D Ə F N
(roman)
Hər bədbəxt hadisə - insanın
öz özünü cəzalandırmağıdır.
qədim hind fəlsəfəsindən
…Uzun-uzadı səhralıq idi... Yox, səhralıq deyildi… saç kimi orda-burda pırpızlanıb bozaran kollarla, əcaib daşlarla dolu ucsuz-bucaqsız, bomboz çöllük idi...
Sağ tərəfdə deyəsən dəniz vardı... Dəniz də boz idi... Dəniz yəqin ona görə belə boz idi ki, göyün özü də ətürpədən bir bozluğun içindəydi...
Ara-sıra, buludların arasından, günün zəif şüaları çırtlamışdı… bu gözağrıdan bozluğun üstüylə gümüşü zolaq kimi, düz dənizəcən uzanırdı və elə orda da əriyib itirdi... Olsun ki, dənizin soyuğu idi, şüa zolağının işığını canına çəkib soyuq, qaranlıq dərinliklərinə aparırdı...
…Dənizin səsi idi, yoxsa, külək idi, pırpız kolları bir-birinə çırpıb uğultu yaradan?!.. Ya bəlkə özü idi, nəfəsi təngiyə-təngiyə, ayaqları, yapışqan kimi yumşaq, nəm torpağın içinə bata-bata, yeriyə-yeriyə ufulduyurdu?!.. Yenə beli ağrıyırdı, nədi?!..
Yox, ağrıyan gözləriydi, gözləri... Bəbəkləri uzun müddətdən bəri bu bozluğa baxmaqdan bozarıb rəngini itirmişdi, ağı qarasına qarışıb hər yanı anlaşılmaz, boz yuxuya bənzətməyə başlamışdı... Dizləri də torpağın nəmliyindən sızıldayırdı... əlləri də üşüyürdü... barmaqlarının ucları nə vaxtsa, lap çoxdannan donub keyimişdi... onları isitməyə cibləri yox idi... Pencəyi də yox idi ki, əllərini qoltuğuna soxub, donunu orda aça…
Bircə sintetik idman formasıydı əynində... Evdə əyninə geyinib rahat kreslosunda oturduğu, divanda uzana-uzana, televizora baxdığı mavi idman forması... Bu formanı nə vaxt keçirmişdi əyninə, necə geyinmişdi, xatırlaya bilmədi... Bura gəlib çıxacağını bilib geyinmişdi, ya bəlkə onu əyninə geydiyinə görə gəlib bura çıxmışdı?!.. Məlum deyildi...
İndi hara gedirdi bu kökdə?!.. Hardasa buralarda idman eləməliydi, nədi?!.. Ya bəlkə bu, axırıydı, həyatının sonuydu, yolunun qurtaracağıydı, ölmək üçün gəlib çıxmışdı bura?!.. Ya bəlkə ölüm - elə buydu, bu sonu, sərhədi bilinməyən boz çöllüklərdə tək tənha qalmaq aqibəti idi?.. Bəlkə ömrü boyu «qara» sandığı Ölüm əslində heç qara deyildi, elə həmin bu bozluq idi?..
Bu bozluq da öldürəcəkdi onu... Hə, öldürəcəkdi... Budur, artıq nəfəsi də tədricən, yavaş - yavaş tutulurdu… dili də quruyub damağına yapışırdı...
İndi külək var gücünü yığıb onu üzü üstə yerə yıxacaqdı, quma basdırıb nəfəsini kəsə - kəsə, boğub öldürəcəkdi… sonra da yumşalıb bahar yeli kimi həlim-həlim üstündən əsəcəkdi...
…Dayanıb arxaya baxdı...
Arxa yox idi... Ora da qabaq kimiydi... həmin boş bozluq… bozluğun sol tərəfiylə uzanan həmin sakit dəniz, həmin toz-torpaqlı, pırpız kollar...
Əyilib ayaqlarına baxdı... ayaqları dizəcən torpağa batmışdı...
Nə vaxt dərinə getmişdi, xəbəri olmamışdı… hələ də qumun yumşaqlığını yara-yara tədricən dibə getməyindəydi...
Torpaq onu içinə sümürürdü... yavaş-yavaş, aramla… Torpaq uzun illərin acı idi, onu udub doyacaqdı...
Əl-ayağı əsə-əsə, yaxınlıqdakı kol-kosdan yapışıb, dartınıb bir təhər kənara çıxdı...
Əllərinə baxdı...
Kolun tikanları ovuclarına keçmişdi, barmaqlarının arasını qara, zəhərli nöqtələr kimi göynədirdi...
Ağrıdan, soyuqdan sızıldaya-sızıldaya, tikanları bir – bir dırnağıyla çıxarmaq istədisə də, alınmadı... Dırnaqları yox idi... elə bil heç yerli-dibli olmamışdı… Onda ovuclarını ağzına basıb tikanları dişləriylə çıxarmağa çalışdı... Dişləri də yox idi... Dişlərinin əvəzinə, damağı boyu muncuğabənzər gipgirdə, küt daşlar düzülmüşdü...
...Əlini şor suya salmalıydı... – fikirləşdi. - Şor su hər dərdin dərmanıydı...
...Dəniz budu burda, beşcə addımlığındaydı... Ürəyi üşüyə-üşüyə dənizə sarı getdi...
...Dəniz tərpənmirdi... Donmuşdu, nədi?..
Bir az da yaxınlaşıb baxdı ki, heç bir dəniz-filan yoxdu… Dəniz bildiyi, sən demə, həmin bu boz çöllüyün qorxunc davamıdı… sağı, solu, bilinməyən, ucsuz-bucaqsız, bomboz sahədi...
Nəydi axı bu?!.. - ürəyi sıxıla - sıxıla fikirləşdi. - Stadiondu, ya bəlkə aerodromdu?!.. Sonra nə oldusa, qəfildən özünü, bu açıq genişliyin mərkəzində nöqtə tək qaralan qarışqa kimi balaca və çəkisiz hiss eləyib vahimələndi...
…Külək burda - çöllüyün bu ən qorxunc, mərkəzi nöqtəsində necəsə, ayrı cür əsirdi… Ha tərəfdənsə şahə qalxan nəhəng dalğalarla üstünə yeriyir, ona gəlib çatmamış hansısa yaxınlıqlarda şəffaf divar kimi dayanıb durur, sonra soyunulmuş paltar kimi yerə sərilirdi...
...Buralara hardan gəlib çıxmışdı, necə gəlmişdi, yadına sala bilmirdi...
Evdən çıxdığı dəqiq yadındaydı… Evdən elə bil sübh tezdənnən çıxmışdı… arvadını oyatmamaqdan ötrü barmaqlarının ucuna qalxıb döşəmə boyu oğrun yerişlə yeriyə-yeriyə dəhlizə, ordan qapını açıb çölə sivişmişdi... Pillələri düşdükcə, yadına gəlir, qonşu mənzildə yaşayan durnagözlü qızla salamlaşmışdı... o qızı görəndə, hər dəfə olduğu kimi, bədənindən, mənasını özü də dəqiq anlaya bilmədiyi xoflu giziltilər keçmişdi...
…Külək fikirlərini havaya sovura-sovura fikirləşdi ki, axı niyə o qızı görəndə, bədəni o giziltilərlə gizildəyir?..Gəncliyi düşür yadına, ya bu binaya köçməkləri, bir mərtəbədə yaşadıqlarından, isinişib dostlaşdığı ata-anası düşür yadına?.. Yoxsa, hər rastlaşanda, vycudunu saran anlaşılmaz bir xofla, həddi buluğa çatmış bu gənc qonşusunun körpəliyini xatırlayır?.. Ad günündə onlara qonaq getməklərini, ipək üzlü yatağaqda uzanan körpənin, açıq bələyin içində əl-ayağını oynada-oynada üzünə gülümsəməyini… körpənin, qızılgül ləçəyini andıran çəhrayı bədənini, şumal dərisini xatırlayırdı?.. Olsun ki, bu səhər də hər şeyi beləcə xatırlamışdı...
...Amma, yox, o dünən olmuşdu… Özü də onda o, idman formasında deyildi, hər gün işə geyindiyi açıq boz kostyumunda, nişastalı yaxalıqlı, ağ köynəyindəydi... Yadına gəlir, qızla salamlaşdıqdan sonra başını aşağı salıb pillələri tələsik enmişdisə də, dözməyib geriyə qanrılmış, azca əyilərək, qızın qısa paltarının altından görünən baldırlarına baxmışdı… sonra birdən-birə hər şeydən iyrənmişdi... Özündən də, qızın baldırlarından da, əynindəki boz kostyumundan da, tələsə-tələsə getdiyi iş yerindən də...
…Bəs bu gün? Bu gün nə olmuşdu?.. Evdən necə çıxmışdı?..
Qapıdan, yoxsa bacadan çıxmışdı?.. Yadına gəlmirdi…
Qəribəydi... çox qəribəydi... qətiyyən xatırlamırdı… heç nəyi xatırlamırdı...
Fikirləşdi ki, görən burdan baxanda, evləri ha yandadı, burdan çoxmu uzaqdadı?..
...Yaxalığını qaldırıb, boyun-boğazını bağladı… üzü tutan səmtə addımlaya-addımlaya, əsas məsələ burdan – bu boz çöllüyün mərkəzindən aralanmaqdı… - fikirləşdi. Bir istiqamətdə yeriyə-yeriyə, əvvəl-axır bir yerə çıxacaqdı…
İstiqaməti daha dəqiq müəyyənləşdirmək üçün başını qaldırıb günəşi axtardısa da, tapa bilmədi... Günəş, göyün üzünü qəribə bir axıntıyla tutmuş bomboz, ütülü buludların o üzündəydi…
…Külək fikirlərini bir yerə toplamağa, nə isə fikirləşməyə imkan vermirdi… kolları bir-birinə vura – vura, yerin qumunu göyə sovurur, qulaqlarına dolub uğulduya-uğulduya, onsuz da dumanlı beynini ha yanasa üfürürdü...
…Haraydı bu, İlahi?!.. Yoxsa, yuxuydu, qarabasmaydı?..
Ətrafa getdikcə, qaranlıq çökürdü… Yoxsa bu, ona elə gəlirdi?..
Gözləri acışa-acışa uzaqlara baxdı… və bircə nöqtə, ya xətt deyilən nəisə dəymədi gözünə... Döyüntüsü getdikcə zəifləyən ürəyinin səsinə qulaq asa-asa fikirləşdi ki, olsun ki, yuxu görür… sonra elə həmin dəqiqə də, soyuqdan, ya vahimədən donan iliklərinin sızıltısından anladı ki, yuxuda deyil…
Fikirləri də donurdu… tozanaq yanaqlarını yandırır, gözlərini sulandırırdı... Bax, bu da gözünün suyu...
Barmağını yanağına sızan göz yaşını batırıb dilinə vurdu...
Göz yaşı şor idi...
Ağlayırdı, nədi?.. Hə, ağlayırmış… Sən demə, bayaqdan bu müsibətin içiylə yeridikcə, gözünün yaşışı tökürmüş...
...Göy üzünə qəfil qaranlıq çökdü... Axşam düşdü, nədi?!.. Elə bil göyün üstünə nəhəng, qara qapaq oturtdular… çöllüyün üstünü, tabutun ağzını bağlayan tək, qapatdılar...
Vahimədən dizləri əsdi… var gücüylə qışqırdı… sonra qışqırmağından oldu, ya nədən oldusa, elə bil uzaqdan, lap uzaqdan - çöllüyün son ucundan kimsə ona əl elədi və qaramtıl pal-paltarı küləyin altında bayraq kimi yellənə-yellənə ona sarı irəlilədi... Yoxsa, gələn yox idi… ilğım idi gözünə görünən?.. Ya da kol-kos idi… yan-yörəsindəki kollar kimi, tərpənib özünü adam kölgəsinə oxşadırdı...
...Yox, kol deyildi… Kimsə gəlirdi… ona sarı irəliləyirdi… Küləyin müqavimətini bədəniylə yara-yara, qara pal - paltarı, qara matəm bayrağı kimi yellənə-yellənə, narın qumun içinə batıb çıxa-çıxa, düz üstünə gəlirdi…
Görən kim idi bu adam?.. Hardan gəlib çıxmışdı buralara?.. Yoxsa, heç adam deyildi, qulyabanı idi, onu bayaqdan bura pusub ovlaya-ovlaya axır ki, təkləmişdi… indi dişinə çəkib yeməyə gəlirdi?..
...Küləyin uğultusu gah azalırdı, gah da elə güclənirdi, elə bil buraları, kol-kosqarışıq yerin qabığından soyub aparmaq istəyirdi...
...Qaraltı yaxınlaşdıqca, ürəyi pis-pis döyünməyə başlayırdı...
Ürəyi olsun ki, gələnin kim olduğunu yaxşı bilirdi… odu ki, döyünürdü…
Ürəyi qorxurdu… Sonra da fikirləşdi ki, nədən qorxmalıydı axı?!..
Burda, bütün bu məşəqqətin içində qorxmalı bir şey vardısa, o da bu sonu-qurtaracağı görünməyən, boz çöllük idi… çöllüyün adamboğan bozluğu idi... Hə, bu bozluğa baxa-baxa ölmək də olardı…
...Gələn - balaca oğlan uşağıydı... deyəsən, oğluydu. Hə, özüdü ki, var, oğluydu... İçi atlandı… əlləriniağzının kfnarlarına qoyub var gücüylə:
- Sabi-i-ir!!!.. – deyə küləyin içiylə qışqırdı…
Oğlu onu eşitmədi... Eşitsəydi, mütləq ya əl eləyərdi, ya da yüyürə-yüyürə üstünə qaçardı, boynuna atılıb başını sinəsinə qoyardı…
Hə, oğlu onu eşitmirdi... Bu uğultunun, bu aşılmaz bozluğun içində necə eşidəydi axı?!..
Yoxsa, görmürdü onu?.. Yox, görməyinə görürdü... yoxsa, nişan almış tək, düz üstünə yeriyə bilməzdi...
- Sa-a-abii-ir!!!.. – deyə bir də qışqırdı… daha doğrusu, bu dəfə bağırdı…
və oğlunun adından özü də diksindi... fikrini bir yerə toplaya-toplaya, yadına salmağa çalışdı ki, oğlunun adı Sabir idi, məgər?.. Yox axı, decəsən ayrı cür idi... Amma «S» hərfiylə başlamağı dəqiq yadındaydı… Odu ki, külək iliyinə işləyə-işləyə, başının tükləri qabara-qabara «S» hərfiylə başlayan bütün adları yadına salmağa çalışdı… və heç birinin, oğlunun adı olmadığını anlayıb dəhşətə gələ-gələ, fikirləşdi ki, necə olmuşdu ki, oğlunun - aman-zaman bircə övladının adını unutmuşdu?..
