə ev heç də sakit deyil… bu dəqiqə o biri otaqlarda səs-küydən qulaq tutulur, o isə eşitmir… Halı belədi…
Bu dəqiqə o biri otaqlar adamla doludu... Tanıdığı, tanımadığı adamlar, üzü ona tanış gələnlər, qonşular, qohumlar, dostları, düşmənləri…
...Başını yastıqdan qaldırıb nəfəsini içinə qısdı və dəhlizə qulaq kəsildi…
…Hardansa, o biri otaqlardan asta uğulğu səs gəlirdi… Adamlar idi… getdikcə otaqlara dolub danışırdılar… dəfninə tədarük görürdülər…
Hə, ev adamla dolu idi… stullar o yan-bu yana çəkilir, stollar bu otaqdan o birinə daşınır, xalçalar öşəmədən yığışdırılır, güzgülərin, bufetlərin üzünə ağ çəkilirdi... Yasa gələnlərin qarşılanmasına hazırlıq gedirdi... Odu, bax… kimsə içi qənd dolu çuvalı, o eşitməsin deyə, dəhliz boyu astaca mətbəxə sürüyür... Mətbəxdən isə qənd doğrayanın şıqqıltıları eşidilir… Qardaşı arvadlarıdı… ürəkləri sərinləyə-sərinləyə qənd doğrayırlar… doğranmış qəndi iri ləyənlərə yığıb ordan ovuc-ovuc qəndqabılara doldururlar, məcməyiyə düzüb süfrələrə daşıyırlar…
Ürəyi qırıldı…
Yadına düşdü ki, qənd yığmağa cəmi iki qəndqabısı var. O biriləri, dükandan alındığı vəziyyətdə - qutularının içində bufetin yuxarı gözündə gizlədib.
Ayağa qalxıb qapını açmaq, qardaşı arvadlarına onların yerini demək lazımdı… - fikirləşdi və ayağa qalxmaq üçün bədənini hərəkətə gətirmək istədisə də, bədəninin sal daş kimi yatağa pərçimləndiyini anlayıd təntidi…
Var gücünü toplayıb, ha əlləri qənd dolu qəndqabılar, üzbəüz otaqda açılan süfrələri bəzəyən qadınları səslədisə də, səsi çıxmadı…
Hüzr süfrəsi açılmış otağın yuxarı başındakı pianinoda kimsə çalıb oxuyurdu…
- Küçələrə su səpmişəm…
Küçələrə su səpmişəm…
Yar gələndə toz olmasıı-ın…
Yar gələndə to-oz olması-ı-ın…
Boğazına qəhər doldu… öz səsini tanıdı… Otaq hüzrə gələn adamlarla dolduqca, səsi getdikcə səngidi, azaldı və itdi… və mətbəxdən, düyü dolu məcməyiləri dırnaqlarıyla cıza-cıza düyü arıtlayan qadınların səsləri eşidilməyə başladı…
Əti ürpəndi… başını tez balışın altına saldı ki…
Daha doğrusu, balışın altına bütün bədəniylə girdi… Yoxsa, bu, təsəvvüründə baş verdi?..
Hə, balışın altında idi…
Bədəni yatağın içində, özü isə burda - balışın yupyumşaq qaranlığında idi… ordan hamının necə tələsə-tələsə iş gördüyünü, əsəbi üzlərlə qol saatlarına baxıb vaxtın yetişəcəyini güddüyünü müşahidə eləyirdi…
Hamı tələsirdi… hamının evi, ailəsi, işi - gücü, min dərdi vardı…
O isə ölmək bilmirdi…
...Ha tərəfindənsə soyuq külək əsdi…
Gözünü açıb ehtiyatla ətrafına baxdı.
Otaqda heç kim yox idi…
Demək hələ ölməmişdi. Bir azdan hələ qızı gələcəkdi…
Ürəyi sıxıldı… Qızı nə vaxt gələcəkdi axı?..
Qızı gəlib çıxanacan, ölüm gəlsə, neyləyəcəkdi?..
Qızı uşaqlıqan belə ləng idi… hər işi, adamın bağrını çatlada-çatlada, sualtı ləngliklə görürdü… İndi Allah bilir hardaydı, asta hərəkətlərlə corabını, ya köynəyini geyinir… güzgünün qabağında dayanıb düymələrini bircə-bircə, asta-asta bağlayır…
…Ölüm isə hardasa, budu buralarda, lap yaxınlıqda idi… evin hansı küncündənsə, qalın pərdələrin arxasından bir gözü ilə ona zillənmişdi… fikirlərini, ürəyindən keçənləri bir-bir tutub çinədanına atır, bir az da zəifləyib əldən düşməyini, atılıb sinəsinə qonanda, ona həmin dəqiqə təslim ola biləcək hala çatmağını gözləyirdi…
Bu fikirdən oldu, ya nə oldusa, bədəni soyudu… qulağına ilan sürünməsini andıran əcayab xışıltı səsi dəydi…
O idi… qapqara, sürüşkən bədəniylə ona sarı sürünürdü…
Yoxsa, yağış yağırdı?..
Fikirləşdi ki, yatağa düşəndən bəri ölümün bir hissəsini necəsə, dadmışdı elə bil… Neçə aylardan bəri döşəyə pərçimlənmiş kürəyinin əzələləri ilə, ağzının, hansısa kimyəvi qarışığı andıran əcayib tamıyla…
Bədəninin bir-biriylə yola getməyən qələviləri, turşuları nizamını pozmuş maddələr mübadiləsinin qəzalarıyla içində kimyəvi partlayışlar törətməkdə, toxumalırı boyu yayılıb orda dağıntılar yaymaqlarındaydılar…
Amma daha qorxulu olanı - burdan, bu işıqlı otaqdan, Ora - qaranlıq uçurumlarla dolu naməlumluqlara aparan yolu keçmək və onun ardınca düşəcəyi Məkandan tam məlumatsızlıq idi…
Fikirləşdi ki, insanın dünyasını dəyişəndən sonrakı halı barədə, təhsilini əla qiymətlərlə başa vurduğu tibb institutunda da heç nə keçməmişdilər. Bu barədə sonralar da bir məlumat əldə eləməmişdi. Xəstəxanada işlədyi dövrlər də - müalicə elədiyi xəstələr dünyalarını onun gözləri qabağında dəyişəndə də, bu barədə fikirləşmək niyəsə heç vaxt ağlına gəlməmişdi… İinsan anatomiyasının ən xırda incəlikləri barədə oxuduğu aylıq bülletenlər də bu barədə heç nə yazmırdı… Yazmırdı, ölüm nə rəngdədi, necə gəlir, bədəni necə, hansı üsullarla çuğlayır, can bədənin ha tərəfindən çıxır və ha yana yönəlir, həmin o məqam insanla nə baş verir, o nə hiss edir?..
Fikirləşdi ki, olsun ki, ən çətini, hər əzası ağrılar və sızıltılar dolu bu daş kimi ağır bədənindən ayrılmaqdı…
Sinəsinə tıxanan nəfəsini nizamlayıb ölümə aparan yolun uzunluğunu təsəvvürünə gətirməyə çalşdı və elə həmin dəqiqə də bu barədə oxuduğu ədəbiyyatları, kliniki ölüm keçirmiş insanların son ucunda işıq görünən darısqal bir tunelin qaranlıqlarıyla getdiyini təsvir edən mətnləri xatırladı… gözlərini yumub həmin tuneli təsəvvürünə gətirməyə çalışdı və gözlərinin qaranlığıyla tunelvari nəyinsə sonunda ağaran işığı gördü… Yoxsa, təsəvvürünə gətirdi?..
Tunelin axırı harda bitirdi?.. Bunu heç cür təsəvvürünə gətirə bilmədi... Təsəvvürü bu fikirdən bulanıb qarışdı, bədənindən cərəyana bənzər soyuq axıntılar ötüşməyə başladı…
…Tunelin axırındakı o işıqlı yer barədə fikirləşəndə, bədənindən həmin bu öldürücü xof cərəyanları keçirdi…
Olsun ki, bədəni o yer barədə nə isə bilirdi… Yox, bədəni yox, özü bilirdi… Odu ki, içi xof dolu cərəyanlardan yığılırdı… Olsun ki, həmin bu qaranlıq tunellə bir dəfə getmişdi... Yoxsa, o yolu, təsəvvüründə keçmişdi?..
Yaddaşını gərib tunelin axırını xatırlamağa çalışdı… və çox keçmədi ki, işıqla dolu boşluğu andıran ucsuz-bucaqsız açıqlığa düşdü...
Təxminən buna bənzər açıqlığı lap əvvəllər, uşaqlıqda yuxuda da gördüyü xatirinə gəldi… Maşın və adam səslərinin, gündəlik qayğıların və üzüntülərin olmadğı o açıqlığıa demək, hələ lap uşaqlıqdan gedirmiş… - fikiləşdi. Sən demə, ora hələ lap uşaqlıqdan can atırmış...
...O biri otaqlardakıların səsi artmışdı...
Arvadlar hazırlıq işini yekunlaşdırıb süfrə başına yığılmışdılar, yaylıqlarını əllərinə alıb xısın-xısın ağlaşmağa başlamışdılar…
Mollanın da səsi gəlirdi… amma bilmək olmurdu dua oxuyan qadındı, ya kişi.
Kim idisə, onun haqqında qəhərli səsiylə, arada bir astadan ağlayıb hıçqıra-hıçqıra danışırdı... Xalası qızı idi, onun gözəlliyindən, evdarlığından, səliqə-sahmanından, adamları fil hövsələsiylə dinləmək qabiliyyətindən danışıb həzin-həzin ağlayırdı… Qonaqlar xalaqızını dinləyə-dinləyə, ah çəkirdilər, süfrəyə düzülən çaydan qurtum-qurtum içib halvanı qaşıqlayrdılar… O biri otaqlarda isə hələ də iş başa çatmamışdı… Nələrinsə yerini, yönünü dəyişirdilər… kitab rəflərinin üstündəkiləri bufetlərin içinə, bufetdəkiləri yeşiklərə yığırdılar...
Elə bil bitib başa çatmış tamaşanın dekorassiyasını sökürdülər…
...Qonaq otağının pəncərələri, yiyəsiz mənzilin pəcərələri kimi taybatay açılmışdı… Külək tül pərdələri havaya üfürüb çölə sovurur, qalın pərdələrin ətəklərindən yapışıb şahə qaldırır, kökündən qoparıb aşağı - küçəyə atmaq, ayaqlar altına salıb toz-torpağa bulamaq istəyirdi ki, küçədən keçənlər, qonşu pəncərələrdən baxanlar işığı sübhəcən yanıq qalan bu pərdəsiz mənzilin sahibsiz olduğundan xəbər tutsunlar, bir ağızdan içlərini çəkib təəsüf və kədərlə:
- Zərifə də öldü… - deyib fikrə dalsınlar...
…Ətəyi çölə sovrula-sovrula çırpınan pərdələrin səsi getdikcə, aydın eşidilirdi… Pərdələr dalğalanıb şahə qalxırdılar... onun içi kimi əsim-əsim əsirdilər… sonuncu ilgəyindən qopub havaya uçmağa hazırlaşırdılar…
…Otaqlar boyu gəzişənlər, o küncə - bu küncə çəkilib xısın-xısın pıçıldaşanlar susub dayanmışdılar... dəhlizin aşağı başına - yataq otağının qapısına yığışıb onun nəfəsini izləyirdilər… Qənd doğrayanlar da burda idi, düyü arıtlayanlar da... nəfəslərini içlərinə çəkib nəyisə gözləyirdilər…
Bağlı qapının o biri üzündə, otağının yuxarı başında yatağına pərçimlənmiş Zərifənin ölüm xəbərini gətirəcək əlamətdar işarəni - pərdələrin sonuncu çırpıntı ilə çırpınıb şahə qalxmağını, sonuncu ilgəyindən qopub göyə sovrulmağını gözləyirdilər…
Pərdələr isə qopmaq bilmirdi… külək vurduqca, sonuncu ilgəyin canavar dişləri arasında çırpınıb dalğalanmağındaydılar… İndi onları bu dişlərin arasından yalnız cırıb çıxarmaq olardı…
Dəhlizi aşağı başında nə isə cırıldadı… Elə bil divar şkafının qapısı açıldı…
Divar şkafının ən yuxarı rəfinin dərinliyində gizlətdiyi qızıl sandıqçasının yerini dəqiq bilən kimsə şkafın qapısını açmışdı… bütün bədəniylə ora soxulub rəfin dərinliyində eşələnməyində idi…
Böyük oğlu idi… qızıl sandıqçanı tamahkar arvadının əmri ilə axtarırdı… hamının başı qənd doğramağa, düyü arıtlamağa qarışdığı vaxtdan istifadə edib dəhlizə çıxmışdı, orda işığı yandırmadan, özünü heç kimə östərmədən, ehmal hərəkətlərlə sandıqcanı axtarırdı…
Sandıqçanı tapıb pencəyinin döş cibinə qoyacaqdı, aparıb acgöz arvadına verəcəkdi. Verəcəkdi ki, müvəqqətiliyə də olsa, onu rahat buraxsın, yaxasından əl çəksin…
Arvadı sandıqçanı açıb içindəkiləri stolun üstünə boşaldacaqdı, vaxtı ilə ərinin ona bağışladığı sırqaları, üzük və bilərzikləri boyun-boğazına taxıb çiyinlərini özbək rəqqasələri kimi yellədə-yellədə, rəqs edəcəkdi…
Sonra bunu gördü də… necə sevimli zinət əşyaları, gəlni çiyinlərini oynatdıqca, yellənib işım-işım işıldayır…
…Sağ qabırğasının altından mədəsinə qaynar su töküldü elə bil…
Əlini ehmalca mədəsinin üstünə qoyub asta-asta ovuşdurdu...
O sandıqçanın yerini qızı da bilirdi, kiçik oğlu da, kiçik oğlunun qarınqulu arvadı da… İndi onların hər biri ondan çox, sandıqça barədə düşünür, ordan paylarına düşəcək qızıl-brilliantın dəyərini hesablayırdılar… Qızı yəqin ki, təmiri yarımçıq qalmış evini sahmanlamağa çatacaq pulu, kiçik oğlu arvadının mirvarisini düşünürdü…
İndi bu lənətəgəlmiş sandıqca heç kimi onun üçün ağlamağa qoymayacaqdı… - ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi, - divar şkafının bağlı qapısı arxasından gizli-gizli parıldayıb işıq saça-saça hamının diqqətini özünə cəlb eləyəcək, onu yaddan çıxaracaqdı…
Yaxşısı bu idi ki, sandıqça böyük oğluna qismət olsun. Böyük oğlunun qarşısında günahkar idi... dünya malı özünü doyura bilməyən o tamahkar məxluqla evlənməyə onu o vadar eləmişdi.
…Oğlunun, dustaq iztirablarını andıran, ağrılar dolu üzü gözünün qabağına gəldi...
Bir neçə ay bundan əvvəl, hələ onda ki, bu andıraqalmış xəstəlik gəlib onu tapmamışdı, oğlu həmin o məzlum dustaq üzü ilə gəlib onunla üzbəüz oturmuşdu, ana-bala gecədən xeyli keçənəcən dərdləşib, ötüb keçəni yada salmışdılar… Xatirələr cana gəlib yada düşdükcə, oğlunun gizli qəhərlə qəhərlənib doluxsanmağından ürəyi əzilmişdisədə:
- Hər şey Allahın yazısıdı, bala… - demişdi, oğlu gedəndən sonra isə, oğlunu, təminatlı gələcəyi naminə seçib bəyəndiyi böyük gəlninə caladığına görə özünü min yol söymüşdü…
…Yataq otağının qapısı ehmalca aralandı… amma içəri heç kim girmədi…
Olsun ki, küləkdi… - fikirləşdi və çölə diqqət kəsildi.
Küləyin səsi gəlmirdi… Küləyin əvəzinə, lap yaxınlığında dolaşan siluetlərin - dombagöz sahə həkimin və tibb bacısının ona baxa- baxa öz aralarında xısınlaşdığını gördü…
Hə, özüdü ki, var, onlar idi… Nə vaxt gəlmişdilər, xəbər tutmamışdı?!.. Yoxsa, heç bayaqdannan getməmişdilər?.. Burda otağın hansı küncünəsə qısılıb kənardan onu müşahidə etməklə məşğul olmuşdular?..
…Həkim oğlunun yerində - çarpayısı ilə üzbəüzdəki kresloda əyləşmişdi… ayağını ayağına aşırıb dizinin üstündə nə isə yazırdı...
…Yenə dərman yazır yəqin… - fikirləşdi… və bu fikirdən ağzına, neçə vaxtdan ürəyi ağzına gələ-gələ qəbul elədiyi acı dərmanların tamı gəldi…
İynələrin də qəsdən ən acılarını və yandıranlarını yazırdı ki, həyatının, halının acılığını və yandırıcılığını bu acılığın və yandırıcılın içində əridib itirsin...
Bircə həkim onun əsil halından agah idi… Bircə onun ürəyi ağrıyırdı ona…
Başını yastıqdan dikəltmədən gözucu həkimə baxdı…
Həkim sən demə, heç nə yazmırdı… bir-birinə daraqladığı əllərini dizinin üstə pərçimləyib yorğun gözlərlə ona zillənmişdi...
Ürəyi çırpındı…
Həkim niyə belə baxırdı ona axı?.. Üzündə nə isə baş verirdi, nədi?.. Nə isə bitirdi… ya dəyişirdi?..
…Həkim ayıldığını hiss edib ayağa qalxdı, yaxınına gəlib əlini mərhəmətlə saçlarına çəkdi, sonra qəribə bir nəvazişlə:
- Hər şey yaxşı olacaq, bir qədər gözləmək lazımdı. - dedi.
Ürəyi qəfəsə salınmış balaca quş kimi çırpınıb susdu…
«Gözləmək lazımdı…» Həkim ölümünü deyirdi… Bayaqdan bura kreslonun küncündən üzündə izlədiyi də bu idi demək...
Üzündə bitən, tədricən qızılgül kimi pardaxlanıb açılan bu idi demək... Burnunun ucunu neçə vaxtdan bəri saraldıb uzadan, gözlərini çökəyə salıb söndürən qara qasırğa...
…Bir istədi, nəfəs yoluna tıxac kimi dirənib kəsilən səsini işə salıb soruşsun ki, «mən ölürəm?..», səsi gəlmədi... Səsi hülqümunun altından sinəsinəcən dartılıb tarıma çəkilmiş sim kimi hərəkətsiz idi… Onu hərəkətə gətirməyə, hülqumunun altından çəkib çıxarmağa gücü çatmadı...
Odu ki, həkimin üzünə baxa-baxa, nəfəssiz sakitliyin içinə qərq ola-ola uzanıb qaldı...
Gözləri isə hələ də başının üstündə cərrah kimi dayanan həkimi görürdü… çarpayısının aşağı başında tibb bacısıyla yanaşı dayanan kiçik oğlunu da görürdü... Amma onların heç biri onu görmürdü... heç biri görmürdü, necə o, nəfəssiz, cansız bədəniylə uzanıb onlara baxır...
Nəfəssiz halda necə də sakit uzanımışdı?!.. Gözləriylə nəfəs alırdı, nədi?!..
Yoxsa, ölmüşdü, həkimə də, oğluna da zillənən gözləriydi?..
Olsun ki, ölmüşdü... Çarpayısının ayaq tərəfində dayananlar - oğlu, qızı, həkim və tibb bacısı təəssüf dolu gözlərlə onun ölü vücuduna baxırdılar…
…Qorxudan, ya həcəyandan, içində nə isə qırıldı elə bil... ürəyində xırda gözlüklü nəfəsliyə bənzər nə isə açıldı… nəfəsi səsi ilə bir sinəsinə axdı… zarıltısı bu dəfə yaralı heyvan səsini andırdı…
Həkim başını aşağı salmışdı, əllərini xalatının cibinə basıb ağzının içində nə isə deyirdi…
- Allahın köməyi ilə... - dediyini eşitdi…
Həkim bunu deyib otaqdan çıxdı və bir azdan dəhlizdən həkimin nişastalı xalatının asta xışıltı eşidildi…
Olsun ki, həkim dəhlizin anağı başındakı adamboylu güzgünün qabağında dayanmışdı… xalatının döş cibindən çıxardığı xırda dişli daraqla saçlarını darayırdı...