...Addımbaaddım ona yaxınlaşmaqda olan oğluna baxa-baxa, həyəcandan boğula-boğula fikirləşdi ki, indi, oğlu gəlib ona çatanda nə desin, adının əvəzinə nə deyib çağırsın onu, necə baxsın üzünə?..
Sonra hardansa uzaqlardan - küləyin, tozanağın içiylə nə isə dəydi ona…
Yaddaşı idi… qayıdıb gəldi… oğlunun adını qaytarıb yadına saldı…
Samir idi oğlunun adı... Hə, özüdü ki, var – Sa-mir. Sabir niyə gəlmişdi dilinə?..
...Hardanca, uzaqdan avtobus səsi eşidilirdi... Avtobus deyəsən, buralara yaxınlaşırdı… Yoxsa, uzaqlaşırdı?.. Sonra lap uzaqdan - toz dumanının içiylə səssiz yuxu kimi ötüb keçən sarı avtobusu axır ki, gördü... Avtobusun tozlu pəncərələrindən görünən cavan üzünü, səliqəsiz qırxılı başını, nazik tələbə boynunu gördü... pəncərənin yanında oturub yol gedə-gedə, kitab oxuyurdu…
Yadına düşdü… Sabiri oxuyurdu... «Ah bu urus başdılar...» Oxuyurdu, oxuyurdu, sonra başını qaldırıb, üz tutduğu paytaxtın əlvan xəyallarıyla, tozlu pəncərənin o biri üzündən - tozanağın arasından yazıq gözlərlə ona elə baxırdı, elə bil şəhərə-oxumağa yox, gedər-gəlməz qaranlıqlara yollanırdı…
…Qışqırmaq, atobusu saxladıb, bu alagöz, sütül uşağı geriyə çağırmaq istədisə də… səsi çıxmadı... yüyürüb avtobusun qabağını kəsmək, bu yazıq baxışlı cavanı ordan düşürmək istədi…
Ayaqları getmədi... Ayaqları dizəcən torpağa batmışdı...
…Avtobusu külək aparırdı... ardınca qum topalarını havaya sovurub onu toz dumanında yoxa çıxarırdı… Avtobus uzaqlaşdıqca, çöllüyün uğultusu artır, bədəni, küləyin sümrülməsiylə harasa arxaya sovrulurdu...
Amma yox, ona elə gəlirdi… Ayaqları budu, burdaydı… dizəcən torpağın içinə batmışdı… onu dirək kimi yerə basdırmışdı…
Yox, avtobusun ardınca qaçmalıdı... – fikirləşdi - …onu bu bozluğun, bu yolsuz, cığırsız çöllüyün içindən çıxarsa-çıxarsa, bircə o çıxaracaqdı...
Axı bu, həmin o avtobus idi?!.. Həftənin şənbə günlərinin sübh çağları kəndin yol ayrıcında dayanıb salonun, şəhərə gedənlərlə dolmasını gözləyən həmin sarı avtobus…
Qəfildən ürəyi əzildi… avtobusun qabaq pəncərəsinin önündə oturub Sabiri oxuyan o nazik boyunlu, tələbə oğlana ürəyi ağrıdı...
Boğazını qəhər tutdu... ağlamağı gəldi…
Sonra qışqırdı... Avtobusun ardınca səsi gəldikcə:
- Səi-i-id!!!.. - deyib qışqırdısa da, səsi avtobusu itirən toz dumanının içində əriyib yoxa çıxdı…
Qəfildən xatırlayıb bayaqkı səmtə zilləndi…
...Oğlu hələ də ona tərəf gəlməyində idi...
Fikirləşdi ki, gör bir neçə vaxtdı oğlu ona tərəf gəlirdi, gəlib çata bilmirdi... Yerində addımlayırdı, nədi?!..
Torpağın nəmindən ağırlaşan ayaqlarını bir təhər dartıb çıxardı, ayağa qalxıb oğluna sarı addımladı… Yaxınlaşdıqca, baxıb gördü, sən demə, bayaqdan oğlu sandığı qaraltı o deyil…
Bu, qadın idi… başında kələğayı, uzunətəkli paltarda becid addımlarla ona sarı irəliləyirdi… Sonra birdən tanıdı… Şabalıdı kələğayısından, belinə sarıdığı dama-dama, yun şalından tanıdı… Anası idi... həmin becib yerişiylə ona tərəf addımlayırdı...
Ürəyi titrədi... «Can ana... yenə sən... Yenə sən bildin, oğlun dardadı... Yenə sən bildin, balan bu bozartının içində təmtək, gücsüz, səssiz, köməksiz qalıb... Gəl, ana… gəl, qurtar məni bu zillətdən… Apar məni evimizə... Evimizi istəyirəm, ana...»
...Anası lap yaxındaydı... soyuq küləkələri yarmaqdan gümüşü rəngə çalan üzündə həyat əlaməti yox idi… gözlərinin ifadəsi dəyişmiş, burnu qəribə sivriliklə nazilib uzanmışdı...
Yalnız kiminsə ölüm xəbəri anasının üzünü bu hala sala bilərdi... - ürəyi sıxıla - sıxıla fikirləşdi. - Görən kimiydi ölən?..
…Anası həmin o dəmir üzüylə gah yaxınlaşır, gah da dərin uzaqlarda addımlayırdı… sonra külək qəfildən necə əsdisə, anasını yerdən qoparıb kağız parçası kimi havaya qaldırdı… hərləyə-hərləyə, başındakı kəlağayısını şabalıdı yelkən kimi yellədə-yellədə, götürüb apardı...
Yerindən götürülüb anasının ardınca qaça-qaça:
- Ana-a-a!!!.. – deyib çağırdısa da, baxıb gördü, anası budu burda, yerdədi… həmin becid addımlarla ona sarı irəliləyir… küləyin apardığı, sən demə, anasının şabalıdı kələğayısıymış…
…Ayaq saxladı… Anası axır ki, gəlib ona çatdı… içindən keçib becid yerişiylə harasa arxaya getdi...
Çönüb anasının ardınca baxdı… Anası iti addımlarla saniyəbəsaniyə ondan uzaqlaşırdı...
İstədi yenə qışqırıb anasını çağırsın, bu dəfə səsi heç çıxmadı…
Səsi batmışdı… yoxsa, uğultu qoymadı eşidə öz səsini?..
Bir də axı anası hara getdi?.. Niyə görmədi onu?
Sonra başa düşdü… az qaldı dizi üstə çöküb ağlasın… hönkürüb səsi gəldikcə ulasın, ulasın...
Başa düşdü, niyə anası görmədi onu... Başa düşdü, niyə anası bayaqdan hey ona sarı gəlirdi, gəlirdi, gəlib çata bilmirdi…
Anası unutmuşdu onu… üzü anasının yadından çıxmışdı... Ya bəlkə...
Başının tükü qabardı... Bəlkə ölən o idi?.. Anası həmin o gümüşü üzüylə, becid yerişiylə onu basdırmağa gedirdi?.. Onu… on-on beş il əvvəl şəhərə, oxumağa göndərdiyi aman-zaman bircə oğlunu...
Hə, anası şəhərə gedirdi… onu axtarmağa… gedirdi ki, axtarıb tapıb kəndə gətirsin, quyunun başındakı qoca tutun altında basdırsın… Babası yaşında ağacı kökündən qoparıb, yerində onu əksin… Basdırsın, əksin, rahatlansın nəhayət. Daha qapılarının qabağından əliboş ötən poçtalyonu da güdməsin, şəhərlə danışmaqdan ötrü rayon mərkəzinə gedib, orda poçt şöbəsinin adamla dolu, darısqal kabinələrinə növbəyə durmaqdan canı qurtarsın...
…Ürəyi ağzına gələ-gələ fikirləşdi ki, axı kim deyib anasına onun ölməyini?.. O k, ölməyib?!..
…Kimsə qəsdən deyib… anasının bağrını partlatmaqdan ötrü… qəbrini vaxtından əvvəl qazdırmaqdan ötrü...
Əsəbilikdən boğula-boğula fikirləşdi ki, yuz faiz idarədəkilərin işi idi. Hə, onların işi idi. Ayrı kim olacaqdı ki?..
Sonra alt mərtəbənin isti otaqlarda oturub onu müzakirə edən, selektorunun qəfil çağırışlarına diksinib, suallarına titrək quzu səsiylə cavab verənlərin, qəbuluna, elçiliyə gələn kimi, qapını üç dəfə döyüb saxta təbəssümlə daxil olan «sədaqətli və mehriban insanların» - qulaqlarını, illər uzunu döşəməsinin altından addım səslərinə şəkləyib, onun hər hərəkətini siçovul kimi güdənlərin, bu səslərin nəhayət ki, kəsiləcəyi əziz günün həsrətində yaşayanların işi idi...
…Saçları dən-dən qalxdı… elə bil dişləri də böyüdü… çənəsini yarıb çölə uzandı… sonra bədəni gərilib gicişdi…
Dik atılıb əl-ayağına baxmaq istədi... nə əlini gördü, nə ayağını...
Bədəni də yox idi... Bəs özü… özü hardaydı?..
...Hardansa görürdü özünü... Hansı dəlikdənsə, ya arakəsmədən… yox, bu, nəyinsə içiydi… dırnaqlarının ucuna qalxıb ordan özünü görürdü… Görürdü, necə anası bomboz səhralıqla yeridikcə, uzaqlaşır ondan… gözdən itir… onu bu kimsəsiz, qorxunc çöllüyün ortasında tək-tənha buraxıb gedir...
Nəfəsi kəsilə-kəsilə dayanıb durdu… anasının ardınca qaçmaq istədi… amma qaça bilmədi… Çünki yox idi... heç bir gilə də qalmamışdı… bir qırıq da...
...Anası gedib-gedib nöqtə boyda oldu, sonra deyəsən yerə oturdu… ya yıxıldı?.. Sonra uzaqdan anasının yanıqlı çığırtısı eşidildi...
- Can bala!.. Anan öləydi, bu gününü görmiyəydi!.. Vay bala!..
…Hiss elədi, necə saçları bir-bir ağardı…
Anası tapmışdı onu... orda... Dünyanın o başında... Tapıb dizi üstə çökmüşdü, sinəsini cıra-cıra, dizlərinə döyə-döyə ağlayırdı...
...Anası burdan nöqtə boyda görünsə də, səsi aydın eşidilirdi...
Elə eşidilirdi, elə bil burda, böyründə idi… ağzını onun qulağına dirəyib ağlayırdı... sinəsinin, üzünün dərisini sivirən dırnaqlarının, diblərindən qoparılan saçlarının xışıltısından ürəyi göynəyirdi...
Üzünü göyə tutub:
- Bu nə müsibətdi, İlahi?!.. - dedi və baxdı ki, göyün altı dama-damadı...
...Anasının səsi cığırmaqdan, yoxsa qəhərdən batdı... İndi anası onu bayquş səsini andıran qorxunc bir səslə çağırırdı…
- Səi-i-d!.. Vay Səi-i-id!..
- Səid, ay Səid...
...Arvadı idi… ona hardansa yuxarıdan baxırdı.
..Cərrahiyə otağındaydı, nədi?..
Dik atılıb yerinin içində oturdu…
- Ona işləyir... yatıb yuxuya qalmısan. – arvadı dedi.
Arvadının üzü həmişəki kimi, yorğun və əsəbi idi. Bir müddət dayanıb, üzərində aparılan əməliyyata rəhbərlik etmiş mütəxəssis ədasıyla üzünə zilləndi, sonra çəkilib deyəsən, mətbəxə getdi.
Otaq işıqlı və sakit idi… Bayaqkı uğultu dolu bozluqdan və soyuqdan əsər-əlamət yox idi…
…Yuxunun keyi sovuşmamış üz-gözünü ovub fikirləşdi ki, nə yaxşı ki, gördükləri yuxuysuş… Sonra da fikirləşdi ki, o nə qorxunc yer idi, girmişdi yuxusuna?.. O nə müsibətlər idi?..
Belə fikirləşdikcə üşüdü, yorğanı boğazınacan çəkib böyrü üstə çöndü.
Fikirləşdi ki, indi arvadı mətbəxə çatıb ona səhər naharı düzəldir, əsəbi əlləriylə çörək doğrayır, çay dəmləyir, özü də Allah billə, ürəyində nə fikirləşir…
Çox keçmədi ki, mətbəxdən, arvadının götür-qoy elədiyi boş nimçələrin səsi gəlirdi…
Gözlərinin içi, qum dolmuş kimi acışırdı… Gözlərini ova-ova fikirləşdi ki, bəlkə yuxudakı bütün o müsibəti - əcinə saçlarını andıran o qorxunc kol-kosu, içi vahimələr və xoflar dolu o çıxılmaz tənhalığı arvadı yeritmişdi canına?.. Dərmanı şpritsə yığıb bədəninə yeridən kimi, o, yuxuda ikən, bütün gecəni başının üstə durub iblisanə bir gülüşlə gülümsəyə-gülümsəyə, gözlərindən qığılcım çıxa-çıxa, üzərində hansısa, gizli əməliyyatlar aparmışdı?.. Allah bilir, ona nələr eləmişdi, başına nə oyunlar açmışdı?.. Axı yatanda o, demək olar ki, heç nə hiss eləmirdi?.. Arvadı demişkən, sinirsiz, hissiyyatsız müqəvvaya çevrilirdi?!..
Sonra arvadını, başının üstə vızlaşmış saçlarla rəngbərəng tüstülərin, qorxulu məhlullarla köpüklənən əcayib kolbaların arasında təsəvvürünə gətirdi... və başının tükləri qabara-qabara fikirləşdi ki, əgər bu dəqiqə arvadı içəri girib, həmin o qığılcım saçan gözləriylə ona baxsa, ordaca ürəyi dayanar.
Arvadı bəzən belə qəfil hoqqalar çıxarırdı... gözləmədiyi halda hardansa peyda olur, ya oturduğu yerdə yoxa çıxırdı. Heç bir məntiqi ardıcıllığı olmayan anlaqsız, əcaib hərəkətlər eləyirdi. Səssiz addımlarla yeridiyi yerdə qəfildən nə isə xatırlayıb dəli hərəkətlərlə qabağa qaçır, yaxud, danışdığı yerdə susub, hüznlü baxışlarla harasa, uzaqlara zillənirdi… Bəzi küləkli, fırtınalı gecələr isə, o dərin yuxuya qərq olub büğün vücuduyla uçunarkən, arvadının, içi qovrula-qovrula, qulağına nə isə pıçıldadığını eşidir, ha çalışıb yuxudan ayılmaq, arvadını bu vəhşi pıçıltılarıyla yaxalamaq istəyirdisə də, yuxuları əl-ayağına sarılıb şirin mürəbbə bataqlığı kimi, onu içinə sümürür, ağır yuxu pərdəsini yarıb o biri üzə keçməyə – oyanmağa imkan vermirdi...
Sonra nə qədər eləyirdi, arvadının hər gecə nəfəsi kəsilə-kəsilə, tələm-tələsik qulağına pıçıldadığı sözlərin bircəciyini belə yadına sala bilmirdi...
...Əsnəyə-əsnəyə fikirləşdi ki, bəlkə gecələrlə qulağına pıçıldayan heç arvadı deyildi?!.. Bəlkə hamısını eləyən, həkimi demişkən, uzun illərlə canını fəda eləyib, çalışıb-vuruşduğu mötəbər idarəsindən qazandığı əsəb pozğunluğuydu?..
Kürəyi üstə çönüb, üzbəüz divardan asılmış saata baxdı.
Əslində indi yolda olmalıydı… O isə hələ əl - üzünü də yumamışdı. Çünki bezmişdi daha... Vaxtında yataqdan qalxıb gözü saatda, əl - üzünü yumaqdan da, mətbəxə keçib, orda tələm-tələsik nə isə yeyəndən sonra işə yollanmaqdan da… sonra orda, ölüm kamerasını andıran səliqəli otağında oturub, səhər-axşam mənasız cızma-qaralarla məşğul olmaqdan, sifətlərindən ürəyi bulanan adamlarla yalandan, gülümsəyə - gülümsəyə danışmaqdan da cana doymuşdu… İşə getməyib evdə qalmaq isə daha böyük faciə idi…
Fikirləşdi ki, onda belə çıxır ki…
Ağlına gələn fikrin ardını rahat fikirləşməməkdən ötrü qollarını yorğanın altından çıxarıb gücü gəldikcə gərnəşdi… Gərnəşdikcə də, sinəsi boyu daraqlanan qəribə, kəsici ağrıları hiss elədi…
Əzələ sinirləri idi... onlar da ağrıyırdılar.
Axır vaxtlar demək olar, bütün sinirlərini - bədəni boyu şaxələnən irili-xırdalı əsəb zoğlarını bircə-bircə hiss eləyirdi... Bu zoğlar beynindən baş alıb qollarıyla üzüaşağı, sinəsindən, bədəni boyu ayaqlarınacan, çiyinlərindən əl barmaqlarının ucunacan şaxələnirdi, xırda budaqlarla ovuclarının içində naxışlanırdı... Hamısı da soğan qabığı kimi kövrək və şəffaf idi, çatlayıb qanını sızdırmağa hazır vəziyyətdəydilər...
…Gərnəşib dartınandan sonra yenə ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, gecələr qulağına pıçıldayan arvadı deyildisə, onda bəs niyə o, yuxudan - ölüm bataqlığından vurnuxub çıxan kimi çıxanda, ona o cür mənalı-mənalı baxıb gülümsünürdü?.. Özü də o səhər ki, o yuxudan tər-qan içində ayılırdı?.. O səhər ki, bütün gecəni yuxunun cəhənnəmində boğulub ölüb, ölümdən qayıdırdı?..
O idi qulağına pıçıldayan… Hər gecə ağzını onun qulağına dirəyib içini, məkr dolu yandırıcı sözlərlə dolduran. İfritə…
…Qulağı göynədi...
Qulağını ovuşdurub fikirləşdi ki, bir gün - belə gecələrin birində arvadı qulağına pıçıldaya-pıçıldaya axır ki, azdıracaqdı onu… Həmin o vahimə dolu, nəfəskəsən çöllüklərin birində azdırıb, o sirli qaranlığa… yox-yox, o qaçılmaz bozluğa təhvil verib, özü geri qayıdacaqdı...
...Gicgahı elə lükküldəyirdi, elə bil bütün gecəni, başında darısqal ayaqqaqabı yatmışdı… Odu ki, indi başı, kiçik ölçülü ayaqqabı geyməkdən gizildəyən ayaq kimi göynəyirdi…
...Qalxıb yerinin içində oturdu, ayaqlarını döşəməyə sallayıb yadına, dünənki axşamı, yuxuyu getməmişdən nə ilə məşğul olduğunu salmağa çalışdı...
Yox, dünən içməmişdi. Yerinə də, elə də gec girməmişdi. Bəs, onda niyə özünü belə əzgin, sıyıq xəmir kimi yöndəmsiz hiss eləyirdi?..
...O biri otaqdan arvadının səsi gəldi... Arvadı deyəsən nə isə soruşdu ondan, eşidə bilmədi:
Ağzını dəhlizə sarı çevirib ucadan:
- Nə dedin? – dedisə də, arvadı cavab vermədi, sonra haçannan-haçana səsinin yoğun yerinə salıb:
- Qayqana-a-aq!!! – deyə bağırdı…
Arvadının səsi şillə kimi dəydi üzünə... Ovqatı təlx oldu.
...Yenə qayqanaq… Yenə həmin ağlı-sarılı horra… Yo-ox, daha o, qayqanaq istəmir... nəinki qayqanaq, ümumiyyətlə, yumurtaya aid olan nə varsa, adını belə eşitmək isətmir.
Amma, «yox» deyə bilməz… Çünki «yox» sözünü o birdəfəlik tərgidib. Həm arvadı yadırğayıb, həm də… onun da yadından çıxıb.
Bir də, çaşıb «yox» desəydi, arvadının, hər an içində gəzdirdiyi gizli buynuzları üzə çıxaracaqdı… üzü dönəcəkdi, qanın qaraltmağa bəhanəsi tapılacaqdı… Sonra bunu təsəvvürünə də gətirdi… Necə arvadı mətbəxdə əsəbi-əsəbi vurnuxa-vurnuxa, qab-qacağı, çəngəl-bıçağı bir-birinə vurub evə ətürpədən cingiltilər sala-sala, sevimli ironiyasıyla:
- Bəs siz nə istəyirsiz, Səid müəllim?.. Nə bişirək sizin üçün, ağa? – deyir, sonra yoğun gövdəsini aşağı əyib qarşısında əyilərək - Bəlkə xətrinizə quymaq, ya südlüplov düşüb?..
...Fikirləşdi ki, görən arvadı niyə hər səhər qayğanaq yedirdir ona?.. Bişirilməsi asandı, ona görə?.. Yoxsa, qəsdən gündə-gündə o ağır, yağlı zülalı yedirir ona ki, ürəyini bulansın, ödü qatılaşıb zəhərini qanına buraxsın.
Arvadı onun ölümünü istəyirdi… Sidq ürəkdən. Odu ki, hər gün ona qayqanaq yedirdirdi.
Fikirləşdi ki, insan o qədər zərif məxluqdu ki, onu nə ilə desən öldürmək olar. Səslə də, rənglə də, yuxuyla da, qoxuyla da… Qayqanaqla da...
Hə... qayqanaq elə-belə, səhər yeməyi deyildi... - fikirləşdi. Ona görə bütün toyuq-cücəyə, yox, ümumiyyətlə, bütün yumurtalılar sinfinə nifrət eləyirdi. Bir də qayqanaq yeyəndə həmişə hardansa hərlənib-fırlanıb, yadına kəndləri düşürdü… həyətin zir-zibilində eşələnən arıq, kifir toyuqları düşürdü…
...Mətbəxdə nə isə şarappıltıyla yerə dəydi… və o anladı ki, arvadı nifrət eləyir ona. Bunu, axır vaxtlar süfrə arxasında onunla üzbəüz oturanda da, gecələr işığı keçirib, dinməz-söyləməz yanaşı uzananda da, yaxud, ayrı-ayrı otaqlarda oturub bir-birinin üzünü görməsələr də, bir-birinə necəsə, mane olanda da hiss eləyirdi. Odu ki, hər səhər qabağına qoyulan qayqanağı dinməzcə yeyirdi…
Arvadının ona olan nifrəti bütün evə də çökmüşdü… Otaqların, əşyaların canına yerimişdi… Odu ki, divarlardan da, bu yorğan-döşəyin özündə də yumurta iyi gəlirdi... Arvadının nifrətiydi… evin hər küncündən xəbis-xəbis yumurta iyi saçırdı…
...Çarpayıyla üzbəüzdəki qədim şkafa, şkafın başından tavanacan səliqəylə, üst-üstə yığılan yorğan-döşəyə baxıb fikirləşdi ki, görənə niyə hər dəfə yuxuda öldüyünü görəndə,özünü, tabut əvəzinə, həmin bu qədim şkafın içində uzandığını görürdü?.. Bəlkə ona görə ki, bu qədim, qara şkaf bu otaqda arvadıyla bir – o, gəlin gələn gündən bitmişdi?.. Və gör bir, neçə illər idi, gecələrlə üzbəüz divardan qara kabus kimi zillənib, onun hər sözünü, hər hərəkətini güdürdü?.. Odu ki, yuxularında canını tapşırarkən, özünü məhz onun o qaramtıl darısqallığında hiss eləyirdi… Qəribəydi ki, bu qədim şkaf eninə və uzununa görə də elə onun boyuna biçilmişdi?!..
Fikirləşdi ki, axır günlərin bir gün yuxuları çin olacaqdı… Neçə illərdən bəri səbr və təmkinlə onu izləyən bu qara kabus zülmət qaranlıq gecələrin birində nəhəng, ağır qapılarını aralayıb, onu yorğan – döşəyi qarışıq içinə sümürəcəkdi... öz havasız darısqallıqlarında boğub öldürəcəkdi…
Sonra bunu, bir neçə dəfə yuxuda da gördüyünü xatırladı... Yuxuda bu qaradinməz şkaf ləngər vurub bir neçə addım qabağa gəlmişdi… qapılarını qorxunc bir cırıltıyla cırıldadıb aralamışdı… içinin qapqara, dərin uçurumuyla ona zillənmişdi… Onda yadına gəlir, vahimədən az qalmışdı yuxudaca ürəyi dayana…
...Başının tükləri qabardı... Fikirləşdi ki, Allah özü kömək olsun ona. Axır vaxtlar bu nə əcaib yuxulardı görür?! Sonra fikirləşdi ki, əsəb pozğunluğudu. O gün işdən sonra zəng vurub getdiyi əsəb həkimi də - bir suyu arvadına oxşayan, gülümsər üzlü cavan oğlan da elə demişdi ona. Dizlərini, dirsəklərini balaca, yumru çəkiciylə tıqqıldadıb, incə yeniyetmə səsiylə:
- Əsəb pozğunluğudu. - demişdi, sonra şəhadət barmağını onun gözləri qabağında qabağa-dala tərpədə-tərpədə bəbəklərinin vəziyyətini yoxlamışdı, sonra yenə həmin yeniyetmə səsiylə:
- Bəli-bəli. Əsəb pozğunluğudu. - demişdi və özü kimi balaca, dəyirmi stolunun arxasına keçib orda başını qaldırmadan, nə isə yaza-yaza:
- Saçınız tökülür?.. - soruşmuşdu.
O da qısaca:
- Bəli. - demişdi.
- Dırnaqlarınız necə, ovulur?..
- Bəli.
- Dişləriniz necə?..
- Bəli, onlar da tökülür, ovulur.
- Əsəb pozğunluğudu... - deyib onu yola salmışdı…
...Mətbəxdən yayılan qayqanağın iyi aramla yataq otağına yayılırdı...
…Sinəsi qaşındı. Sinəsini ikiəlli qaşıyıb ovuclarına baxdı...
Barmaqlarının arasında qalan balaca, qıvrım tükləri ovuclarından çırpıb yerə atdı.
Sinəsini tükü də tökülürdü... Sonra nə fikirləşdisə, yerindən sıçrayıb, yorğan-döşəyi yoxladı, görsün ki, sinəsinin tükündən ora düşəni var, ya yox... Arvadını hövsələdən çıxaran mənzərəldən biri də bu idi. Döşəküzünün bəzi yerlərində qara vergüllər kimi qaralan tükləri tələm - tələsik çırpa-çırpa fikirlədi ki, arvadıyla hələ təzə-təzə tanış olub münasibət quranda, çox avamlıq eləyib. Hədsiz səmimiyyətin axırı budu. Gərək ilk gündən məsafə saxlayaydı aralarında. Elə olsaydı, bəlkə də indi hər şey ayrı cür olardı…
Sonra fikirləşdi ki, axı necə səmimi olmayaydı?!.. Axı onsuz da günün əksər hissəsi, o hissəsi ki, işdə, cəmiyyət arasında keçirdi, özünü mümkün qədər sıxıb cilovlayırdı, hər sözünə, hər hərəkətlərinə hədd qoyurdu. Başqa cür mümkün də deyildi. Halına-xasiyyətinə bələd olmadığı yad adamlar zümrəsində özünü, olduğu kimi apara bilməzdi axı?!.. Bunu ki, ona, həyatıyla borclu olduğu Səlimovun özü öyrətmişdi?!.. İşa başladığı həftənin elə birinci günü onu yanına çağırtdırıb, kollektiv haqqında qısa və müfəssəl məlumat verib, axırda da müəllim təbiri ilə: «O yırtıcılar səmimiyyət anlamır. » - demişdi. Düz də demişdi. Bu gülümsər üzlü, «qayğıkeş» əməkdaşların yırtıcılığını o, çox da uzağa getmədən, şöbə müdiri təyin olunduğunun səhəri günü anlamış, cəmiyyət içlə bütün vərdiş və istəklərini, tısbağa qınına yığılıb gizlənən kimi, gizləməyin, bir kəsin daxil ola bilməyəcəyi, qapısız, pəncərəsiz, gipgirdə, qalınqabıq bir vücuda dönməyin vacibliyini anlamışdı. İndi belə olan halda, öz evində də, bağlı qapı arxasında keçirdiyin bir-iki saatı da, əl-ayağını uzadıb rahat asudəlikdə yaşaya bilməyəcəyi təqdirdə ona nə qalırdı?.. Qınına yığıb gizlədiyi əzaları əbədilik içində qalan, miskin tısbağalıq...
Fikirləşdi ki, əslinə qalsa, indiki vəziyyəti, demək olar ki, elə elədi. İndi daha işlə evin gərginliyi arasında elə bir fərq yoxdu. Hələ əksinə, axır vaxtlar özünü idarədə daha asudə hiss edir, hətta bazar günləri işə getməyə bəhanə gəzirdi. Təki, arvadının tənə dolu baxışlarından, o biri otaqlarda olsa da, hansısa, altıncı hiss üzvü ilə tutduğu qara nifrətindən qaçıb qurtulsun.
Odu ki, asudə rahatlıq barədə xam xəyallarına nöqtə qoysun.
Sonra yatağını səliqəyə salıb, balışını çırpıb yumşalda-yumşalda fikirləşdi ki, bir də, arzusunda olduğu o asudə rahatlığa çatıb neyləyəcəkdi ki?..