Oğlu da dəhlizə çıxmışdı… o da güzgünün qabağında həkimlə yanaşı dayanıb saçlarını darayırdı… Heç biri dinib danışmırdılar… bir-birinə güzgüdən baxa-baxa, tamam ayrı şeylər barədə düşünürdülər…
Əslinə qalanda, onlar bayaq burda oturub, gözlərini, halına acıyırlarmış kimi, üzünə zilləyəndə də tamam ayrı şeylər barədə düşünürdülər… Burda mərhəmət dolu üzlərlə oturmaqları da, halına yanırlarmış kimi, vəziyyət ilə maraqlanmaqları vur-tut boyunlarına düşən adi insanlıq borcunu yerinə yetirməkdən savayı ayrı bir şey deyildi…
Tibb bacısı da, onun «geriyə qayıtdığını» görüb tələsik hərəkətlərlə yığışmağa, dəmir qutularının qapaqlarını cingildədə-cingildədə içlərini doldurmağa başlamışdı… Hər küncü xəstəlik və ölüm qoxuyan bu darısqal otaqdan tezcə yaxa qurtarıb təmiz havaya çıxmağa, bazara, ordan evə - xörək bişirməyə, yeyib-içib rahatlanmağa, deyib-gülüb dünyanın dərd-sərini unutmağa tələsirdi…
Onun isə tələsəsi yeri yox idi… O yol ayrıcında idi… bir ucu naməlum, qaranlıq boşluqlara, o biri ucu ağrılar dolu çarpayısına aparan yolun tən ortasında qalmışdı…
Boğazını qəhər tutdu...
Fikirləşdi ki, nə yaman kövrək olub?.. Ağlına gələn hər fikirdən qəhərlənir…
Fikirləşdi ki, belə getsə, canı boğazından çıxanda da - balaları onun ölmüş vücuduna ağlayanda da qəhərlənəcəkdi… səssiz-səmirsiz ağlayıb gözünün yaşını cansız yanağına axıdacaqdı… Özünə, yanımsız, kimsəsiz ölümünə, qarşıda gələn neçə-neçə illərin əlamətdar hadisələrinə çatmadığına ağlayacaqdı…
Böyük oğlunun müdafiəsindən sonra təşkil olunacaq banketə dəvət olunanlar əlini ikiəlli sıxıb bir ağızdan:
- Belə savadlı, istedadlı alimin yetişməyində sizin rolunuz böyükdür! - deyə bilməyəcəkdilər… Ərinin dörd ildən sonra keçiriləcək yubileyinin sonunda səhnəyə çıxıb, yubileyi təşkil etdiyinə görə Elmlər Akademiyasının rəhbərliyinə, xüsusən Geologiya institutunun direktoru Əkbər Salamzadəyə, mərhumun ailəsi adından təşəkkürünü bildirə bilməyəcəkdi...
Eybi yox, onun əvəzinə bu işi böyük oğlu həyata keçirəcəkdi… Səhnəyə çıxıb mərhumun ailəsi adından öz təşəkkürünü bildirəcəkdi… Neçə vaxtdan bəri gözlənilən yubileyin keçirlməsi mərkəzi mətbuatda qeyd ediləcəkdi. Yubileyin özü isə, olsun ki, Elmlər Akademiyasının binasında, ya da olsun ki, ayrı bir yerdə keçiriləcəkdi...
Niyəsə həmişə düşünürdü ki, onu yəqin ki, səhnədə oturdacaqdılar... və o, ömründə birinci tamaşaçı zalına səhnədən baxacaqdı… Gözləri projektorların gur işığından qıyıla-qıyıla, əri haqqında öz kövrək xatirələrini danışacaqdı... Lap axırda isə, onda ki, hamı əl çalıb ona çoxlu gül verəcəkdilər, doluxsunub ağlayacaqdı… Ona görə yox ki, ərinin xatirələri ürəyini kövrəldəcəkdi, yox... Ona görə ki, ərinin yolunda, (bu, hardasa həm də ərinin elm yolu idi) çəkdiyi əzabları, həmin o maddi və mənəvi iztirablar dolu ürəksıxan illəri yadına düşəcəkdi… özünün özünə yazığı gələcəkdi. Ona verilən gülləri də, ərinin xatirəsinə gələn güllər kimi yox, çürütdüyü ömrünə təsəlli kimi qəbul edəcəkdi...
Altı ildən sonra isə öz yubileyi gəlirdi... Altmış yaşı tamam olmalıydı... Onda uzun illər arzusunda olduğu mənalı bir gün baş tutacaqdı… min bir əziyyətlə böyüdüb başa çatdırdığı uşaqları - hər iki oğlu, gəlinləri, qızı, kürəkəni və nəvələri onun başına toplaşacaqdılar… O, süfrənin yuxarı başında əyləşəcəkdi, sinəsi fərəhdən şişə-şişə, uzun illərin zəhmətinin nəticəsi olan bu kövrək mənzərəni seyr edəcəkdi... Olsun ki, hələ doluxsunub ağlayacaqdı da…
…Sağ qabırğasının altından sızan göynərti yenə ara-sıra sol tərəfə ötürülməyə başladı… Qara ciyəri idi… Onun da öz planları var idi.
Demək nəticə bu idi ki, neçə illərdən bəri öz aləmində qurub yaratdığı həyat cədvəli onun boş təxəyyülündən savayı ayrı bir şey leyildi… su qabarcığı kimi, sabun köpüyü kimi bircə anın içində, öz-özünə, əl dəyilmədən, dağılıb puç ola biləcək mənasız xəyallar yığnağı, miskin ümidlər özfəaliyyəti idi…
Boğazına sızan acılığı udub fikirləşdi ki, nəyisə əvvəlcədən planlaşdırmaq ona heç vax düşmürdü… hələ lap uşaqlıq illərindən düşmürdü.
O dövrlər ümumiyyətlə, heç nə ona düşmürdü… Özü də tək bir ona yox, anasına da, bacı-qardaşına da düşmürdü… Hamılıqla, yaxud, ayrı-ayrılıqda, tək-tək tutduqları niyyətlərinin heç biri həyata keçmirdi… Yadına gəlir, hələ o illərdən bütün niyyət və diləklərinə əngəl olan məqamlar hədsiz çox idi… Tək səbir, cüt səbirin özü, kürəyin sol nahiyəinin qəfil gicişməylə qaşınması, pəncərələrinə qonub şüşələri o üzdən çıqqıldadan sərçələr, gecənin bir aləmi lapdan eşidilən qarğa qarıltısı, badımcanı, sarımsağı duza qoymaq, yaşıl parça kəsdirmək və sair və ilaxır… O dövrlər ona «düşməyənlərin» siyahısını ən çox yuxuları artırırdı… O dövr yuxularının demək olar ki, heç biri ona düşmürdü…
Yuxuda gülmüşdüsə, demək ağlayacaqdı, ağlamışdısa, demək yenə ağlayacaqdı...
O illər də, yadına gəlir, günaşırı yuxudan ya ağlaya-ağlaya, ya gülə-gülə oyanırdı...
Ərə gedəndən sonra isə tez-tez özünü dar paltarın içində vurnuxan vəziyyətdə görürdü…
Anasının dediyinə görə yuxuda özünü çılpaq görmək kasıblıq idisə, pal-paltarı görmək - darısqallığa işarəydi.
Həmin o darısqallıq idi… yataq otağının dörd divarıyla canını sıxırdı…
Fikirləşdi ki, kaş indi o dövrlər olaydı… Müharibə, aclıq, qıtlıq olaydı, amma anası sağ olaydı, yanında olaydı, onun bu halını görəydi, böyründə bardaş qurub gözlərini üzünə zilləyəydi, canının ağrısını, basma suyu canına çəkən tək, özünə çəkəydi…
Fikirləşdi ki, onun bu halı da elə müharibə kimi bir şeydi. Fərq bircə bundadı ki, burda müharibə onun içində gedirdi… bədəniylə bir nəyi vardısa, hamısını dağıdıb sökürdü, yerlə yeksan eləyirdi…
Dağılmayan, sökülməyən, sayıqlığını, gücünü bircə anlığa belə olsun, itirməyən, əksinə, saatbasaat itiləşib sayıqlaşan, getdikcə, saat kimi sərrast işləyən salamat əzası vardısa, o da beyni idi... İndi, bu halında - hər tərəfi bir ucdan sökülüb, dağılıb əridiyi bir vaxtda beyni əcayib bir həyatsevərliklə oyanmışdı… bu vaxtacan yadına düşməyən, yaddaşının künc-bucağında qalıb unudulan hadisələri, sözləri və üzləri xəbis-xəbis gündəmə gətirirdi… hər şeyi ona bir də yenidən yaşadırdı… onsuz da zəif ürəyinin olan-qalan gücünü alırdı...
Nəfəsi təngiyə-təngiyə fikirləşdi ki, indi neyləsin?.. Getdikcə itiləşən, itiləşdikcə min bir qanqaraldan hadisələri, üzləri və səsləri şahə qaldırıb ürəyini üzən bu yaddaşının əlindən ha yana qaçsın?..
Fikirləşdi ki, yaddaşı onu öldürmək barədə gizli əmr aldığından belə saz işləyir… illərdən bəri unutduğu ağrı-acılarını geriyə axıdıb gicgahını lükküldədə-lükküldədə axırına çıxmaq istəyir... Olsun ki, can üstündə olan bütün insanları beləcə - bütün həyatllarını, ağrı-acılarını bir anın içində yada sala-sala öldürürlər…
…Budu, yenə kimsə yaddaşının yarıqaranlıq zolağıyla ona sarı gəlir… Asta-asta, oğrun-oğrun… Səsi özündən qat-qat arxada, hardansa, lap uzaqdan gəlir... Yekə başmaqlarını döşəmə boyu xışıldada-xışıldada, uzun boynunu qabağa əyib əllərini arxasında çarpazlaya-çarpazlaya, iş başına tələsən kimi, onların yataq otağına tələsir… Bu dəqiqə qapını aralayıb başını içəri salacaq… Ya da bütün bədəniylə içəri girib əllərini belinə vuracaq, ya da başının üstünü kəsdirib əsəbi üzü ilə ona zillənəcək… yalın döşü görünməsin deyə, başını sinəsinə basdığı körpəsini əmizdirməyə imkan verməyəcək… yenə səsinin yoğun yerinə salıb: «A yekə gəlin!..» deyə-deyə bütün evi ayağa qaldıracaq… Axı bu adam yenə niyə gecənin bu vədəsi oyanmışdı?.. O ki, körpəsinin balaca ağzını, ağlamağı o biri otaqlarda eşidilməsini deyə, əliylə qapamışdı… sonra döşünü tezcə çağanına ağzına basıb az qala boğmuşdu balasını?..