Bu barədə dərindən düşünmək istədisə də, qayqanağın iyindən ürəyi bulandı…
Hə, gör ki, indi iş nə yerə çatıb ki, o, daha asudə rahatlıqda nə edəcəyini anlamır… bunu, istəsə belə, təsəvvürünə də gətirə bilmir. Çünki daha, nə bir vaxtlar elədiyi kimi - əlinə-əlinə vurub, şaqqanaq çəkib ürəkdən gülməyi gəlir, nə də, cavanlıqdakı kimi, nədənsə təsirlənib qəhərlənmirdi. Bir sözlə, insanlıqdan çıxmışdı. Amma vaxtı ilə çox gülüb-ağlamışdı, saqqalı əldən vermişdi. Sonra da fikirləşdi ki, yaxşı ki, saqqalı yalnız evdə əldən verib. Səlimov olmasaydı, gör indi idarədəkilər başına nə oyunlar açacaqdı?!..
İndi o, bunu da yaxşı bilirdi ki, «insan əsasən, yaxşı tanıdığından, əyir-əskiyini bildiyindən daha tez bezir.» Özü-özündən bezən kimi. Öz murdar sifətindən, heç bir məna ifadə eləməyən xırda gözlərindən, qadın burnu kimi səliqəli burnundan, nə vaxtdansa çənəsinə yapışıb, indi hər güzgüyə baxanda ürəyini bulandıran şabalıdı xalından, səsindən, ağzının tamından bezən kimi.
...Odu ki, arvadı nifrət eləyirdi ona. Çünki bütün əyir-əskiyini bilirdi. Elə bilirdi, özü doğmuşdu onu… öz əlləri ilə düzəltmişdi… İndi sökmək istəyirdi, alınmırdı.
Alınmayacaqdı da. – ürəyində bic-bic güldü. - Bu da, özündən mühəndis-arxitektor qondarıb səhər-axşam vacib görkəmlə qaraladığı, qaralayıb heç cür başa çatdıra da bilmədiyi layihələr deyildi ki, xoşuna gəlməyəndə, lazımsız qəzet parçası kimi, cırıb kənara tullayaydı?!..
...Bu yerə çatanda əsəbilikdən, ya nədənsə gülməyi tutdu. Üzbəüzdəki şkafın güzgülü qapısında görünən pırpız başının əksinə baxdı…
Saçlarını hamarlayıb yatırtmaq istədisə də, tükləri sözə baxmadı. Tükləri elə bil rezindən idi, yastıladıqca, bir az da qabarırdı.
Fikirləşdi ki, saçları son beş-altı ildə belə olub. İnsan saçından çox, sintetik saçağa oxşayır.
«Saç qəlbdən su içir, bala...» - anasının bir vaxtlar, seyrək hörüyünü açıb hörə-hörə dediyi sözləri qulağında səsləndi…
Fikirləşdi ki, demək, ürəyi rezindəndi...
Xalatını geyinib o biri otağa boylandı...
Arvadı gözündə eynək, pəncərənin qabağındakı yazı stoluna dirsəklənib deyəsən yenə lahiyəsinə baxırdı.
Kürəyi ağrıdı… beli də qurumuşdu elə bil.
Əlini döşəyin üstüylə gəzdirdi. Döşəyin altında elə bil nəhəng tısbağa yatmışdı. Olsun ki, döşəyin, çoxdannan bəri açılıb çırpılmayan yunu idi, düyünlənib altına yığılmışdı. Ya da ola bilər, çarpayının taxtası əyilmişdi. Odu ki, hər gecə yuxusuna ilan-qurbağa girirdi… - fikirləşdi. Arvadının qurğusuydu… çarpayının hansı gözündə yatırdısa, o döşəyin ortasında tısbağavari bir düyün əmələ gəlirdi.
O biri otaqdan hıçqırıq səsi eşidildi... Dəhlizə çıxıb hamama gedə-gedə, yolüstü arvadının otağına boylandı və gördüyü mənzərədən duruxub qaldı…
Arvadı ağlayırdı… Əlini belinə vurub, o biri əliylə alnını tutub sakit-sakit göz yaşı axıdırdı…
Ürəyinə qəribə bir sərinlik yayıldı… içində, səbəbini özü də başa düşə bilmədiyi qəribə bir yüngüllük hiss elədi. Fikirləşdi ki, əgər arvadı ağalaya bilirsə, deməli hələ nəyəsə ümid bağlamağa dəyər.
Sonra hamama girib qapını o biri üzdən bağlaya-bağlaya fikirləşdi ki, axı niyə bu dəliylə evlənirdi?.. Başına qız qəhət idi, nədi?.. Niyə anasının sözünə baxıb, evlənəcəyi qızı kəndlərindən seçmədi?.. Gərək sadə bir kənd qızıyla evlənəydi, özü də sıravi bir işə girib başını dolandıraydı. Beşdə alacağı, üçdə verəcəyi olmayan sıravi, sakit bir işə. Bax, onda heç bir «səviyyə», heç bir «cəmiyyət rəyi» vecinə gəlməyəcəkdi. Başını aşağı salıb, adam balası kimi işə gedəcək, axşamlar xudmani bazarlığını eləyib evinə qayıdacaqdı, ertədən şamını bitirib, başını balışa atıb yatacaqdı. Bu da olacaqdı, arzuladığı həmin o «asudə rahatlıq». O eybəcər yuxuları da görməyəcəkdi… rəngi də bu cür olmayacaqdı… Hələ olsun ki, yanağından qan damacaqdı.
Anası da ömrü boyu bunu deyirdi. Deyirdi: «şəhər qızından arvad olmaz, a bala. Nə qədər gec deyil, ağılını başına yığ, gəl, kəndin gül-çiçək kimi qızlarından birini seç, evlən.»
Anası bunu o qədər yanğıyla deyirdi, elə bil kəndin qızlarına öz gözü düşmüşdü. Yadına gəlir, onda anası elə deyəndə, ürəyi sıxılırdı... dünya gözündə qaralırdı… Çünki o vaxtlar niyəsə, ona elə gəlirdi ki, kəndlərindən qız almaq - elə anasıyla evlənmək kimi şeydi. Çünki kəndin qızları bölünmüş alma kimi bir-birlərinə, həm də anasına oxşayırdılar. Anası kimi yeriyirdilər, anası kimi danışırdılar...
- Qayqanaq soyuyur!.. - mətbəxdən eşidilən qəfil qıyyadan dik atıldı.
Başına elə bil qaynar su tökdülər... Hamamın divarından asılmış balaca, elektron saata baxdı.
Onun yarısı idi. Gecikirdi…
Tələm - tələsik yuyuub otağa qayıtdı, bir əliylə köynəyini, o biri əliylə şalvarının düymələrini bağlaya –bağlaya geyindi.
Oğlu ara otaqda oturmuşdu. Dərsini yaza-yaza, eynəyinmn altından ona elə baxırdı, elə bil güdürdü onu.
Odu ki, otağın qabağından ötəndə, qapının ağzında ayaq saxlayıb ona tərs - tərs baxdı, qalstukunun düyününü bərkidib:
- Hə, nədi?.. – dedisə də, uşağın əhvalı dəyişməi, dodağının ucu belə qaçmadı. Oğlu eynəyinin üstündən üzünə zillənib arvadının təbiriylə:
- Qayqanaq soyuyur. - dedi.
Oğlu, ümumiyyətlə, axır vaxtlar arvadına oxşamağa başlamışdı… Üzünün ifadəsi də, səsi də… o da nə isə ürəyincə olmayanda, qaşının birini eyni ilə arvadı kimi qaldırıb, gözlərini bərəldirdi.
...Yenə bayaqkı yuxusu yadına düşdü. Fikirləşdi ki, qəribədi ki, oğlu dünyaya gələndə, niyəsə tələbəlik illərinin arzusu - Sabirin adını uşağa qoymağı yadına düşməmişdi. Başı şəhər həyatının bu qurama bər-bəzəyindən gicəllənmişdi, nədi?!.. Ya bəlkə Sabiri unutmuşdu?..
Sonra əllərini ciblərinə salıb, burun yaylığını axtara-axtara fikirləşdi ki, daha ürəyi Sabiri də istəmir.
- Samir, dərsini yaz!.. - mətbəxdən arvadının əəbi qışqırtıı eşidildi.
Əslinə qalanda, Samirin, dərsini yazıb-yazmamağı arvadı bir o qədər də narahat eləmirdi. Bu da, evdə gərginlik yaratmağın bir üsuluydu. Onu divara qısnayıb evdən sıxışdırmağın, çığıra-çığıra zinhiri gətirməyin bir növüydü... - fikirləşdi və qayışının toqqasını axır ki, bağladı. Yox, arvadı onun ölümünü istəmirdi, amma öldürmək istəyirdi onu...
Divar güzgüsündə özünə baxa-baxa, fikirləşirdi ki, axır vaxtlar özü də arvadına oxşamağa başlayıb. Burun pərəkləri, alt dodağının şişkin bir köpüşməylə aşağı sallanması, üzünün ifadəsi… Döş cibindən çıxardığı narın daraqla başını daraya-daraya fikirləşdi ki, əslinə qalanda bu evdə hər şey arvadına oxşayır. Evin divarları da, künclərdən soyuq təmkinlə adama zillənən əşyaları da… Burda hər şey arvadı kimi acıqlı və qəddar idi.
Hər axşam işdən evə qayıdıb, qapının ağzında tər-qan içində boğula-boğula, əsəbilikdən ürəyi ağzına gələ-gələ qapının kilidi ilə əlləşsə də, arvadı bu əlləşməni eşitsə də qapını açmırdı… Ta ki, məcbur olub qoltuğundakıları yerə qoyduqdan, bəzən hövsələsi daralıb, elə qapının ağzındaca soyunub əlləşib axır ki, qapını açandan sonra belə, evdə yoxmuş kimi, otağında qalmağına davam edirdi. Bəzənsə qapı açılmırdı, açar kilidin dəliyində ilişib, nə irəliyə, nə geriyə tərpənmək, ha yanasa nə burulmaq istəmirdi… yalnız barmağını döyənək eləyib onu ağladandan sonra hərəkətə gəlirdi.
Ya da, lap hövsələsiz vaxtlarında qapının bu cür tərsliyi tutanda, məcbur olub zəngi vururdu və arvadının, qapının o üzündən, içəri otaqların hansındansa iliyinə işləyən səsini dinləyə-dinləyə, kandarın ağzındaca dayanıb-durur, qapı açılanda isə müttəhim qismində evə daxil olurdu.
Fikirləşdi ki, bu da onun axırına çıxmağın bir üsuludu. Hər axşam işdən qayıdan vaxt arvadı qapının kilidi ilə nə isə edir, içini qurdalayıb, ya nə iləsə doldurub otağına çəkilir, qapısını bərk-bərk bağlayıb, onun orda qapı arxasında qalıb çabalamağından nəşə dolu həzz alır. Yaxud, əllərini belinə vurub, onun kilidlə “döyüşünündən» anlaşılmaz bir təskinlik tapır, təslim olub zəngin düyməsini basmağını, qapı açıldıqda, günahlar dənizində boğulan müttəhim kimi, boynunu burub dayanmağını gözləyir ki, içinə yığdığı hirsini, hikkəsini, ətnə yerimiş zəhərli tikanları çıxaran təki, çıxarıb rahatlansın, sonra qalibiyyət və nəşə dolu fərəhlə onu başdan-ayağa süzsün...
Belədə arvadı o qədər əzəmətli və nəhəng görünürdü ki?!..
Fikirləşdi ki, ümumiyyətlə axır vaxtlar arvadı yaman nəhəng görünür. Kökəldiyinə görə, yoxsa, qalibiyyət fərəhindən dağa döndüyünə görə?..
Ya bəlkə o kiçilib?..
Ayaqqabılarını geyə - geyə qapıya baxdı...
Bir vaxtlar gödək, nimdaş pencəyiylə, nazik tələbə boynuyla, bir dəstə yoluq güllə arvadıyla tanışlığa gəldiyi həmin qapı idi...
Onda, yadına gəlir, bu rəngdə deyildi. Ümumiyyətlə rəngi yox idi… ovulub tökülmüşdü, tutağacı da belə bürüncdən deyildi, tən ortasında da beləcə, Təpəgözün gözünə bənzər gözlüyü yox idi… Gözlüyün əvəzinə, qapının tən ortasında ensiz poçt dəliyi vardı ki, evlərinə qəzet gətirən poçtalyonlar ordan ara-sıra məktublar atırdılar içəri. Anasının, kiməsə əyri-üyrü uşaq xətti ilə yazdırdığı niskil və ağrı dolu məktublar…
Fikirləşdi ki, olsun ki, qapı da bilir, sahibi - arvadıdı. Bunu oğlu da bilirdi, gecələr böyrü əzilə-əzilə üstündə yatdığı çarpayısı da. Əslinə qalandı, bunu o da bilirdi. Bilirdi, arvadının itidi, quludu, nökəridi.
...Qayqanaq həmişəki yerində, həmişəki ətürpədən vəziyyətindəydi... Elə bil iki dəstə ağ - sarı sapları bir-birinə qatıb yağda qaynatmışdılar. İndi o, bu yağlı sapları yeməliydi…
Çəngəli burnuna tutub iylədi. Çəngəldən odekalon iyi gəlirdi… Fikirləşdi ki, nə vaxta qədər bu qayqanağı ürəyi bulana-bulana yeyəcəkdi?!.. Həmin dəqiqə də içindən öz səsinin dediyi:
- Arvadının ürəyi istəyənə qədər. – kəlməsini eşitdi. – Arvadı ona «ye!» desə, yeməli, «yat!» desə, yatmalıydı. Ona görə ki, arvadının itiydi!..
Əyilib süfrəni iylədi və fikirləşdi ki, bu gün-sabah əlli yaşı tamam olacaq, uşaq çağlarından qalan bu xətəhal iyləmək azarını tərgidə bilmir. Yenə həmin uşaq marağıyla, hər bir şeyin mahiyyətini, onun qoxuysuyla müəyyənləşdirməyə çalışır. Bəlkə də doğrusu elə budu…
Ayağa qalxıb soyuducunu açdı. İçinə qırmızı və qara kürü yığılmış qabı burnuna tutub iylədi, sonra çeçələ barmağını kürünün içinə salıb əsəbi-əsəbi qarışdırdı. Bundan eybəcər bir mənzərə alındı.
Ürəyi bulandı… Kürü yeməkdən də bezmişdi. Kürü də yumurtaydı… balığın yumurtası. Yenə yumurtalılar sinfi. Füf!
Kürüylə dolu qabı soyuducunun dibinə itələyib qapısını bağlaya-bağlaya fikirləşdi ki, görəsən ümumiyyətlə, dünyada neçə növ yumurta var?..
…Burddan – mətbəxdən baxanda yataq otağının tən yarısı görünürdü.
Arvadı gecə köynəyində güzgünün qabağında dayanıb özünə nəyə görəsə arxadan baxırdı...