…Qaynatası bu dəfə qapını deyəsən, çiyni ilə itələyib açdı... içəri girib onunla üzbəüz dayandı, otağın yarıqaranlığında tən yarısı görünən əsəbi üzü ilə:
- A yekə gəlin, yenə niyə ağladırsan uşağı, niyə qoymursan yataq?.. - deyib üzünə zilləndi…
...Döşünün üstünü yorğanın ucuyla örtüb ha geriyə çəkdisə ki, uşağın ağzından çəkib çıxarsın, çıxara bilmədi… Döşünün giləsi uşağın möhkəm-möhkəm bir-birinə sıxdığı xırda dişlərinin arasndaydı... geriyə çəkdikcə, göynəyirdi…
Fikirləşdi ki, böyük oğlu anadan olandan ona əzab verib… anadan olandan qanını içib... hələ də içməkdədi… O illər oğlunun, döşünün giləsini dişlərinin arasında sıxıb qanını axıtmasa yuxulaya bilmədiyini, hər iki döşünün giləsinin dönə-dönə yaralanmaqdan yara saldığını və hər dəfə əmizdirəndə, oğlunun balaca dodaqlarının südüylə bir, qanına bulaşdığını, südqarışıq qanını əmdiyini xatırladı...
…Nə qədər elədi, döşünü uşağın ağzından çıxarsın, çıxara bilmədi. Döşünün yaralı giləsi uşağın iti dişlərin arasındaydı… tərpətjikcə, ağrıdan az qalırdı, oturduğu yerdə huşunu itirə...
…Qayınatası çəkilib getmək bilmirdi… hələ də əlləri belində, başının üstə dayanmışdı...
- Nə dayanmısan?.. Niyə karıxıb qalmısan?.. Dursana ayağa, uşağı beşiyinə qoysana yatsın?!..
Qayınatası uşağa və onun çılpaq döşünə elə baxırdı, elə bil uşağın ağzındakı - onun döşü yox, içi südlə dolu, şəffaf süd şüşəsi idi... Sonra nə oldusa, qayınatanın hövsələsi daraldı, onun karıxmış halından əsəbiləşib uşağı onun qucağından çəkib çıxartdı, uşaqla bir döşünün giləsinin yarısını da qoparıb apardı… döşünün yanı bircə anın içində gecəköynəyinin, yorğan-döşəyini ağına yayıldı...
…Ardı yadına gəlmirdi... Ağrıdan ürəyi getmişdi?.. Yoxsa, otaq qatı zülmətə qərq olmuşdu?..
Haçandan-haçana hrdansa lap uzaqdan - dəhlizin o biri başından, qayınatasının bütün evi lərzəyə salan səsini eşitdi...
Qayınatası təcili yardıma zəng vurmuşdu, telefona bərkdən-bərkdən evin ünvanını təkrar eləiyrdi…
Gözünü açanda qayınanasını gördü… Qayınanasının yanında oturub qırışlar və büküşlər dolu balaca üzüylə ona baxırdı… Qayınanasının, hansı meyvəninsə qurusunu xatırladan anası da budu, burdayda, sinəsini xışıldada-xışıldada öskürüb dəqiqədə bir «başıma xeyir» deyirdi… ayıldığını görüb üzünü üzünə yaxınlaşdırdı, balaca, yumşaq burnunu burnuna toxundurdu… göz qapaqlarının ağır qırış torbasının altından bozaran muncuq gözləriylə üzünə zilləndi... sonra geriyə çəkilib sinəsini xışıldada-xışıldada öskürə - öskürə yenə:
- Başıma xeyir. - dedi...
…Sonra baxıb gördü, anasıdı… bayaqdan bura yanında uzana-uzana üzünə zillənib… arada bir içini çəkib asta-asta:
- Va-a-ay canım… - deyir…
İndi neyləsin, anası can üstə… özü bu gündə…
Var qüvvəsini toplayıb ayağa qalxmalıdı… Nəyin bahasına olursa olsun…
Bədənini gərib başını yastıqdan qaldırmağa çalışdısa da, gücü çatmadı…
Başının içini də ağır qənbərlərlə doldurmuşdular…
- Başıma hərlənirlər… - anası yanaşı çarpayıdan dedi… sonra üzünü ona çevirib vahimədən irilən gözlərlə üzünə zilləndi. - …məni özləri ilə aparmaq istəyirlər.. - deyib bumbuz əlləriylə onun biləklərinə sarıldı…
Bədəni uçundu… çırpınıb anasının əllərindən çıxmaq, əl-qol atıb ayağa qalxmaq, dəhlizə, ordan çöl qapısını açıb bloka atılmaq istədi…
Bədəni hərəkətə gəlmədi… ağzını açıb havanı sinəsinə çəkdi ki, qışqırsın...
Səsi çıxmadı... səsi hardasa, mədəsinin altıydı… onu ordan çəkib çıxarmağa heyi çatmadı… odu ki, anası kimi yavaşca:
- Vay canım… - deyib susdu…
- Gəl çim, Ağca!.. - qaynatasının hirsli səsi yenə hardansa, lap yaxından gəldi…
Bunun ardınca qayınanası həlim səslə:
- Ay ana, eşitmirsən? Nə oturmusan?.. Durub çimsənə... - deyə dəhlizin aşağı başından qışqırdı…
Sonra bir neçə tanış səs eşidildi:
- Gəl çim, ay nənə!..
- Tənbəlliyin tutubsa, səni özüm çimdirim ay arvad...
Qarı hardasa, buralarda idi… qəhər dolu asta səsi hardansa, lap yaxınlıqdan eşidildi...
- A-ay bayısı, qardaşı-ı olmıya-a-n… A-ay kimsəsi-iz gəli-in…
…Boğazını qəhər tutdu... Ağca ona ağlayırdı...
...Uşaqları da budu burdaydılar… qarının səsindən doluxsunmuş üzlərlə onun cansız bədəninə baxa-baxa ağlayırdılar…
Amma yox, bu, uşaqları deyildi… otuz il bir yerdə işlədiyi həkim həmkarları idi… Klinikada geydikləri ağ xalatlarda ona zillənmişdilər… həkim səbli ilə öz həmkarlıq borclarını yerinə yetirirdilər…
Uşaqları isə deyəsən, yenə mətbəxdəydilər… orda ondan gizlin, xısın-ısın yeyirdilər… yeyə-yeyə ondan danışırdılar… nələrəisə götür-qoy eləiyrdilər… və daha o götür-qoy elədikləri barədə ona nə isə demək fikirləri yox idi…
Bu gündən, olsun ki, hələ lap dünəndən, ya bəlkə artıq neçə həftə bundan əvvəldən bəri uşaqları ona artıq o biri tərəfin - O dünyanın adamı kimi baxırdılar…
…Gözlərini açmaq istədisə də, göz qapaqlarını qaldıra bilmədi… Gözlərinə dolan yaş buna imkan vermədi... Odu ki, göz qapaqlarını astaca sıxıb içinin yaşını yanaqlarına axıtdı… Sonra da ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, axı niyə ağlayır?..
Daha yemək yeyə bilmədiyinə, yoxsa, yemək istəmədiyinə, ya uşaqlarının onun daha yemək iqtidarında olmadığını unutduqlarına görə?.. Ağca qarıını bayaqdan bura ağladan - olsun ki, bu idi… Ömrünü, həyatını fəda etdiyin övladların etibarsızlığı…
Qarı hələ də budu burdaydı… asta mızıltısı hələ də hardansa, lap yaxından eşidilirdi…
Yoxsa, dünyagörmüş qarı buna ağlamırdı, hardasa lap yaxınlarda - çarpayısının dövrəsində hərlənən qara caynaqlı Ölümünə ağlayırdı?..
Ağca qarı öz ölümünə də eynilə beləcə, sitildəyib nədənsə qorxan kimi, gün-gündən arıqlayıb ətini tökə-tökə ağlayırdı… gecələrlə qulağına pıçıldanan qoxunc xəbərdarlıqları isə günortalar yuxuda sayıqlayırdı…
- Niyə məndən qorxursan, Ağca?.. Sən ki, hələ bir dəfə də ölməmisən?..
***
…Üzbəüzdəki şkafın yarımaçıq qapısından birinin qolçağı, o birisinin ətəyi görünən pal-paltarına baxdıqca, özünə ürəyi ağrıdı...
O mavi yaxalıqlı paltarı heç imkan tapıb geyinə bilmədi… Həmin bu paltarı yalnız bircə dəfə - o da, bir neçə ay bundan əvvəl evləri ilə üzbəüzdəki dərzi atelyesində geyinmişdi… güzgünün qabağına keçib orda özünə böyürdən, arxadan baxmışdı...
İlk dəfəydi ki, paltar o istəyən kimi alınmışdı… qarnın şişkinliyini ustalıqla gizləyir, onu qat-qat incə və hündür göstərirdi…
Yadına, dərzinin pulunu artıqlaması ilə ödəyib, paltar qoltuğunda evə qayıtmağı, onu əyninə geyib bu dəfə güzgünün qabağında dikdaban çəkmələri ilə hərlənə-hərlənə, özünü bu görkəmdə rəfiqəsinin, yaxınlaşmaqda olan ad günündə təsəvvür eləməyi düşdü…
Rəfiqəsinin yubileyi irəlidəydi, yoxsa, ötüb keçmişdi?..
…Qapının arasından kimsə içəri boylandı, sonra eləcə səssizcə geriyə çəkildi…
Yoxlayırlar, görsünlər sağdı hələ, ya yox… Elə də yoxlayırlar, elə bil özləri ölməyəcəklər…
Hamı öləcək… İraq-iraq olsun, oğulları da, onların arvadları da, onların uşaqları da… Amma nə qədər ki, canları ağrımır, nə qədər ki, Ölümün, nədənsə çəkinən tək, ona yaxınlaşıb-uzaqlaşdığını hiss eləməyiblər, bunu anlamayacaqlar...
Ölüm isə həqiqətən nədənsə çəkinirdi… Ondan, yoxsa, ona heç cür təslim olmaq istəməyən sağlam ürəyindən?.. Ya bəlkə Ölümün ona yazığı gəlirdi?.. Təklənib lazımsız əşya kimi atılıb aqldığı bu çarpayıda yatan vücuduna baxdıqca, vaxtını uzadırdı?..
Hə, yaddaşını oyadan da o idi… İstəyirdi hər şeyi sonacan anlayıb getsin…
Ölüm anasıyla da belə eləyirdi… can üstə olanda gah atılıb sinəsinə çıxırdı, rəngini saraldıb burnunun ucunu əcayib sivriliklə nazildirdi… gah da geriyə çəkilib ilim-ilim itirdi…
…Anasının mərhəmət və təəssüf dolu baxışları gözünün qabağına gəldi…
Onda anasının ona niyə belə baxdığını, gözlərindəki o təəssüfün və mərhəmətin nə olduğunu anlamırdı… Onda uşaqları lap balacaydı… özününsə iyirmi yeddi yaşı ancaq olardı... Onda anasının, vaxt gələcək, onun da yatağa düşəcəyinə, onun kimi, dilsiz-ağızsız köməksizliklə tavana zillənəcəyinə təəssüfləndiyini hələ anlamırdı… Yadına gəlir, anasınan da üstünə eynilə bu həkimə oxşar dombagöz həkim gəlirdi… o həkim anasına da eyni ilə beləcə «Allahın köməkliyi ilə…» deyirdi… Fərq bircə bunda idi ki, o həkim qadın idi… hər dəfə anasının nəbzini, qan təzyiqini yoxlayandan sonra:
- Yesə yaşayacaq, amma ayaqlarından gözünüzü çəkin... - deyirdi...
Hər dəfə də həkimin bu sözündən sonra anası ona elə baxırdı, elə bil uzandığı yerdə büdrəyib üzü üstə yıxılırdı...
Anası indi də otağın hansı küncündənsə üzünə zillənmişdi… həmin o təəssüf və mərhəmət dolu baxışlarla baxa-baxa, səssiz-səssiz ağlayırdı…
…Ürəyinin başı söküldü... anasına qulluq elədiyi məşəqqətli dövrləri - ərini, uşaqlarını unutduğu uzun-uzadı ayları, ikigözlü çarpayının bu biri gözündə xəstə anasıyla üz-üzə, göz-gözə qaldığı zülmət qaranlıq gecələri xatırladı… Günlər və aylarla anasına pərçimdənib qalmaqdan, hamının - ərinin də, uşaqlarının və rəfiqələrinin də yadından çıxmağı, hərəkətsizlikdən və əinin altına keçəni yeməkdən kökəlib piylənməyi, gecələr yolunu gözləməkdən zinhara gələn ərinin küçələrə düşüb evə gecə yarıdan keçəndə, bəzənsə xəstələnib öskürüşməyə, qızdırma içində yanıb-yaxılmağa başladığı əzablı günləri yadına düşdü…
…Həmin günlərin bir dönəmi anasının ölməyini istəməyi də o biri əzablı xatirələrlə bir yadına düşdü… və bundan saçlarının dibi gizildədi…
Hə, anasına sevgi və qayğıyla dolu dövrlərin hansısa dönəmində - gücünün tükəndiyini, xəstə zarıltıların canına, ruhuna hopub onan da qəddini əydiyi, qol-qıçını gizli-gizli sızıldmağa başladığını hiss etdiyi günlərin birində ürəyinin ən gizli, altı tərəfiylə anası ölümünü gözələməyə başladığını xatırladı…
Üstünə çağrılan həkimin hər dəfə:
- Yaşayacaq. Ürəyi çox sağlamdı. - deyəndə, deyib sınayıcı baxışlarla gözünün içinə zillənəndə, gizli təəssüflə alışıb yandığını, təəssüfünü içində boğduğundan, qırmızılığı yanaqlarına çıxdığı məqamlar gözünün qabağına gəldi…
Hə, onda anasının ömrünün hələ qabaqda olduğundan xəbərsiz idi… Onun da, uşaqlarının da canını ala-ala, onu dünyaya gətirdiyi gündən bütün elədiklərini burnundan gətirə-gətirə, uzun-uzadı yataq ömrü yaşayacağını bilmirdi… Bunu necəsə, bir payız günü - sarı xəzəl evlərinin dörd bir yanını bürüyüb hər şeyi axırından xəbər gətirdiyi bozumtul bir gün yatağının içində əcayib bir iştahla sıyaq yeyən anasının - bu zahirən heysiz, çəlimsiz qadının o qocalıb əldən düşənəcən boğazından ağır xalta kimi asılıb qalacağını, bataqlıq kimi əl-ayağına yapışıb onu da öz yatağına çəkəcəyəini, ana-bala, hərəsi ikigözlü çarpayının bir gözündə uzana-uzana, ömürlərinin axırına qədər zıqqıldayıb sarala-sarala qalacağını anladığı günü xatırladı…
…Çönüb yanaşı yataqda səssiz-səmirsiz uzanıb quş gözləriylə tavana zillənən anasına baxdı…
Əri də onu gözləməkdən bezib qapını çırpıb birdəfəlik gedəcəkdi… uşaqları yaşa dolub qocalıb əldən düşəcəkdilər, onlarla yanaşı uzanıb onunla bir zıqqıldayacaq, zar-zar zarıldayacaqdılar…
Fikirləşdi ki, heç vaxt ağlına belə gəlməzdi ki, gün gələcək ki, dünyada hamıdan çox sevdiyi anasının ölümünü istəyəcək… Olsun ki, dünya belə qurulub… hamı, həytta ən yaxın doğmalar da nə vaxtsa, bir-birinə mane olmağa başlayır…
…Anası deyəsən, daha nəfəs almırdı…
…Qolunu çəkmək istədisə də, anasının soyuq barmaqları gərilib qolunun ətinə keçdi…
Anası olsun ki, onu özü ilə aparmaq istəyirdi. Yoxsa, əksinə, qolundan yapışıb bu dünyada qalmaq istəyirdi?..
…Qapı yenə aralandı…
Gözlərini aralayıb gözucu qapıya baxdı.
Heç kəs yox idi. Qızı hələ gəlməmişdi. Qapını olsun ki, evin içiylə əsən külək tərpədib aralamışdı. Hardasa, o biri otaqlarda pəncərə açıq qalmışdı yəqin, kuləyi, bu yiyəsiz evin pəncərəsindən içəri buraxmışdı…
Başını bir təhər hərəkətə gətirib yatağın o biri gözünə baxdı.
Yatağın o biri gözü boş idi.
Demək qara basırdı onu. Anası çoxdan ölmüşdü. İndi Allah bilə, sümükləri də çürümüşdü…
…Çöldən azan səsi eşidildi…
Olsun ki, günortadı. - fikirləşdi. - Yoxsa axşam düşürdü?..
Pəncərənin pərdəsi bağlı idi deyə, göyün üzünü görə bilmədi.
Ona elə gəldi, ya həqiqtdə belə alındı, azanın duaları arasında öz adını eşitdi…
…Bədənindən soyuq gizilti ötüb keçdi… Fikirləşdi ki, yenə qara basır onu. Olsun ki, bu halında belə də olmalıdı.
…Külək pəncərənin pərdəsini yellədib havaya qaldırdı və o nəfəsliyin bir hissəsindən görünən göyün kiçicik parçasını gördü…
Günorta idi. Göyün üzü açıq mavi rəngdə idi.
Boğazını qəhər sıxdı… gözləri doldu, gözünün yaşı axıb qulaqlarına doldu…
…O ki, bu dünyanı, bütün ağaclarıyla, quşlarıyla, dənizi və günəşiylə, bütün səsləri və qoxularıyla sevə-sevə yaşamışdı?!.. Dünya isə sən demə, onu heç sevməmişdi… onun adda, onun boyda, onun biçimdə qadının varlığını unutmuşdu…
Boğazına dolan qəhəri udmaq istədi… udlağı tərpənmədi...
Əri sağ olsaydı, onun bu halını görsəydi, yanında oturub üzünü əlləriylə tutardı, çiyinlərini tərpədə-tərpədə uşaq kimi ağlayardı…
Yoxsa, ağlamazdı?..
Axı ən yaxşı günlərini, gözəlliyini və sağlamlığını əri özü ilə aparmışdı?!.. Əvəzində, bitib-tükənməz qayğıları içində itib batdığı üç vecsiz övlad qoymuşdu...
…Oğlu hələ də küncdəki kreslodan dinməz-söyləməz üzünə zillənmişdi...
Bayaqdan bura getməmişdi, nədi?.. Yoxsa, gedib bir də geriyə qayıtmışdı?..
Gedib qayıtmışdı. Olsun ki, işdən icazə almışdı. İşini, gücünü atıb ürəyində ona min yol ölüm diləyə-diləyə bura qayıtmışdı. İndi oturub gözləyirdi.
O isə ölmürdü… Ölə bilmirdi. Çünki canı rahat deyildi. Əlbəttə, rahat deyildi. Bu qədər dərd-sərlə hansı rahatlıqdan danışmaq olar?..
İndi ölmək üçün yadına, yalnız xoş, ürəkaçan xatirələrini salmalıdı… yaxşı günlərini, gözəl saatlarını…
Yaddaşının bulanıqlığı içində ürəyini aça bilən nə isə axtardısa da, yadına, anasının dünyasını dəyişmiş bir neçə qohumundan və çağa səsindən savayı heç nə düşmədi.
Olsun ki, canının ağrısı imkan vermir... - fikirləşdi. Həm də yaddaşı əzablı və qayğılı illərin xatirələri ilə dolu idi… Ailə qurmamışdan əvvəlki darısqal dövrlər, ardınca ailə ağrı-acıları… Səhəri, günortası olmayan yarıqaranlıq, havasız illər...
- Can bala. - bayaqdannan böyründə uzanıb tavana zillənən anası, kimdənsə qorxurmuş kimi, ağzının içində dedi.
Çönüb anasına baxdı.
Anası indi də pəncərənin açıq nəfəsliyindən görünən göyün kiçicik parçasına zillənmişdi.
…Qapı döyüldü…
Yox, qapı deyildi, ürəyi idi döyünən… bərk-bərk döyünüb susdu. Otağa zülmət qaranlıq çökdü... elə bil bədəni də soyudu…
Yoxsa, bədəninə nə isə sarıdılar?..