Fikirləşdi ki, nə qədər zəhləsi getsə də, bunu heç cür inkar eləyə bilməz ki, arvadı həm də kifayət qədər ağıllı və dünyagörmüşdü. Uzağa getmək lazım deyil, partiya məktəbinə girmək fikrini kim yeritmişdi beyninə?!.. Qəbul komissiyasına kim yol tapmışdı?.. Kim Səlimova yol tapıb, onun zəif damarını tuta bilmişdi?.. Özü də ən incə şahmat gedişiləri ilə. Ona qalsaydı... Müəllim ata, savadsız ana...
Ata-anası yadına, həmişə nədənsə Seyid Əzim Şirvaninin «Oğluma nəsihət» şeriylə bir düşürdü...
Cəfər, ey nuri-dideyi-seyyid,
Qönçeyi növrəsiyydi seyyid,
Ulamə haqqını riayət qıl
Əhli-elmə həmişə hörmət qıl...»
Əhli-elm də dolandırsın səni, görüm necə dolandırır. – fikirləşdi və çörək diliminə yağ çəkdikcə, onu, həmin bu naftalin iyli fəlsəfənin həqiqətlərindən, zibilliyin içindən çəkib çıxaran tək, çıxaranın da arvadı olduğunu bir daha yadına salıb bu nəticəyə gəldi ki, arvadı ümumiyyətlə, çox şeylərdən qurtarmışdı onu. Odu ki, burda deyiblər: «dili var, dilçəyi də var…»
Burnuna naftalin iyi gəldi... Havanı iyləyib, zəhərli qoxunun ha tərəfdən yayıldığını müəyyənləşdirməyə çalışdısa da, burnu bu qoxunu tutduğudan, onun ha tərəfdən gəldiyini dəqiqləşdirə bilmədi. Dəqiq olanı bu idi ki, iy hardansa, lap yaxından. Amma hardan?..
Yoxsa, bədəni idi naftalin iyi qoxuyurdu?.. Ya nəfəsindən gəlirdi bu iy?..
Əyilib qayğanağı iylədi…
Arvadı dəhlizdə dayanmışdı… gözləri dəhlizin yarıqaranlığından, pişik gözləri kimi işım-işım işıldayırdı...
Başını aşağı salıb qayğanağın qalanını tələm-tələsik ağzına dürtdü, qəhvəni yarıyacan içib ayağa qalxdı, hamamxanaya keçib orda əllərini yuya – yuya, ürəyində, arvadının günün bu vədəsi ona verə biləcəyi sualları götür - qoy elədi, dəhlizə çıxıb arvadını görmürmüş kimi, paltosunu geyindi, çantasını əlinə alıb çöl qapısının kilidini açdı, çölə sivişib pillələri tələm-tələsik enə-enə, fikirləşdi ki, necə olub ki, arvadını çoxdannan bəri əzizləmədiyini, cavanlıq illərindəki kimi, qucaqlayıb qulağına şirin sözlər pıçıldamadığını unudub?.. Odu ki, arvadının gözləri hətta günortalar da pişik gözü kimi işıldayıb bərq vurur.
Blokdan çıxanda ayağı büdrədi və o, fikirləşdi ki, başı deyəsən yavaş-yavaş doğrudan xarab olmağa başlayır. Bu boyda iş-gücün, dərd-sərin içində gör, bir nə haqda fikirləşir. Sonra həyətə maşina minə-minə, bu axmaq fikirləri başından dağıtmaq üçün, bu günə təyin elədiyi görüşlər və heç cür təxirə sala bilməyəcəyi yığıncaqlar barədə fikirləşib sürücüyə:
- İdarəyə. – dedi və bu günə təyin elədiyi görüşlər və yığıncaqları xatırlayb dilxor oldu.
Məntiqi nəticə etibarı ilə sıfra bərabər olan bütün bu tədbirlərin, «iş proesi» deyilən yalançı bir görüntünün yaradılmasına xidmət edən mənasız, məzmunsuz tədbirlər yığnağı olduğunu və bütün bu məzmunsuz mənasızlıqlar zəncirinin baş təşkilatçısının özü olduğunu necəsə, qəfildən anlayıb xəcalət və günah içində boğuldusa da, özünü həmin dəqiqə ələ alıb, nə vaxtsa, uzaq gənclik illərində, bu dünyada heç nəyin təsadüf olmadığı barədə oxuduğu fəlsəfi fikirləri yadına salıb toxtadı.
Bu günə təyin olunan yığıncaqların iştirakçıları - çıxışçılar və dinləyicilər artıq indidən nəyin necə olacağından, kimin nə deyib nədən əsəbiləşəcəyindən, hər şeyin nə ilə yekunlaşıb necə qurtaracağından agah idilər. Bundan onlar kimi, o da agah idi, amma «gərgin iş prosesi» tamaşasını qurmağına davam edirdi. Axı niyə?.. Nəyə görə? Kimə görə?
Burası məlum deyildi. Özlərini kimə göstərirdilər, kimin başını aldadırdılar?..
Bu məqam qulağında, Səlimovun müəllim təbiri ilə dediyi sözləri səsləndi: «Bizə nəticə lazım deyil. Vacib olanı prosesidi, proses.»
…Maşından yenə Ağakərimin corablarının iyi gəlirdi.
Əl atıb şüşənin qulpunu hərlədi, çölün havasını ciyərlərinə çəkə - çəkə fikirləşdi ki, hər səhər təzə corab geyinmək beləmi çətin işdi?..
Sonra da fikirləşdi ki, olsun ki, Ağakərimin burnu bu iyə öyrəşib… bu iyi, əlini, ayağını hiss eləyən kimi, özününkü bilib heç bir narahatçılıq hiss eləmir. Hələ olsun ki, bundan, özünəməxsus bir zövq də alır.
Bu məqam qəfildən Ağakərimə ürəyi ağrdı. Ağakərimin böyüyüb başa çatdığı Hökməli kəndini, arxa tərəfi tövlə olan yarıuçuq daxmalarını, uzun illərin yağış-qarından dörd bir yanı göyərib, qaralan həyətlərini xatırlayıb fikirləşdi ki, olsun ki, bütün uşaqlığını və gəncliyini həmin bu tövləyə bitişik daxmada keçirmiş Ağakərimin burnu bu iyi alıb görünür. Sonra Ağakərimin anasını, bayram günlərində ona, həmin o evin arxasındakı tövlədə becərdiyi qoyunların südündən hazırlanmış pendirdən, qaymaqdan göndərməyini, sonra qadının ölümünü, sübh tezdənnən evin arxasındakı tövlədə çöməlib qoyun sağdığı yerdə dünyasını dəyişməsini, o hadisədən sonra Ağakərimin dəyişməsini, qaradinməz, qarabaq adama çevrilməsini xatırlayıb güzgüyə baxdı.
Ağakərim onun baxışlarını hiss edib:
- Burda yolu bağlayıblar. – dedi – Sahil tərəfdən getməliyik.
...Maşın yolu burulub üzüaşağı getdi
- Maşının yağını dəyişdirdin?.. - özü də bilmədi, bunu Ağakərimdən niyə soruşdu. Çox elə lazım idi ona maşının yağı…
- Srağagün dəyişmişəm. - Ağakərim güzgüdən ona baxa - baxa dedi - Dedilər vaxtında gəlmisən, bir az da geciksəydin, mator dağılacaqdı.
Ağakərim matorla bağlı yenə nələrsə dedi, ordan «qluşitel» -ə keçib bir az da o haqda danışdı.
Yol kənarıyla cərgələnən ağaclara baxdıqca, son vaxtlar danışmaq istəmədiyi adamlarla söhbətlər zamanı fikrinin, dediyi sözlərin mənasında yox, nitqinin ahəngində, ayrı-ayrı sözlərin deyilişində, dilinin, dodağının tərpənişində qaldığını xatırlayıb fikirləşdi ki, bu nə xəstəlikdi?.. Və anladı ki, artıq çoxdannan bəridi ki, daha nə isə istəyib-istəməməyi heç nə həll eləmir. İndi o - gecə-gündüz hansısa qanunauyğunluq üzrə işləyən nəhəng mexanizmin balaca bir hissəciyidi.
Sonra fikirləşdi ki, əslinə qalsa, iş rejiminin gizli məntiqini hələ də anlamadığı bu mexanizmə tabe olmaya, bu darısqal şərtiliklər rejiminin içindən sıçrayıb kənara atıla, istədiyi həyatını yaşaya bilər. Bir vaxtlar arzuladığı kimi, Elmlər Akademiyasındı elmi işçi vəzifəsinə düzəlib, uzaq gənclik illərindən işlədiyi Sabirin milli ideyaları üzrə doktorluq işini başa çatdırar, asudə vaxtlarında tələbəlik illərində elədiyi kimi, şer yazıb, şənbə-bazar dostlarını başına yığar, Sabirin, Fizulinin fəlsəfəsindən qırıldaıb adam kimi yaşayar. Amma məsələ burasındaydı ki…
Hər dəfə bu yerə gəlib çatanda, keçilməz, şəffaf şüşəyə dirənən tək, nəyəsə - hansısa ələgəlməz, amma həm də hardasa içində, içinin hansısa dərinliklərində oturub, onu necəsə idarə edən anlaşılmaz hisslərinin əlinə keçirdi… dizləri qəribə bir təslimlə boşalır… başını toxunulmaz bir yumşaqlığa soxub hər şeyi unutmağı, yuxulamağı gəlirdi...
Məfaülün-failün
Məfaülün-fa - i - lün
Yox, daha şer yazmaq istəmir… Fizuli də, Sabir də maraqlı deyil daha. Onlar hardasa geridə - onun əvvəlki, mənasız həyatının yarıqaranlıq, yağışlı, küləkli döngələrində ilğımvari duman çöküntüsüylə ha yanasa çökməklərindədilər… Oralara yol yoxdu. İndi oralar, irəlidə gələn gələcək kimi, tamam yad bir ərazidi...
Şəhər tüstü içində, avtobus dayanacaqları, metro girişləri adamla dolu idi. İnsanların üzündən yorğunluq yağırdı. Tüstü adamların arasıyla yeriyib səkilərə, yollara yatırdı, şəhəri bozardıb haranısa xatırladırdı… Haranı?..
Qəfildən xatırladı… Bu gecəki yuxusunu. Ora hara idi?..
Yaddaşını gərib xatırlmağa çalışdısa da, yadına, tozanaq və külək uğultusu dolu bozumtul çöllükdən savayı heç nə düşmədi...
…Ağakərim əyləci basıb maşını hər günkü kimi, on beş mərtəbəli binanın mərmər pillələri qabağında saxladı.
Sahil parkına aparan geniş prospektin yuxarı hissəsindən ətrafı, hündür artırmadan seyr edən tək, ucalan on beş mərtəbəli binanın möhtəşəmliyindən hər günkü kimi, bu gün də sıxıldısa da, maşından düşüb girişin mərmər pillələrinə sarı addımladıqca, yoldan ötənlərin ona zillənən maraq və pərəstiş dolu baxışlarından xoşhallanıb eynəyini düzəltdi, çantasının tutacağını ovcunda bərk-bərk sıxıb pillələri aramla qalxa-qalxa, bütün ürəkbulanmalarını, əsməcə və titrəmələrini bu sayaq məqamlar içində əridə bilmək bacarığından xoşhallanıb qıvraq adamlarla içəri daxil oldu.
Foyenin hündür, ağ tavanının künclərindən salxım-salxım asılan mavi məlakələr, hər səhər olduğu qaydada, yenə yuxarıdan-aşağı ona zillənmişdilər…
Ayaqqabılarının dabanını foyenin mərmər döşəməsi boyu taqqıldada-taqqıldada liftə sarı yeriyə-yeriyə fikirləşdi ki, olsun ki, burda – bütün bu möhtəşəmliyin və rəsmiyyətin içində onu tanıyan, dərdini-odunu anlayıb halına, əhvalına yanan bircə bu gülümsər üzlü, daş məlakələrdi. Bir də, Səlimov…
Liftin qapıları ağzında ayaq saxlayıb düyməni basdı və yenə, uzaq məktəb illərində tarix kitablarında oxuduğu xanların saraylarını xatırladan belə bir əzəmətin nümayəndəsi olduğuna görə gizli bir qürur duydu.
Sonra liftin darısqal salonunun avazıyan işığı altında yuxarı mərtəbələrə qalxa-qalxa fikirləşdi ki, qəribə olanı həm də odu ki, bütün bu möhtəşəmliyin, bu ali qüdrətin içində özünü bapbalaca sərçə, yaxud, əlindən heç bir iş gəlməyən, köməksiz cırtdan hiss eləməyi ilə bu ölçü ziddiyətindən izaholunmaz bir həzz də alır. Bu, nəyin həzzi idi?..
…Katibə həmişəki kimi, balaca əl güzgüsünə baxa-baxa, kirpiklərini rəngləyirdi, onu görüb əlini aşağı saldı, guya utandı, ayağa qalxıb:
- Sabahınız xeyir. - dedi.
Stolun böyründən katibənin bir-birinin üstə aşırdığı qıçları görünürdü. Katibə elə bil qəsdən hər səhər belə otururdu ki, qıçları görünsün. Elə bil bilirdi, o məhz səhərlər gümrah olur, məhz səhərlər qanı damarları boyu on-on beş il əvvəlki sürətlə qaçır.
Əlbəttə bilirdi. – fikirləşdi. - Qanının bu qaçma xasiyyətinə o, hələ iki il bundan əvvəl bələd olmuşdu.
Katibənin böyründən ötüb otağına girə-girə həmin o iki il bundan əvvəli… eyni ilə belə bir payız səhəri o, içəri daxil olarkən, həmin bu pozada oturub kirpiklərini rəngləyən bu nazəninin ətəyinin eynilə beləcə, dizindən xeyli yuxarı dartılıb budunun tən yarısını açıq qoymasını… onun özünü itirib, qızın həmişəki «sabahınız xeyir» - inə cavab verə bilməməsini, gözlərinin, beyninə qan vurmuş kimi qaralmasını, gicgahının əsəbi lükkültülərlə lükküldəməyə başlamasını xatırladı… sonra otağına keçib bir müddət plaşını soyunmadan qapının ağzındakı stula çökməsini… həmin gün axşamacan gicəllənə-gicəllənə qalmasını, katibəni min bəhanəylə yanına çağırtdırıb gah kimlərisə axtarmağa məcbur eləyib üstünə çımxırmasını, gah da çay gətirdib üstüörtülü eyhamlarla ürəyini almasını xatırladı...
İçəridən selektorun həyəcanlı zəngləri eşidilirdi... Özünü hövlənak içəri salıb, soyunmadan, dəstəyi qaldırdı:
- Sabahınız xeyir, Əziz Mamedoviç. - deyib tövşədiyini gizləmək üçün telefonun mikrafonunu sol əli ilə bağladı.
- Dünənki məsələ nəylə bitdi? – dəstəyin o başından Səlimovun yorğun səsi eşidildi. Səlimov elə bil yorğan-döşəyin içindən danışırdı.