Hə, nə isə sarıyırdılar… Onu buz kimi soyuq mələfəyə bükürdülər... Yox, mələfəyə yox, kağız iyli ağappaq, nazik kəfənə bükürdülər…
Demək, ölmüşdü…
Qatı qaranlığın içindən kimsə üzünə zillənmişdi…
Yenə kim idi bu?.. Yenə kim idi, yaddaşının alt qatlarından asta-asta ona yaxınlaşırdı, yenə nəyi yadına salmağa, gözünün qabağında bitməyə hazırlaşırdı?..
- İç.
…Oğlu idi… bir əlini başının altına keçirmişdi, o biri əliylə dibində azca su olan stəkanı dodaqlarına toxundururdu.
Oğlu stəkanı bir müddət beləcə, ağzına tutub gözlədi, içə bilmədiyini anlayıb geriyə çəkildi. Olsun ki, daha su içməyə də taqəti olmadığını yalnız anladı. - fikirləşdi. Yoxsa, içə bilmədiyini, keyiyib ağırlaşmış dilini, udlağını tərpədə bilmədiyini özü dedi oğluna?.. «İstəmirəm» - dedi, yoxsa, «ölürəm» - dedi?.. Yoxsa, bunu ürəyində dedi?..
Ürəyi ovuc kimi yığılıb sıxıldı…
Axı niyə yadında bircə dənə olsun, yaxşı xatirəsi qalmayıb?.. Yoxsa, ümumiyyətlə, yaxşı heç nə olmayıb?.. Bəs cavanlığı, tələbəlik illəri, nişanlı vaxtları?..
Elə bil heç nə olmayıb… Yaddaşı kiminsə həyatından bəhs edən sənədli filmin qırıq epizodlarına bənzər adda-budda görüntülərdən savayı heç nə saxlamayıb… Heç nə…
Elə bil dünyaya elə beləcə - bu yaşda, bu bədənlə, bu xəstəliklə, bu yorğan-döşəkdə gəlib… həyatı da budu burda - bu gözağrıdan çəhrayılığın altında keçib…
Fiikirləşdi ki, belə ola bilməz axı?!.. Yəqin ki, olmağına nə isə olub, amma hamısı necəsə, yoxa çıxıb… Uşaqlığı da, gəncliyi də… Uşaqlığı da ölüb, gəncliyi də…
Hanı dünənki Zərifə?… Bir il bundan əvvəlki, sağlam, gümrah Zərifə?.. Hər şeyi bəyənməyən, küçəyə çıxanda, hamının ağzı açıq qalan, gözəl Zərifə?..
Bəs iyirmi il bundan əvvəlki incəbel Zərifə hara getdi?.. Əlli il bundan əvvəlki nazik bədənÖ alyanaq Zərifə hardadı?.. Məktəbli Zərifə, körpə Zərifə?..
Bir də baxdı ki, budu, zərifələrin hamısı burdadı… Yaşlısı da, məktəblisi də, cavanı da, körpəsi də gəlib başına yığışıblar… çarpayısını dövrəyə alıb səssiz-səmirsiz üzünə zilləniblər...
…Gözləri doldu… ayağa qalxmaq, zərifələrin hamısını bir-bir bağrına basıb gücü gəldikcə, hönkürüb ağlamaq istədi... Elə bil ayağa qalxdı da… Canını dişinə tutub çarpayının kənarlarından yapışıb, taxtalarını cırıldada-cırıldada bir təhər ayağa qalxdı… zərifələrdən ən cavanıyla üzbəüz dayandı... heysiz qollarını onun boynuna doladı, hörüklü başını sinəsinə sıxdı…
…Cavan Zərifə ölü ağac kimi qupquru, mərmər kimi soyuq idi…
Baxıb gördü, bayaqdan bura bağrına basıb hönkür-hönkür ağladığı Zərifə yox, Zərifənin özü kimi şümal başdaşısıdı… Dəhşət içində geriyə sıçradı…
Bir də baxdı ki, ətrafı şümal başdaşılarla doludu... hər birinin də üstündə adı və təvəllüd tarixləri yazılıb…
«Ağayeva Zərifə Səməd qızı - 1920-1926»… «Ağayeva Zərifə Səməd qızı 1920-1930», «Ağayeva Zərifə Səməd qızı - 1920-1940», «…1920-1952…», «…1920-1970…»
Hərflər, rəqəmlər bir-birinə qarışıb başını hərləndirdi… Bilmədi, hansı başdaşıya qısılsın, hansının böyründə diz çöküb ağlasın?!..
…Hardansa buz kimi soyuq külək əsdi... əsib qəbirlərin arasıyla qorxunc-qorxunc uğuldadı… onu kürəyi üstə yerə yıxıb dəli vıyıltılarla üstündən ötdü… və o, dörd bir yandan üzünə gülümsəyən başdaşıların arasında təmtək qaldı…
Sonra yenə həmin o ağ duman gəldi… gəlib soyuq qanadlarıyla uzunə, sinəsinə çökdü…
…Qolunun birini hərəkətə gətirə bildi deyə, yorğanı xirtdəyinəcən çəkdi… Yenə qarabasma idi… can üstündə olanda anasının, nənəsinin, xala-bibilərinin gözünə görünüb onları dəhşətə salan həmin qarabasmalar…
…Fikirləşdi ki, bədbəxtlik də, xoşbəxtlik də əslinə qalanda, nisbi məfhumlardı... İnsan hər zaman xoşbəxt, ya bədbəxt olduğunu bilə bilmir… Bunu yalnız sonralar - hər bitib qurtarandan, ondan illərin və hadisələrin axarıyla uzaqlaşandan sonra anlayır. O isə hələ də bədbəxt, ya xoşbəxt həyat yaşadığını bilə bilmir. Çünki bu dəqiqə onun üçün ən böyük xoşbəxtlik - ağrısızlıqdı. Nə qədər ki, ağrımır, deməli xoşbəxtdi…
Fikirləşdi ki, qəribədi, görəsən niyə bu axır bir neçə günü daha heç harası ağrımır?.. Bədəni ağrımaqdan bezib, nədi?..
Güzgünün başına sancdığı gülümsər üzlü şəkli də daha ona baxıb qəhərlənmir...
Bu dəqiqə çiynindəki güllü şalını boğazına dolayıb, tələbəlik illəri rəfiqələri ilə bir-birlərinə deyən kimi, göz vurub:
- Necəsən? - deyəcəkdi. - Elə bildim cücüsən…
Bu şəkli yəqin ki, o öləndən sonra böyüdəcəklər… qara haşiyəyə salıb otağın yuxarı başından asacaqlar, altına qızılgüllər düzəcəklər... Başsağlığı verməyə gələnlərlə onun barədə danışdıqca, çönüb bu üzügülər qadına baxacaqlar… «heyf» -deyəcəklər…
Ya da heç böyütdürməyəcəklər. O olmayandan sonra şəkli, yaxud, ona aid yaxınlarının - rəfiqələrinin, tələbə dostlarının, iş yoldaşlarının, tanış-bilişin şəkilləri kimə lazım idi ki?..
Sonra elə bil bunu gördü də… Necə uşaqları onu basdırıb yasını yola verəndən sonra ev-eşiyində yır-yığış edirlər… ona aid olanları bir kənara yığır, şəkillərini komalayıb zibil vedrəsinə atırlır… Qədimliyindən rəngi saralmış fotoları - ata-anasının, baba nənələrinin, onlarla bir əsr bundan əvvəl yaşamış uzaq-yaxın qohumların, dost-tanışın, ərinin və özünün iş yoldaşlarının və daha kimlərin və kimlərin üzləriylə dolu olan şəkilləri artıq heç nəyə yaramayan kağız yığnağı kimi cırıb atırlar…
Sonra necəsə, birdən birə bu şəkillərin hamısını - kiçik ölçülü fotolara sıxışdırılmış bir yığın ölü şəkli… neçə-neçə balaca üzlər, nöqtə gözlər... Gəl indi bu mərci gözlərin yiyələrini tanı görüm, kimi tanıyırsan…
…Oğlu qapının zənginə ayıldı… dəhlizə çıxıb qapını açmağa getdi və çox çəkmədi ki, dəhlizdən qızının qırıq səsləri eşidildi.
Qızı deyəsən, yenə ağlayırdı. Ağlaya-ağlaya deyəsən, yenə onun barədə danışırdı.
Ürəyi zəif-zəif çırpındı. Nə baş vermişdi?..
Olsun ki, qızı onun dünən bəri qəfil bir dəyişkənliklə pisləşən halından xəbər tutmuşdu… odu ki, ağlayırdı.
Qızı içəri girəndə, baxdı ki, ağlamır… sadəcə, yorğundu.
Qızı içəri girib qapının ağzında ayaq saxladı, özünü ona göstərmədən, səsini çıxarmadan, halını uzaqldan-uzağa yoxladı.
Qızını yoran səbəblərdən biri və bəlkə də başlıcası o idi.
Bir də qızı deyəsən, yenə boylu idi. Bunu, qızı çarpayısına yaxınlaşdıqca, ətrafını bürüyən süd iyindən anladı. Gözünü yarım açıb qızının qarnına baxmaq istədisə də, göz qapaqlarnı qaldıra bilmədi. Göz qapaqları dünəndən bura lap ağırlaşmışdı… içi göz yaşıyla, ya nə isə ayrı maye ilə dolub bərkimişdi.
…Qızı otaq boyu ehmal addımlarla yeriyib yaxınına gəldi, çarpayısının kənarına əyləşib əlini əlinə aldı…
Göz qapaqlarını açmasa da qızının üzünü gördü…
Azca şişkinliyi vardı. Olsun ki, kökəlmişdi. Payız vaxtı qızı həmişə kökəlirdi.
Qızı bir müddət beləcə, əli əlində oturub qaldı, sonra üstünə əyilib dodaqlarını ehmalca alnına toxundurdu.
Ağlamı tutdu. Qəribəydi ki, yatağa düşəndən bəri qızı hər dəfə alnından öpəndə ağlamığı tuturdu. Olsun ki, qızının bu zərif öpüşündə analıq nəvazişini əvəzləyən nə isə vardı.
Əlbəttə vardı. - nəfəsi təngiyə-təngiyə fikirləşdi. Axı qızı da ana idi?!..
Nə isə xışıldadı… Olsun ki, qızı idi… boynundakı şərfi açıb bir kənara atdı, ayağa qalxıb yatağıyla üzbəüzdəki kresloya əyləşdi… bir müddət həyəcandan, ya pillələri birnəfəsə qalxdığından sinəsinə tıxanan nəfəsini dərdi. Sonra el bil nə isə soruşdu.
Ya ona elə gəldi?..
Hə, qızı hamiləydi. Bunu, gözünü açmasa da, qızının sədəfə çalan avazımış rəngindən bildi. Ürəyi sıxıldı…
…Qızı dinmirdi… əllərini balaca qarnının üstündə çarpazlayıb deyəsən, fikrə getmişdi.
Külək pəncərənin şüşələrini titrədə-titrədə içəri soxuldu… otağın künclərinə qısılıb qapıların arsıyla qorxunc-qorxunc vıyıldadı…
Küləyin səsindən, ya qızının fağır görkəmindən oldu, içi qəribə bir sızıltıyla göynədi… canında tanış ölüm vahiməsi dolandı… içində nələryinsə yeri dəyişdi... Bu qəfil dəyişmədən sonra otağın havası necəsə, birdən-birə yoxa çıxdı… çarpayısı yırğalanıb harasa aşağı - daha havasız darısqallıqlara endi... Yoxsa, kənara çəkildi?.. Çarpayısıyla üzbəüzdəki kresloda qarnında körpəsi, fağır-fağır oturmuş qızı uzaqlarda qaldı...
Yoxsa, öldü?..
Əgər ölüm bu idisə, onda bu vaxtacan olanlar nə idi?..
Hə, olsun ki, öldü… yenə qatı dumanlığı andıran soyuq hava kütləsi axdı üstünə… Qatı duman topalarının uzaq dərinliklərində qaraltıya oxşar nə isə dəydi gözünə...
…Dünyasını neçə illər bundan əvvəl dəyişmiş cavan əriydi... toz-torpağın, yoxsa dumanın içinə üzüqoylu yıxılıb ordan gözləriylə onu çağırırdı…
…Ayağa qalxmaq, qaçıb ərini ayağa qaldırmaq istədisə də, bunu necə eləyəcəyinin təhərini yadına sala bilmədi… Nə qədər elədi, harasa, nəyəsə dirsəklənsin, əlinin, qolunun altına dayaqlana biləsi bir şey gəlmədi... Hər şey - qolları da, əlləri də, üstü yorğan-döşəkli çarpayısı da hardasa, çox-çox uzaqlarda, əlçatmaz boşluqlardaydı… elə bil özü də boşluğun ha tərəfindənsə havadan asılı vəziyyətdəydi…
İndi o neyləməliydi?.. Özünü dumanın içinə yıxılmış cavan, köməksiz ərinə necə çatdırmalıydı?.. Bir də çatdırmalıydımı, ümumiyyətlə özünü ərinə?..
Burasını anlamaq iqtidarında deyildi…
Yaddaşını gərib əri ilə yaşadığı ömrünü xatırlamağa çalışdısa da, yadna, uşaq əmziklərindən savayı heç nə düşmədi…
Üzü hədsiz doğma olan bu adamı istəmişimi?.. Yoxsa, nifrət bəsləmişdi?..
Buz kimi soyuq dumanlıq bunu anlamağa mane olurdu...
Elə bil hər ikisi olmuşdu… Həm sevgi, həm nifrət. Hər ikisi də eyni ölçüdə, eyni çəkidə. Amma hansı əvvəl, hansı sonra olmuşdu?..
Dumanlıq getdikcə qatılaşırdı… onu fikirləri ilə bil qatılığın ən çıxılmaz yerlərinə salırdı…
...Var qüvvəsini toplayıb hərəkətə gəlməyə, özünü pərçimləndiyi nəyinsə cəngindən qoparmağa çalışdısa da, kürəyinin az qala hər toxumasına bitişmiş döşəkağının qupquru, nişastalı səthindən aralana bilmədi...
Fikirləşdi ki, olsun ki, bayaqdan bura əl-qolunu, bədənini qurudub yoxa çıxaran elə bu nişastası artıq düşmüş döşəkağısı imiş... amma sonra baxıb gördü, əl-qoluna yapışıb onu tərpənməyə qoymayan döşəkağı yox, kiminsə əlləridi...
Qızının, qan azlığından avazıyıb ölü toyuq caynaqlarını andıran cansız əlləri...
Qızının əlləri çevik hərəkətlərlə sağ qolunu ovuşdururdu.
Olsun ki, halı getdikcə lap pisləşirdi...
Göz qapaqlarını axır ki, azca olsa, qaldıra bildi…
…Qızının rəngi lap avazımışdı… gözlərinin altındakı kölgələr dərinləşmişdi… Yoxsa, otaq qaranlıqlaşmışdı?..
Əslinə qalanda, qızının rəngi hələ lap uşaq vaxtlarından beləydi. - fikirləşdi və qızının uşaqlıq dövrləri bircə, qırıq saniyənin içində gözünün qabağından ötüşdü…
…Qızı uzaq uşaqlıq illərinin çöp kimi nazik, incik vücudu ilə gözünün qabağına gəldi… külək əsdikcə, qanı qaçmış kimi rəngsiz üzü, çəlimsiz bədəni ilə bayraq kimi yelləndi… uğursuzluqlar və təslimlər dolu taleyinin möhürü kimi ağara qaldı...
Qızı böyüyüb boya-başa çatandan, ev-eşik, oğlul-uşaq sahibi olandan sonra da gözünü möhür kimi ağardmağına, xəstə quş səsiylə zıqqıldayıb onun onsuz da qara gününü bir az da qaraldmağına davam edirdi… İndi də uşaqlıqdakı kimi, daim harasısa ağrıyırdı... durduğu yerdə büdrəyib yıxılır, harasınısa əzir, ya nəyinisə itirirdi… ya çiban çıxardır, ya yediyi yeməyi nəfəs yoluna salır, yediklərini geriyə qaytarırdı…
...Çarpayısı yenə nənni kimi yellənməyə, onu da üstündə asta-asta yırğalamağa başladı…
Yırğalandıqca, yuxusu gəlirdi... hardansa lap yaxından həzin mahnı səsi eşidilirdi...
Kimsə layla deyirdi…
Laylanı ona çalırdılar... Çalırdılar ki, yatsın… ölüm yuxusuna getsin…
Sonra həmin səs qulağının içinə:
- Gözünü yum. - deyə pıçıldadı.
Gözünü açanda ürəyi qırıldı…
Çarpayısının ayaq tərəfində, döşəyin üstündə oturan - özü idi... çarpayının başına dirsəklənib yorğun-yorğun:
- Niyə yatmırsan, mənim balam?.. - deyirdi. - Hamı yatıb. Cırtdan da, Məlik Məmməd də. Mən də yorğunam. Sən yat ki, mən də gözümün acısını alım. Yazığam axı?!..
...Özü idi, ya qızı idi, dəqiqləşdirə bilmədi.
Qızı idi, qızı... necə onun cavanlığına oxşayırdı?!..
Hər şey necə sürətlə axıb dəyişirdi, biri birini əvəzləyirdi?!.. Uzun bilib yaşadığı ömrü sən demə, pəncərənin bu dar qəfəsinə baxmağına sığan bapbalaca zaman kəsiyi imiş... və əgər indi öləcəkdisə, bütün o ağrı-acıları, o əzab-əziyyətləri niyə yaşamışdı?... Kimə görə, nəyə görə?..
Qızı qolunu getdikcə, daha bərk ovuşdururdu… və bu ovxalanmadan, qolunun iliyi ağırıyırdı.
Kiçik oğlu da budu, burdaydı, Səlimənin gəlməyinə baxmayaraq, getmirdi… otağın hansı tərəfindənsə havadan asılmış kimi dayanıb qollarını qoltuğuna vurmuşdu… Bütün gecəni keşiyini çəkdiyindən, əldən düşmüşdü…
Bu dəqiqə nəfəsi kəsilsəydi, oğlu olsun ki, ağlayacaqdı... Ana haqqında uşaqlıqdan bura baxdığı təsirli filmlərdə olduğu kimi, «Ana!..» - deyib hönkürəcəkdi...
Fikirləşdi ki, bu nə xudpəsənlik idi, yatağa düşəndən bəri keçmişdi yaxasına?.. Bundan əvvəl uşaqlarının onun halına acıyıb-acımadıqları barədə düşünmək heç vaxt ağlına belə gəlməmişdi. Daha doğrusu, buna vaxtı olmamışdı. Axı niyə istəyirdi ki, uşaqları onun halına ağlasınlar?.. Ona görə ki, onları dünyaya gətirmişdi, min bir əzab-əziyyətlə böyüdüb başa yetirmişdi?.. Özünü onların yolunda min oda-alova vurmuşdu ki, günlərin bir günü beləcə, ölüm yatağına düşəndə, elədiklərinin əvəzini qaytarsınlar, onu, vaxtı ilə onları bəslədiyi kimi, ölümə bəsləyə-bəsləyə yola salsınlar?.. Kam alırdı, nədi?..
Bu barədə daha dərindən fikirləşməyə hövsələsi çatmadı, fikirlərinin arası yenə qatı dumanlıqlarla dolub tutuldu…
Sonra elə bil qapı döyüldü… Yoxsa, döyüntü içindən gəldi?..
Fikirləşdi ki, heç olmasa, bircə xoş xatirə düşsəydi yadına, rahatlanardı, ürəyi yerinə gələrdi. Bəlkə də lap ölərdi.
Amma heç nə düşmürdü yadına. Yadına elə bil ox batmışdı. İndi yaddaşı həmin o oxun ağrısından göynəyə-göynəyə nə qədər ürəkbulandıran, acı xatirə vardısa, çəkib ortaya gətirirdi. Bax əgər indi yadına, olub keçən bircə yaxşı hadisə, adicə yaxşı bir gün, ya söz düşsəydi, bu yaşda ölməyinin də, ömrünü, həyatını uşaqlarına fəda eləməyinin də, qarnının içində gün-gündən üfürlənib böyüyən düyünlərin də mənası aydınlaşardı.
Yadına isə heç nə düşmürdü.
Fikirləşdi ki, bəlkə yaddaşını qaramtıl dumanlıqları doldurub iynənin ucu boyda işıqlı yer saxlamayan - həmin bu neçə vaxtın ağrıları idi?..