Nəfəsini axır ki, nizamlayıb:
- Demək olar ki, heç nəylə. - dedi - Məncə büroya çıxarmaq lazımdı.
- Onda uzatma, gələn büroya hazırla. - Səlimov dedi və elə bil nə isə uddu.
Üzünü yığıb dırnaqlarını dişlərinə vura-vura:
- Yox, gələn büroya heç cür çatdıra bilmərəm. – dedisə də, Səlimov:
- Çatdırarsan. – dedi. - Bu gün həmin o işdən ötrü dörd nəfəri çağırtdırmışam. İkisi nəşriyyat işçisidi, biri müəllifdi, o biri də nəşriyyatın keçmiş direktoru.
- Onu niyə?
- Hər halda işin incəliklərini o bizdən yaxşı bilər. Görək nə deyir. - Səlimov deyib dəstəyi asdı.
Dəstəyi yerinə qoyub fikrə getdi. Bütün bu məzhəkə nədən ötrü idi, kimin üçün idi?.. Onsuz da Səlimov nəşriyyatın direktoruna qarşı hər hansı bir ölçü götürməyə imkan verməyəcəkdi. Niyəsi həmişəki kimi qaranlıq idi.
Sonra da stolun üstündə qalanmış kağızları sahmanlayıb bir tərəfə yığa-yığa fikirləşdi ki, bir tərəfdən elə qaranlıq olmağı məsləhətdi. Artıq başağrısı nəyinə gərəkdi?..
Siyirtməni açıb ordan, mütaliə eynəyini çıxardı, onu burun yaylığı ilə səliqə ilə silə-silə fikirləşdi ki, bu Səlimov əməlli-başlı məktəbdi. Gör bir bu on-on beş ilin içində nə qədər görüb-götürüb, nələr öyrənib ondan?!.. İnsanlarla ünsiyyətə girmək bacarığını, müvafiq dairələrlə əlaqə yaratmaq üsullarını, sənədlərlə işləmək qaydasını və sair və ilaxır…
Ayağa qalxıb pəncərənin qabağına keçdi, pərdəni aralayıb havanın tutqunluğundan bozaran şəhərə baxa-baxa fikirləşdi ki, Səlimov olmasaydı, bu dəqiqə Allah bilir, harda olardı?!.. Səhər-axşam əllərində bayraq ,avara-avara küçələri veyillənən bir yığın «həqiqət carçısına» qoşulub, Allah bilir, indi hansı idarənin küncündə küllənirdi?!..
Qapı asta-asta açıldı, katibə, əlində çay dolu fincan otağa daxil oldu, çayı stolunun üstünə qoyub nə dedisə, o eşitmədi, sonra gülümsəyə-gülümsəyə otaqdan çıxdı. Katibənin ardınca baxa-baxa fikirləşdi ki, görən Səlimov bu virtuoz idarəçilik məharətini harda, kimdən mənimsəmişdi?!.. Kiminlə necə danışmaq, nə vaxt əsəbiləşmək, nə vaxt özünü eşitməzliyə vurmaq, nə vaxt həyəcanlanıb pörtmək və sair və ilaxır... Zalımın oğlu bu sahə üzrə elə bil xüsusi akademiya bitirmişdi.
Qaşığı çaya salıb, limon dilimini əzə-əzə fikirləşdi ki, bu da Allah vergisidi. Yoxsa, o niyə mənimsəyə bilmirdi o məharəti? Neçə illər idi ki, Səlimov kimi əjdahanın əlinin altında işləyirdi?!.. İndinin özündə də, həmin o sarsaq səmimiliyini, hamıya sidq-ürəkdən inanmaq şövqünü ki, canından çıxara bilmirdi?!.. Odu ki, Səlimov hələ də ona gizli məhəbbət dolu dostyana istehzayla baxa-baxa: «Lap azca qalıb dəyməyinə…» deyirdi. İnşallah «dəyəndə» Səlimov, verdiyi sözün üstündə duracaqdı, onu, bir mərtəbə də yuxarı çıxaracaqdı...
Qalstuku yenə əfi ilan kimi qıvrılıb xirtdəyinə keçmişdi.
Qalstukun düyününü boşaltdıqca, qəfildən vücudunu saran səbrsiz bir təlaşla fikirləşdi ki, axı nə vaxt dəyəcək?.. Sonra siyirtmədən çıxardığı balaca əl güzgüsündə üzünə baxıb özünü hansısa ev heyvanına oxşatdı. Güzgünü yerinə atıb, hövsələsi darala-darala fikirləşdi ki, olsun ki, heç vaxt dəyməyəcək. Həmin bu kal sifətlə qocalıb təqaüdə çıxanacan bu məxmər döşəməli, balaca otağında da oturub qalacaq.
Sonra ayağa qalxıb otaq boyu var-gəl eləyə-eləyə fikirləşdi ki, Səlimov, o bir damcı boyuyla dolayıb onu barmağına. Nə verib ona, ala bilmir?! Allaha şükür, nə deyib, eləyib. Öl-öl, qal-qal. Filan şey lazımdı - buyur, filan şey lazım deyil - buyur, qızımın ad günüdü - buyur, qatıq qaradı, - lap belə qır rəngindədi. İndi durub deyəsən bu əclafa ki, daha nə istəyirsən, ay...
Heç eybi yox, axır bir gün sənin də vaxtın gələcək, Səlimov, onda baxacağam halına. – fikirləşdi və keçib yerində oturdu. Sonra ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, işdi, Səlimovu işdən çıxartsalar, onun işi necə olacaq?.. Belə baxanda, indi Səlimov - onun üçün uzun-uzadı, iztirablı, məşəqqətli illərlə boğazından kəsib qəpik-qəpik, manat-manat yığıb düzəltdiyi əmanət kitabçası kimi bir şey idi. Səlimovu itirmək - hər şeyi itirmək kimi bir şeydi. Ayrı «Səlimovu» tapıb düzəltməyə isə, nə ömrü çatardı, nə də pulu.
Katibə əlində bir yığın sənəd, içəri girib, yellənə-yellənə stola yaxınlaşdı, sənədləri stolun üstünə qoyub çönmək istəyəndə, əli katibənin əlinə qondu. Qız dartındısa da, əlini onun əlinin altından çəkib çıxara bilmədi.
- Günorta gedirik?
Katibə gözlərini süzdürüb nəyə görəsə tavana baxdı.
Bu dəfə qızın əlini bir az da bərk sıxıb:
- Hə?.. – deyə soruşanda, katibə onun heç vaxt eşitmədiyi ayrı bir qadın səsiylə:
- Burax əlimi. - deyib elə qızardı, elə bil əli əlinə birinci dəfəydi dəyirdi. Sonra üzünü divara çevirib astadan - İstəmirəm. - dedi və üzbəüzdəki divardan asılmış təqvimə baxdı.
- Nolub belə, ərə gedirsən?..
- Yox. - katibə deyib, yüngül addımlarla qapıya sarı getdi, orda ayaq saxlayıb, qəribə bir nazla geriyə hərləndi:
- Elə belə. İstəmirəm. – dedi və çönüb çıxdı.
Katibənin bu yeni «nömrəsi» o qədər gözlənilməz oldu ki, bir müddət stolun üstündə buğlanıb eynəyini tərlədən çaya baxa-baxa nə fikirləşəcəyini bilmədi. Sonra hardansa yadına, ötən həftə katibəni, sənədləri imzalamaqdan ötrü Səlimovun yanına göndərməyi düşdü.
Belə-belə işlər… - fincanı əlinə alb çaydan qurtum ala-ala fikirləşdi. Həmin gün qızın, Səlimovun yanından qayıdandan sonra birdən-birə əhvalının dəyişdiyini, onun suallarına, qəribə bir laqeydliklə, könülsüz cavablar verməyini də xatırladı.
Ayağa qalxıb pəncərəyə yaxınlaşdı. Fikirləşdi ki, bəlkə Səlimova işarə eləsin, katibələrin yerlərini dəyişsinlər?..
Sonra pəncərədən görünən dənizə və dənizkənarı xiyabana baxa-baxa fikirləşdi ki, yerdəyişmədənsə, yaxşısı budu, katibəni Səlimovun yanına tez-tez göndərsin. Sonrasını Səlimov özü müəyyənləşdirər.
…Şəhərin üstünə elə bil duman çökmüşdü... Duman idi, ya tüstü idi, getdikcə, qatılaşa-qatılaşa aşağı enib səkilərin, ağacların üstünə çökməkdəydi… Yoxsa, burdan baxanda belə görünürdü?!..
Boz ağaclıqlar, bomboz dəniz... Bu gecəki yuxusundakı kimi.
Bu gecəki yuxusundan yadında qalan uğultunu, bir-birinə dəyib, əsəbi qadın saçları kimi tərpəşib dalğalanan boz kolluqları xatırlayıb fikirləşdi ki, olsun ki, bu gecəki yuxundakı o bozluq, neçə illərdən bəri içində yaşadığı çıxılmaz bozluğun davamıydı. Bir də, elə bil o yuxunu nə vaxtsa, bir dəfə də görmüşdü… Çoxdan, lap çoxdannan… bir il, bəlkə də iki il bundan əvvəl…
Amma yox, - fikirləşdi. - onda gördüyü, bu otağın, həmin bu balaca kabinetin bozluğu idi…
Sonra yuxunu başdan-ayağa xatırladı… necə yuxuda həmin bu stolun arxasında oturub işlədiyi yerdə qəfildən binanın işıqları sönür... necə ayağa qalxıb vahimədən uçuna-uçuna, özünü qapıya atırsa da, qapının əvəzinə divara dəyib yerə yıxılır... necə ürəyi sıxıla-sıxıla, binada ondan savayı bir kimsənin olmadığını anlayıb dəhşətə gəlir... sonra həmin o qaranlığın içində kabineti qəribə bir ləngərtiylə titrəməyə, içindəki əşyaları bu divardan-o divara, o divardan bu divara sürüşdürə-sürüşdürə yırğalanmağa başlayır... necə haray salıb aşağıdakı qarovulu köməyə çağırmaqdan ötrü özünü pəncərənin qabağına atır, lakin pəncərə laylarını taybatay açdıqda, gördüyü mənzərədən karıxıb qalır... sonra binanı dörd bir yandan mühasirəyə almış qəzəbli izdihamın köməkləşərək, onu otağıqarışıq hardansa qoparmağından, çiyinlərə alıb dənizə tərəf aparmağından... sahilə çatar-çatmaz, onu təpəsi üstə suya buraxıb fit çala-çala çəpik vurmağından dəhşətə gələ-gələ ağlayır… sonra necə həmin bu kabinet əşyalarıyla bir dənizin qaranlıq sularına qərq olur… kabineti, duzlu dəniz suyunun gətirib gəldiyi balıqlar və yosunllarla dolub qaranlıqlaşır… o, səsi gəldikcə bağırır... bağırdıqca da, ağız-burnunun, ciyərləri suyla dolur, onu divan-kreslolarıyla bir ağırlaşdırıb harasa, lap dərinə aparır…
O nə dəhşətli yuxu idi?.. – fikirləşdi, stolun arxasına keçdi, orda siyirtmələri aralayıb şüursuz hərəkətlərlə oralarda nə isə axtardı.
Həmin o yuxudan sonra şəhərdən də, adamlardan da qorxmağa başladığını, ölkənin, xalqının taleyi haqqında dərindən düşünüb, əhəmiyyətli planlar qurmağı, ona və onun kimilərə arxayın olub, işıqlı ümidlərlə yaşayan həmvətənlərinin həyat şəraitini yaxşılaşdıra biləcək müəyyən addımlar atmağı qərarlaşdırmağını, hətta mərkəzi müşavirələrdən birində şəhərin ekoloji vəziyyəti ilə bağlı məsələ qaldırmağını da xatırlayıb duruxdu...
Hər şey də elə ordan başladı… - fikirləşdi və bayaq komalayıb kənara qoyduğu sənədləri qabağına çəkdi. - Əsil məktəbi də onda keçdi. Həmin o «əlamətdar» çıxışının bu möhtəşəm binanın otaqları boyu qorxunc, cüzamlı məktub kimi dolaşmağını, əldən-ələ, dildən-dilə gəzib buraların iqliminə uyğun olmayan, içi xof və qorxular dolu ayrı ab-hava yaratmağını, hamının onuna xüsusi bir ehtiyatla davranmağını, çox adamınsa ondan ümmiyyətlə uzaq qaçmasını xatırlayıb dərindən ufultulu bir ah çəkdi... O gün… bunu ölsə də, qəbrinin üstə ot bitsə də, unutmayacaq, ona yaxınlaşan bircə Səlimov oldu... iclasın axırında – hamı dəhlizə çıxıb, hərə bir yanda xısınlaşa-xısınlaşa otaqlarına dağılışanda Səlimov qoluna girib onunla bir, yeddinci mərtəbəyə qalxmışdı, kabinetinə çatar-çatmaz ayaq saxlayıb, gizli mənasını hələ də anlamadığı qəribə bir təbəssümlə üzünə baxmışdı, nədənsə narazı qalmış kimi, başını yelləyib, böyürdən ötüşənlər eşitməsin deyə, lap astadan:
- Özbaşına iş görməyi nə vaxt tərgidəcəksən, a bala?.. - deyib onu otağına ötürmüş, özü də ardınca içəri girmiş, qapısını arxadan bağlayıb axşamacan moizə oxumuşdu...
Həmin gün Səlimov onunla çox açıq danışmışdı. Gözünün içinə baxa-baxa dediyi sözləri isə Səlimov özü deyən tək, «ömürlük sırğa olub asılmışdı qulağından.»
«Birdəfəlik sırqa eləyib as qulağından, - Səlimovun sözləri həmin ahənglə qulağnıda səsləndi… - milli məsələlər - tarix, dil, qədim abidələr və ekoloji problemlər - ən təhlükəli zonalardır. Bu sahələrə burun soxan yanar. Və ümumiyyətlə, hər hansı yeni fikir, təklif, layihə məsləhətsiz, özbaşına ortaya çıxarılmasın. Bu dəfə bir təhər ötüşdürərəm, amma ikinci dəfə bağışlanılmayacaq.»
Sonra həmin o əlamətdar günün axşamı tarixinə də, abidələrinə də, bu möhtəşəm binanın camaatına da nifrət eləməyini, bu böyüklükdə şəhərin və bu şəhər kimi, ölkənin hələ neçə-neçə kənd-şəhərlərinin bu binaya yığışmış beş-on simasız insanın ümidinə qalmasından dəhşətləndiyni xatırlayıb öz-özünə gülməyi tutdu. Həqiqət də bu idi. Axı niyə məhz bu adamalr?.. Tale idimi bu, ya bu da Allahın bir sınağı idi?!..
On-on beş il əvvəl bu binanın həndəvərindən ötüb keçdikcə, bu tutqun şüşəli pəncərələrə baxa-baxa, bu günkeçirməz, qalın şüşələrin o tayında gedən ölkəəhəmiyyətli taleyüklü prosesləri təsəvvürünə gətirməyə çalışmağını, sirli əfsanə təsiri bağışlayan bütün o qeri-müəyyənlikdən düşdüyü qəribə duyğusal halları xatırlayıb fikirləşdi ki, həmin o vaxtlar ona deyilsəydi ki, gün gələcək, bu görünməz şüşəil pəncərələrdən birinin o üzündə oturanlardan, həmin o qeyri-müəyyən prosesləri aparanlardan biri də sən olacaqsan, heyrətdən ürəyi dayanardı.
Hə, ürəyi yüz faiz dayanardı… - fikirləşdi - çünki onda ürəyi çox incə idi, tül kimi nazik və zərif idi... Onda ürəyi hər sözdən titrəyib onu ağlada bilirdi, kəpənək kimi pərvazlanıb onu da özüylə hansısa uzaqlara apara bilirdi... Həmin bu kövrək sentementallığına görə tələbə yoladaşları da həmişə ələ salıb dolayırdılar onu, gözləri dolanda, düşdüyü «romantik bataqlıqdan» çıxarmaq üçün qapaz da salırdılar başına.
Sonra təlbəlik illərini xatırladı…
Qrup uşaqları arasında ən zəifi, ən əfəli sayılsa da, o vaxtlar özündən müştəbehlərin sonradan – o,vəzifə pillələri ilə ucalıdıqca, onunla xüsusi bir ehtiramla - az qala ikiqat əyilə-əyilə salamlaşmaqlarını, sonra bir neçə tanış üzü də xatırladı…
…Şəhər telefonlarından biri zəng çalmağa başladısa da, dəstəyi qaldırmadı.
Qapı astaca tıqqıldadı və aralıqdan katibənin yaxmalı üzü göründü:
- Əbilov gəlib, Səid müəllim.
- Gəlsin. -deyib, qabağına sərdiyi sənədləri əvvəlki qaydada komalıb bir kənara çəkdi.
İçəri, ortaboylu, nərmənazik bir oğlan daxil oldu. Bir müddət qapının ağzında dayanıb, deyəsən, onun dəvətini gözlədi.
Üzünə gülümsər ifadə verib növbətçi optimizimlə:
- Buyurun-buyurun, əyləşin. - deyib əyləşmək üçün yer göstərdi.
Əbilov utancaq bir adam idi, gözlərini döşəməyə dikib divarın dibi ilə, az qala divara sürtünə-sürtünə gəlib onun göstərdiyi yerə əyləşdi, əllərini, əlaçı şagird kimi stolun üstə cütləyib ona baxdı.
Oğlanın gözləri bomboz idi… Yoxsa ona elə gəldi?!..
Bədənindən xoşagəlməz gizilti keçdi… əlini, oturan yerdə oğlana uzadıb:
- Tanış olmağıma şadam. - dedi.
- Çox sağ olun. - oğlan deyib başını, təzə gəlin kimi aşağı saldı.
Hə, indi nə desin bu fağıra?.. - fikirləşdi. «Harda işləmisiniz bu vaxta qədər?», ya «Hansı ali məktədi bitirmisiniz?», yoxsa, «Ailəlisinizmi?..»
Sonra hövsələsi darala-darala fikirləşdi ki, olsun ki, Səlimov bu görüşü qəsdən təşkil edib ki, o nəyisə öyrənsin. Görünür, hələ də nəyisə öyrənməyinə ehtiyac var. Amma nəyi?.. Bunu bircə Səlimov özü bilir.
- Hansı institutu bitirmisiniz? - deyib siyirtmədən çıxardığı yaşıl rəngli qovluğu qarşısına qoydu.
- Universitetin tarix fakultəsini.
- Neçənci ildə?..
...İlahi, axı bütün bu sualların cavabını ki, bilirdi… Bu oğlanın bütün tərcümeyi-halı hələ iki ay bundan əvvəl nöqtə-vergülünəcən, əlli formada, əlli sənəddə stolunun siyirtməsində, bu dəqiqə isə stolunun üstündə, barmaqlarının ucuyla asta-asta taqqıldatdığı yaşıl qovluğun içindəydi.
Qovluğa baxdı və ürəyi düşdü...
Qovluq da oğlanın gözləri kimi bomboz idi...
Fikirləşdi ki, daha nə soruşsun bu növrəstə cavandan ki, «quş xatirinə» təşkil olunmuh bu görüş məqbul təsir bağışlasın?.. Ha fikirləşdisə də, ha qurcalandısa da, kadrlar şöbəsinin suallarından savayı, soruşmağa ayrı sual, deməyə təzə bir söz tapmadı. Axı məsələn, necə soruşaydı ki, «Sən vicdanlı adamsan?..» yaxud, «Rüşvətlə aran necədi?..»
- Ailəlisən?..
- Bəli, iki uşağım var.
- Xaricdə qohumun yoxdu?
Oğlan döyüküb pərt-pərt onun üzünə baxdı.
- Xeyr.
- Bizim təşkilatda işləmək istəyirsən?..
…Yox, bu daha lap biabırçı sual oldu. - əsəbiliyindən sağ qıçını əsdirə-əsdirə fikirləşdi. - İstəmyən adamın burda nə ölümü var?..
Oğlan boz gözlərini onun üzünə zilləyib elə bil ürəyindən keçənləri oxudu, sonradinməz-söyləməz gözlərini aşağı saldı.
Özünü itirib qarşısındakı qovluğu açıb sənədləri gözdən keçirirmiş kimi, vərəqləməyə başladı.
Qapı yenə tıqqıldadı və yenə katibənin başı göründü:
- Yanınıza gələn var. - katibə dedi.
- İndi kimdi?.. - əsəbiləşdiyini gizləyə bilmədi.
- «İskəndərov» - dedi familiyasını.
«İskəngəndərov... İskəndərov… Kim olar bu?..»
- Kim göndərib, soruşmadın?
Katibə çiyinlərini çəkib:
- Dedi: «özü bilir».
Bu məqam dəhlizdən xışıltılı öskürək səsi eşidildi və dərhal xatırladı… İsgəndər... İsgəndər kişi... İsgəndərov İsgəndər... İsgəndər Zülqərney...
Qarşısındakı qovluğu bağlayıb, Əbilova:
- Yaxşı. Sənədləri ümumi şöbəyə göndərəcəyəm. Orayla əlaqə saxlayın. – dedi sonra hələ də aralıqdan baxan katibəyə:
- Qoy gəlsin... - deyib özü də ayağa qalxdı.
İsgəndər kişi qapının ağzında görünəndə, bu dəfə doğrudan-doğruya ürəyi açıldı, uzaq tələbəlik illərinin havası burnun lap ucundan ötdü.
Əllərini geniş açıb:
- Ay xoş gördük… - deyib kişini bağrına basdı…
…İsgəndər həmin İskəndər idi… Uzaq tələbəlik illərinin İskəndəri…
Tələbə vaxtları bir gecə sərxoş olub kirayədə qaldığı evin eyvanından aşağı qaytarıb eyvanını buladığı həmin üzüyola İskəndər kişi… Rəngi qarala-qarala, yuxarı qalxıb onun qolundan yapışan, sürüyə-sürüyə pilləkəni düşürüb onu evinin içinə salan, kürəyindən eyvana itələyib, əsəbliyindən nəfəsi kəsilə-kəsilə:
- Di təmizlə, köpəy oğlu, yoxsa, qaşıqla özünə yedirdəcəyəm!.. – deyən İskəndər kişi...
İskəndər bir müddət döyükmüş halda dayanıö durdu, sonra elə bil ağzının içində nə isə dedi, o eşitmədi, qoluna girib onu divana sarı apara-apara:
- Ə kişi, sənnən nə əcəb?.. Sən hara, bura hara?.. – dedisə də, İsgəndərin eyni açılmadı, divanın bir kənarına oturub salamsız-kəlamsız, boğuq səslə:
- Sözüm var. - deyib pərt gözlərlə üzünə baxdı.
Divanla üzbəüzdəki kresloya əyləşib ayağını ayağına aşırdı, qollarını qoltuğuna vurub:
- Yenə nə olub, ay İsgəndər, bir təhərsən elə bil? Eyvanda vəziyyət nə təhərdi?.. – dedisə də, İskəndərin üzü gülmədi.
- Nolub ay kişi?.. Gəmilərin dəryada batıb, nədi?..
Bu sözdən İsgəndərin elə bil halı dəyişdi, xırda gözləri qıyılıb məlul –məlul üzünə dikildi:
- Kənddən teleqram gəlib... – İskəndər dedi - …özü də bizə gəlib. Olsun ki, teleqramı vuran sizin evin ünvanını bilmir.
- Nə teleqram?.. - dedi və elə həmin an da yadına, bu gecəki boz yuxusu düşdü...
Qoca, belibükülü anası onu axtarırdı...
- Anam?..
İsgəndər başını aşağı saldı və daha heç nə demədi.
***
...Arvadı qapını açıb, ondan qorxan kimi, kənara çəkildi.
Oğlu da dəhlizdəydi, onun gəldiyindən xəbər tutub otağından çıxmışdı, eynəkli üzü ilə aralıqda dayanıb dəhlizin o başından ona baxırdı...
Hər ikisinin üzündə elə bir ifadə vardı, elə bil onunla nə isə baş vermişdi, ya da baş vermək üzrəydi… İki yerə bölünməliydi, ya ürəyi getməliydi... Ya da, heç olmasa, ağlamalıydı.
Axı anası ölmüşdü?!..
Ağlamağı isə gəlmirdi...
...İçəri keçib tələm-tələsik soyuna-soyuna, ha yadına, anasıyla əlaqədar təsirli məqamlar salmağa çalışdı ki, ürəyi heç olmaya, bircə tikə əzilsin ki, gözü yaşarsın, boğazına qəhər dolsun, yadına heç nə düşmədi…
Xatirində işaran bir-iki təsadüfi görüntülər isə ürəyini açmadı.
Ürəyi elə bil köhnəlmişdi...
Dəhliz şkafını açıb:
- Başmaqlarım hanı? – deyib əsəbi-əsəbi başmaqlarını axtarmağa başladısa da, qəfildən fikirləşdi ki, ev başmaqlarını niyə axtarır axı?..
O ki, kəndə getməlidi?!.. Geyinib-keçinib, yola hazırlaşmalıdı?!..
Bu fikirlə özünü yataq otağına saldı, orda şkafların içində nə isə axtarırmış kimi, eşələnə-eşələnə fikirləşdi ki, axı niyə özünü məcbur eləməliydi ki, ağlasın?!.. Artistdi - nədi?.. Ağlamır, ağlamır da... Tutaq ki, ağlamağı gəlmir. Ya gəlir, özü ağlamaq istəmir, sonra?!..
Şkafın içini bir-birinə qatıb yataq otağından çıxdı, mətbəxə keçib krantı açdı, soyuq suyu üzünə vura-vura fikirləşdi ki, burda da cür, burda da protokol… Anan ölübsə, mütləq ağlamalısan, bayramdırsa, sevinib şadyanalıq eləməlisən. Heç dəxli var?.. Soruşan lazımdı ki, niyə?.. Harda, hansı kitabda, hansı qanunda yazılıb ki, əzizin öləndə mütləq insanın ağlamağı tutmalıdı, tutmasa da, bir çarə qılıb özünü o səbəbdən ağlatmalıdı ki, belə hallarda ağlamaq məsələsi mütləqdi?..
Arvadı mətbəxin qapısında dayanmışdı, dinib-danışmadan, saralmış bəniziylə onun hərəkətlərini izləyirdi...
- Bir-iki köynək qoy. - arvadına sarı baxmadan dedi - Üzqırxanla, odekalon yadından çıxmasın.
Arvadı səssiz addımlarla qapıdan çəkilib deyəsən, yataq otağına getdi, bir qədərdən sonra yataq otağındakı paltar şkafının cırıltısı eşidildi…
Anasının ölüm xəbəri ortaya çıxandan bəri qəribəydi ki, arvadı onunla elə ehtiyatla davranırdı, elə bil anasının ölümündən yoluxmaqdan qorxurdu.
Krantı bağlayıb əl-üzünü asılqandakı çay dəsmalıyla silə-silə fikirləşdi ki, görən anası necə ölüb?!..
Sonra bu səhnəni - anasının ölüm səhnəsini gözünün qabağına gətirməyə çalışdı…
Gözünün qabağına, anasının başıkəlağayılı siluetindən, bir də səhər-axşam torpaqla işləməkdən dərisi kobudlaşıb, cadar-cadar olmuş əllərindən savayı heç nə gəlmədi. Anasının üzünü də, qəribəydi ki, dəqiq xatırlaya bilmədi. Amma iyini xatırladı…
Bu, sübhün ayazından tərləyən ot iyi ilə yenicə közə düşən ocaq iyinin qarışığını andıran qəribə bir qoxu idi… bu qoxudan bir az da təzəcə qaynara düşmüş dovğanın iyi gəlirdi...
Hə, dovğa iyi...
Sonra yadına, arxa həyətin ocağı üstə asılan iri mis qazanında qaynayan dovğa düşdü...
Fikirləşdi ki, gör bir haçandı dovğa yemir?!.. Arvadı niyə dovğa bişirmirdi görən?.. Dovğanı bulamağa hövsələsi çatmırdı, nədi?.. Yoxsa, qəsdən bişirmirdi ki, birdən kəndləri yadına düşər, anasını xatırlayar… hər şeyə tüpürüb, baş götürüb dovğanın iyi ilə doğma yerlərə - kəndlərinə dönər?..
Nə qədər qayğanaqla, kotlet yemək olardı?!.. Dəyişən bircə kotletin qarniri olurdu. Bir gün makaron, o biri gün kartof qızartması, ta o biri gün qarabaşaq...
Dəhlizdən telefon zənginin səsi eşidildi.
Dəhlizə çıxanda, arvadı, telefon dəstəyini qulağına sıxıb kiməsə astadan:
- Bəli? Bəli, bəli... – deyirdi. Onu gördükcə, rəngi dəyişir, gözlərinin altına qəribə kölgələr çökür, ona elə baxırdı, elə bil yenə ölən vardı.
Ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, görən indi ölən kimdi?.. Və yadına düşdü ki, anasından savayı daha öləsi yaşlı qohumu yoxdu.
Arvadı bir qulağı telefonda, bir gözü onda, işarələrlə ona nə isə başa saldı, sonra boğazının damarları şişə-şişə yandırıcı bir pıçıltıyla:
- Kişidi!.. – deyib dəstəyi ona uzatdı.
Dəstəyi əlinə alıb:
- Bəli, yoldaş Səlimov. – dedi.
Dəstəyin o başında Səlimovun yorğun səsi eşidildi:
- Allah rəhmət eləsin.
- Çox sağ olun, sağ olun. – deyib qalstukunun düyününü yoxladı.