Yoxsa, hava qaralırdı?.. Ya da olsun ki, sübhə az qalırdı. Əslinə qalanda, indi bunun bir o qədər də fərqi yox idi. Axır vaxtlar hava da yaddaşı kimi, dəqiqədə bir gah qaralırdı, gah açılırdı, otağın işığı gah yanırdı, gah sönürdü. Yaddaşı da otağın işığıyla, çölün havasıyla bir gah qaralırdı, gah ala - toran olurdu…
...Ürəyi yenə tələyə düşən siçan kimi çabalamağa başladı. Dünən də fikirləşə-fikirləşə, gəlib bura çatanda, ürəyi az qalmışdı dayana. Yüz dəfə özünə söz vermişdi ki, bu halda belə niyabət fikirləri başından atsın, yalınz ürəkaçan, xoş şeylər barədə düşünsün. Ümumiyyətlə, hər şeyi şişirtmək, pis tərəfə yozmaq onun çoxdankı adətidi.
...Çöldən quş səsləri eşidilirdi. Bu, o demək idi ki, səhərin açılmağına az qalırdı… Otağa hardansa, təptəzə ot iyi dolurdu… Yoxsa, otağa kiminsə ot qoxulu odekolonunun tanış ətri doldu?..
Bu, sahə həkiminin qoxusu deyildi.
Qoxu qapı tərəfdən gəlirdi…
Axır ki, anladı… Böyük oğlu Aydının qoxusu idi… təzə biçilmiş ot qoxulu odekolonun iyi də ondan gəlirdi.
Aydının qapı aralığına qısılmış dolu vücudunu, çarpayısıyla üzbəüzdəki güzgüdən gördü. Aydın deyəsən, onun hələ də sağ olduğunu gözləmirdi... qapının ağzında dayanıb dura-dura, halını elə bil uzaqdan-uzağa dəqiqləşdirmək istəyirdi, sonra elə ordanca:
- Necəsən, ana?.. - dedi, çarpayısına yaxınlaşıb başının üstündə dayandı, əllərini belinə vurub sahə həkiminin tələbkar müdir baxışlarıyla üzünə zilləndi.
Yoxsa, bu, elə sahə həkimi idi, yenə özünü çağırılmamış qonaq kimi yetirib başının üstünü kəsdirmişdi?.. Beyni yenə dumanlandı.
Yox, böyük oğlu Aydın idi. Bu sayaq çöl çiçəyi qoxulu odekolonları yalnız o vururdu.
Aydın burdan ötən həftədən, ya bəlkə hələ ondan da bir qədər əvvəldən gedən idi.
Qəsdən buralara gec-gec gəlirdi ki, gələndə, onu qoyub getdiyi halda görüb qanını qaraltmasın.
Cavab verməyə heyi çatmadı. Yoxsa, ürəyi istəmədi?..
Aydın niyəsə, ona baş çəkməyə həmişə bu sifətdə - mağazanın işini yoxlamağa göndərilimiş sayıq müfəttiş görkəmində gəlirdi. Hər dəfə də otağa daxil olub, ölüm yoluxmasından qorxan tək, bir müddət kənarda dayanır, sonra haçandan-haçana dilə gəlib nəzakət xatirinə, əhvalnı xəbər alırdı.
İndi yenə həmin sayıq müfəttiş görkəmi ilə çarpayısından bir addım aralıda dayanmışdı… uzaqdan-uzağa şübhə və xof dolu baxışlarla üzünə zillənmişdi. Olsun ki, ölüb-ölmədiyini, öləcəyi anın yaxın-uzaqlığını dəqiqləşdirməklə məşğul idi.
Fikirləşdi ki, çox ola bilər ki, o öləndə, heç kim də ağlamasa, bu oğlu ağlasın.
Çünki ilki idi. Cavanlıq illərindən bura çəkdiyi bütün çətinliklərinin, əzab-əziyyətlərinin şahidi olmuşdu. Ola biməzdi ki, bütün o ağrı-acılar, o iztirablı, məşəqqətli illər oğlunun yadından çıxsın.
Gözünün yanıyla Aydının üzünə baxmaq istədisə də, gözü qarışıq bulanıqlığın içində qaralan dolu vücuddan savayı ayrı heç nə seçmədi.
Oğlunun ağlamağa vaxtı yox idi, odu ki, bir ayağı qaçaraq, saxta nikbinliklə:
- Yox, bu gün yaxşısan, maşallah. - deyib bir neçə addım da kənara çəkildi.
Yenə həmin növbətçi söz.
Oğlunun ona deməyə sözü yox idi. Odu ki, hər bura gələndə, bu eyni, saxta sözü dönə-dönə, utanmadan, ruhu belə incimədən deyirdi. Ona nə isə ayrı bir şey demək üçün fikirləşməyə vaxtı yox idi, nədi?..
Vaxtı da yox idi, həvəsi də. Nazirliyin işini atıb, gündəlik marşrutunu dəyişib bura - onun bu ölüm havalı otağına gəlmək, lifti heç vaxt işləməyən köhnə binanın səkkiz mərtəbəsini piyada qalxmaq, canı neçə illərdən bəri rahatlığa alışmış oğlu üçun işgəncədən də betər idi, bilirdi. Onun isə ürəyindən keçirdi ki, üstəlik, ona nə isə isti bir söz desin, yaxud, olmayan yerdən o sözü necəsə, özündən toqquşdursun. Heç dəxli var?..
Oğlu isə yalnız bunu deyə bilirdi. «Yaxşısan maşallah.» Özü də hər dəfə olsun ki, lumb-lumb ət tökürdü. Neyləmək olardı?..
Fikirləşdi ki, gör bir neçə aydı uşaqları, həkimlər, qonum-qonşu, tanış - biliş bu liftsiz binanın sınıq-salxaq pillələrini düşüb-çıxmaqdan, çarpayısıyla üzbəüz otura-otura, yalandan-doğrudan nə isə deyə-deyə ürəyini almaqdan zinhara gəliblər daha. Həkimlər də, tibb bacıları da, qonum-qonşu da, uşaqları da arıqlayıb əldən-dildən düşüblər. Hamının gözlərinin altı qaralıb, yanaqları solub. Onu görməkdən, halına acımaqdan, məsləhət verməkdən, ürəyini xoş eləməkdən, qeydinə qalmaqdan cana yığılıblar.
Uşaqları olsun ki, indi ona nifrət eləyirdilər. Onları dünyaya gətirdiyini, bütün elədiklərini indi artıqlaması ilə burunlarından gətirdiyinə görə. Zəhirmara qalmış xəstəliyi ilə onlara, vicdan əzabı çəkmədən, rahat yaşamağa mane olduğuna görə.
Aydın da nifrət eləyirdi ona. Odu ki, ağzına gələni deyirdi. Çünki bilmirdi daha neyləsin, daha nə desin. Otursun-oturmasın. Oturmağa vaxtı yox idi, uşaqlarını məktəbdən götürməliydi, ya da bəlkə ayrı vacib işi vardı. Çıxıb getsin, o da pis çıxır, onda niyə gəlirdi?!..
Hamıdan çox, ona kiçik oğlu Azadın ürəyi yanırdı.
Amma axır vaxtlar o da ürəyinin ha tərəfindəsə yanıb-sönən ağrı nöqştəsinin düyməsini basıb söndürmüşdü. Daha ağrısı da tutanda, yerinin içində çabalayıb qovrulanda da ona, mənzərə şəklinə baxan kimi, baxırdı.
...Çöldən yenə azan səsi eşidilməyə başladı.
Günortaydı.
...Kim idisə, üstünə əyilib yanağından öpdü. Yoxsa, külək sığalladı yanağını?..
Otaqda iki oğlundan və qızından savayı kimlərsə də var idi, kənarlarda dayanıb mərhəmətli baxışlarla ona baxırdılar…
Ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, niyə bu qədər adam yığışıb bura?.. Bəlkə can verir?..
Yox, can verənləri çox görmüşdü. Əvvəl xırıltı başlamalıydı, onun ardınca içəridən, doğuş gücənməsini andıran qəribə bir güc onu yatağıqarışıq silkələyib tərpətməli idi.
O isə xırıldamırdı. İçində də sakitlik idi.
Hardansa, aşağı mərtəbələrdən ayaq səsləri eşidilirdi.
Adamlar idi… yorğun addımlarla pillələri qalxırdılar… Onu basdırmağa gəlirdilər...
Demək ölmüşdü. Özü də bilmədən. Xəbəri olmadan.
…Təşfişə düşüb əl-qol atdısa da, nəfəs yoluna tıxanan yumruğabənzər nəyinsə öz yerini bir az da bərkitdiyini hiss etdi… vurnuxub suyun içindən çıxan kimi, nəyinsə içindən çıxdı...
Yox, hələ ölmürdü… Taqqıltı səsləri də aşağıdan yox, hardansa buralardan, mətbəxdən gəlirdi…
- Öl... mü... rəm... - kimsə böyürdən dedi. Yoxsa, özü dedi?..
Bunun ardınca həmin səs lap yaxından:
- Vay canım... - dedi və canının, bu sözdən yumuşalıb titrədiyini hiss elədi...
Otağın havası künclərdə xısınlaşan adamların nəfəsindən getdikcə ağırlaşdı…
- Ay bala... - bu dəfə deyəsən, özü pıçıldadı...
Uşaqlarının hansısa ona sarı əyildi, astadan qulağına:
- Ağla, bala, ağla. - deyə pıçıldadı.
- Niyə ağlayım?.. - dedi...
- Çünki ölürsən. - kimsə lap yaxından dedi.
Sonra kimsə məlahətli səslə:
- Siz də ağlayın. Heç olmasa, bircə qırıq... - dedi və otağın işığı azaldı...
Hər şey qəribə bir çəkisizliklə yoxa çıxdı... və o, mədəsinin altından tutan ağrıdan axır ki, nə baş verdiyini anladı… Başı çanağına dirənmiş körpəsinin işığa çıxmaq arzusu qəfildən bütün vücudunu sardı...
İşığa çıxmağa tələsən - körpəsi idi, ya özü idi, anlaya bilmədi...
İçinin qaranlıq darısqallıqlarından sivişib işığa, çəkisizliyə çıxanın, ha yanasa axıb tavanacan qalxanın, aşağıda - yatağa pərçimlənmiş sarımtıl bənizli qadının üzərində havadan asıla qalanın kim olduğunu, yalnız dəhlizi və o biri otaqları dolduran adamlar yataq otağına dolub çarpayının ətrafına yığışanda və adamlardan biri yataqda ölü quş kimi hərəkətsiz qalan qadının yarımaçıq gözlərini bağlayanda anladı…
1986
Комментариев нет:
Отправить комментарий