- Nə vaxt götürəcəksiz?.. – Səlimov dedi, sonra cavab gözləmədən, - Yəqin tay sabaha saxlayarsız. – deyə əlavə elədi. – Çalışıb özümü yetirəcəyəm.
- Nə danışırsız, zəhmət çəkməyin. Yol narahatdır. – dedi və ürəyinin şiddətlə döyündüyünü hiss etdi.
- Nə olar?.. Dünya onsuz da, başdan-başa narahatlıqdır. – Səlimov dedi və cavab gözləmədən, dəstəyi asdı.
Dəstəyi yerinə qoyub güzgüdə özünə baxdı.
Rəngi ağappaq idi...
Arvadı gəlib güzgüyə söykənmişdi, bərəlmiş gözlərlə üzünə baxırdı.
- Nə dedi?.. Keçirir səni ora?..
- Hara?..
Arvadı əliylə tavanı göstərdi:
- Ora da.
- Səlimov kəndə gedir. – dedi və arvadına elə baxdı, elə bil Səlimovun kəndə getməyində arvadı təqsirkar idi.
- Hara gedir, sizin kəndə?.. – arvadı deyib dayandı.
- ...
- Niyə?..
- Arvadı basdırmağa.
Bir müddət lal-kar bir-birinə baxa-baxa dayanıb durdular.
Səlimovun kəndə getməyi yaxşıydı, ya pis?.. – burasını ayırd eləməkdə çətinlik çəkdi. Çünki beyni bir-birinə dəxli olmayan fikirlərlə dolu idi… Aydın olanı bircə bu idi ki, sən demə, Səlimov ona, onun ağlına belə gətirmədiyi dərəcədə qiymət verirmiş. Yoxsa, durub bu boyda yolu, o boyda vəzifə sahibi, kənd camaatının içinə, o boyda maşında...
Sonra bunu necəsə, gördü də…
Səlimovun, kəndin küçəsinə sığışmayan uzun, qara maşınının həyətlərinin uçuq darvazasın qapılarına sürtülə-sürtülə içəri keçməsini… kənd camaatının, sirk tamaşasına yığışan tək, maşını dövrəyə alıb, Səlimovu da, onun maşınını da ac gözlərlə müşahidə etməsini təsəvvürünə gətirib pis bir titrətməylə titrətdi… başının tükləri qabara-qabara, tələm-tələsik həyətlərinin ortasında qaralan üç gözlü, yarıaynabəndli evlərinin indi təxminən hansı vəziyyətdə ola biləcəyi barədə fikirləşib anladı ki, vəziyyət, necə deyərlər, uruscadı. Hüzr məclisinin qurulacağı yeri, kimlərə hansı işlərin tapşırılacağını, nəyi necə eləyəcəyini düzüb-qoşmaq istədisə də, qəfildən, anladı ki, kənddən çıxdığı iyirmi altı il ərzində, orda baş verən xeyir-şər işlərin birində belə iştirak eləmədiyi üçün orda ərk eləyib iş tapşıracağı elə bir yaxın adamı yoxdu. Və hətta onu da anladı ki, indi həyətlərinin dəqiq ölçüsü belə yadında deyil. Sonra ha fikirləşib yadına salmağa çalışdı ki, anasından savayı daha kimləri qalıb kənddə və bundan ötrü gözlərini yumub fikrini də topladı, yadına, bir neçə tanış sifətdən savayı ayrı bir kəs düşmədi. Anasının bir-iki xalası qızı, bir də, hələ ölməmişdilərsə, dayınəvələri olmalıydı. Onların da yerini, yurdunu indi hardan, kimdən öyrənəydi?..
Sonra ağlına gələn növbəti fikirdən dayandığı yerdə dik atıldı...
Yaxşı, bəs teleqramı kim vurmuşdu?!..
- Teleqram hanı?!.. – deyib dəli hərəkətlərlə yan-yörəsinə baxdı.
Arvadı dik atılıb:
- Nə teleqram?.. – dedi.
- Kənddən gələni deyirəm.
Arvadı gözü yol çəkə-çəkə, içəri otağa keçib orda nələrinsə içində, hansısa rəflərdə eşələndi, kamodun siyirtmələrini açıb bağlaya-bağlaya, teleqramı olsun ki, kağız-kuğuzların arasında axtardı...
Bədənini soyuq tər basa-basa fikirləşdi ki, bu nə axmaq fikirlərdi girib başına?.. Nə hüzr, nə filan?.. Onun vəzifəsinə yaramaz ki, durub kəndin ortasında məclis qursun, ehsan versin, molla çağırsın...
Bunu fikirləşib toxtadı, ürək döyüntüləri nizama düşdü.
Sonra dəhlizin güzgüsündə özünə baxa-baxa tələsmədən, təmkinlə fikirləşdi ki, amma hər halda anasını yerdən götürmək üçün kənddə beş-on adam tapmalıydı. Arvadı təkbaşına kürəyində daşımayacaqdı ki?!.. Həm də bu on-on beş ili Səlimovun yanında damla-damla, qətrə-qətrə yığıb formaya saldığı hörmətini beşcə dəqiqənin içində küləyə verməyə, sadəcə, ixtiyarı yox idi. Sonra kənddə baş tutacaq hüzrlə bağlı mənzərələr gözünün qabağına gəldi.
…Otağın ortasına qoyulmuş tənha tabutun baş tərəfində Səlimov, ayaq tərəfində özü oturmuşdu... ikisi də, qulaqları divar saatının çıqqıltılarında, bir-birinə baxa-baxa nəyisə gözləyirdilər... vaxt yetişəndə Səlimov ayağa qalxıb tabutun bir tərəfindən yapışmaqdan ötrü əyilmək istəyəndə, o, özünü tabütün qabağına taıb, sinəsini qabağa verib, ürəyi həyəcanla döyünə-döyünə, ağlaya-ağlaya «yox!..» - deyirdi, «qoymaram!..» - deyib ağlayırdı… Səlimovu kənara çəkib üstü məxmər üzlüklü stulda oturdurdu… tabutu kürəyinə alıb, tər dabanından süzülə-süzülə, beli qırıla-qırıla kəndin qəbiristanlığına uzanan darısqal, kələ-kötür yoxuşla təkbaşına aparırdı… onun tamaşasına yığılıb: «Sayalı arvadın oğlu gəlib!.. Budu burdadı!..» - deyə qışqırışan kənd camaatı kürəyindəki tabutun içində, tavada qovrulan tək qovrulan anasının, hansısa çöl quşunun səsini andıran iniltisini eşitmir… günəş qüruba enir, o yeridikcə, yeriyirdi… qəbiristanlığa çatar-çatmaz, anası necəsə, sivişib tabutdan yerə düşür, qarşısında diz çöküb vahiməli səslə:
- Məni qucağında apar, bala… - deyirdi – …apar ki, əlin əlimə dəysin. Yaman darıxmışam səndən ötrü, bala…
Bu yerdə tükləri ürpəndi və qəfildən yadına düşdü ki, bu dəhşətin hamısını o, nə vaxtsa, bu yaxınlarda yuxuda görüb.
...Arvadı pərt sifətlə onunla üzbəüz dayanmışdı:
- Tapa bilmədim.
- Bəlkə Samir bilər yerini? – dedi və hər ikisi çönüb dəhlizin o biri başından dayanan oğluna baxdıl.
Uşaq çiyinlərini çəkib xoflu halda gözlərini döydü.
İş otağına keçib yazı stolunun siyirmələrini bir-bir açdı, kitabların arasına, çarpayıların altına baxdı...
Bəlkə teleqram yerli-dibli olmayıb?..
Başını dəhlizə çıxarıb nəfəsi təngiyə-təngiyə:
- Sən özün oxudun teleqramı?.. – dedi.
Arvadı da heç bir şey olmayıbmış kimi astadan:
- Hə. – deyə cavab verdi.
- Kim göndərmişdi, baxmadın?..
- Yadımda döyül.
Dəhlizə çıxıb nifrətlə arvadına baxdı.
Arvadını birinci dəfəydi bu halda görürdü... Arvadının üzü eləydi, elə bil nə isə böyük bir günahı vardı onun qarşısında. Elə bil anasını - buralardan çox-çox uzaq, ucqar bir dağ kəndində, öz balaca daxmasında yaşayan qoca qarını o öldürmüşdü...
Fikirləşdi ki, əslinə baxsan, həqiqət elə budu. Anasını elə o öldürüb. Yanına getməyə, adını belə çəkməyə qoymaya-qoymaya. Bəli-bəli. Məgər adamı yalnız güllə ilə öldürürlər?..
Allaha çox şükür ki, heç olmasa, bunu indi başa düşür. Düşməyə də bilərdi. Neçə dəfə yazıq arvad diliylə deyirdi, məktublarında yazırdı… Sonra anasının telefonla deyib, qələmlə yazdığı sözü qulağında səsləndi…
«Bala, gəl apar məni yanına, təklikdən bağrım çatlayır...»
Çönüb nifrətlə arvadına baxdı. Uzun illərlə qaşının birini qaldırıb gözünü ağarda-ağarda, İblis sifətiylə:
- Bircə o qaldmışdı! - deyib ilan kimi fışıldamağını, onunsa, susub əli-qolu bağlı qul kimi başını aşağı salmağını, artıq bir kəlmədən quzğun kimi üstünə şığıyacaq bu həyasız qadından yaxa qurtarmaqdan ötrü başını götürüb otaqdan, ya evdən çıxmasını xatırlayıb hikkədən boğuldu…
Mətbəxə keçib siqaret yandırdı, qaz pilitəsinə söykənib tüstünü ciyərlərinə çəkə-çəkə, yenə yola verməli olduğu hüzür məclisinin incəlikləri barədə, Səlimovun qabiliyyətlə qarşılanıb yola salınmağı barədə düşünüb öz-özünü hövlləndirdisə də, həmin dəqiqə ağlına gələn köməkçi fikirlərdən bir qədər toxtadı.
Gör bir nəyin dərdini çəkir?!.. Şəhər-zad deyil ki, nəyi necə eləyəcəyinin fikrini çəkə. Nə qədər olmasa, kənd yeridi, camaat yığılıb gələcək. Ən azı, başsağlığı verib tanış olmaqdan ötrü, heç olmasa, əlindən tutub görüşməkdən ötrü o qədər millət tökülüb gələcək ki...
Bunu fikirləşdikcə, bədəninə yayılan rahatlıqdan gözü işıqlandı və zibil vedrəsinin böyründə yerə düşən teleqrama sataşdı.
Kağızı əlinə alıb ürəyi döyünə-döyünə oxudu.
Cəmi dörd söz yazılmışdı: «Anan vəfat edib, gəl.»
***
Bütün yolu bədənini gah tər basırdı, gah üşütmə tuturdu.
Elə bil Ağakərim də onunla bir, gah tər töküb isinir, burun yaylığını çıxarıb burun-boğazını qurulayır, gah da pəncərəni balayıb gödəksçəsinin yaxalığını qaldırırdı.
Fikirləşdi ki, olsun ki, havadandı. Yaz qabağı həmişə belə olur.
Ağakərim dinmirdi, yola baxsa da, gözlərinin yol çəkdiyindən, nə haqdansa fikirləşdiyi bilinirdi. Arada bir maşın çalaya düşəndə fikirdən ayılıb xof dolu gözlərlə güzgüdən arxaya zillənir, onun əhəmiyyət vermədiyini görüb yenidən fikir dəryasına qərq olurdu.
Yol kənarıyla uçan mənzərələrə baxa-baxa fikirləşdi ki, burda nə var axı?!.. Məgər bu dünyada ölən tək bir onun anasıdı?.. Həyatın məlum qanunudu, insanlar yaşa dolur və dünyalarını dəyişirlər. Vaxtı yetişəndə, o da öləcək. Bu dünyanı kim tutub dayana bilib ki?.. Bir də, təki Allah hamıya, elə anasının yaşadığı ömür qədər ömür versin. Bəs cavan balasını, həyat yoldaşını, ya bacı-qardaşlarını itirənlər neyləsinlər?..
Giləziyə çathaçatda hava döndü. Narın yağış çiləməyə başladı və o, fikrini bir yerə toplayıb anası haqqında fikirləşməyə çalışdısa da, nə fikirləşdiyini özü də başa düşə bilmədi. Gözünün qabağına uzaq uşaqlıq illərindən yaddaşında qalan qırıq-qırıq, ala-bula epizodlar - anasının əlində iri yaba, hardasa uzaqda torpaq çevirməyi… qaqqıltısı həyəti bürüyən bir yığın toyuq-cücə… köhnə əl arabasında daşıdığı yaş odun tayası və bir neçə bir-birinə oxşar kəndli üzü gəldi…
Maşın kənd yollarının çalalara düşüb çıxdıqca, bayaq evdən çıxhaçıxda arvadının qutulara yığıb Ağakərimin qoltuğuna verdiyi büllur stəkan-nəlbəkilər, qəndqabılar və güldanlar arxa oturacaqda bir-birinə dəyib cingildəyirdilər.
Əlini arxaya atıb qutuların yerini bərkidə-bərkidə fikirləşdi ki, bu güldanlar, maşının yük yerinə yığılan xalı-xalça, ipək pərdələr və xaralar anasının yarıuçuq komasının harasına yaraşacaqdı?!..
Bayaq evdən çıxhaçıxda arvadının, yeşikləri qab-qaşıqla doldurdura-doldura, boğazının damarları şişib göyərə-göyərə dediyi:
- Kişidən ayıbdı. Deməz ki, «bu nə evdi, anan yaşayıb»?.. Adam haqqında rəy belə-belə şeylərdən yaranır. Çatan kimi bir-iki adam tapdır, kişi gələnəcən həyət-bacanı, ev-eşiyi əhənglətdir, pərdələri asdır, xalçaları sərdir, güldanları düzdür. – sözləri qab-qacağın cingiltisiylə bir səsləndi qulağında.
Hamısının axırı da «dır», «dir», «dur», «dür»...
Ağakərim tabut qoyulacaq otağın döşəməsinə səriləcək iri, sumağı xalçanı pillələr boyu aşağı sürütlədikcə, arvadının səsi bloku bürümüşdü:
-Meyitin üstü üçün xara baqajnikdədi-i-i!!!..
Bayaq arvadının «tədarükü» həyətə endirilib maşında yerbəyer olunanacan xəcalətdən az qala ölüb yerə girmişdi. Çünki ilk əvvəl xəlçə maşının yük yerinə yerləşməmişdi. Ağakərim pörtüb tərləyib hıqqana-hıqqana ha əlləşmişdisə də, onu yerinə oturda bilməmişdi. Axırda naəlac qalıb özü maşından düşmüş və xəlçəni Ağakərimlə bir təpikləyib, yumruqlaya-yumruqlaya, bir təhər «ram eləyə bilmişdilər.» Həmin bu yöndəmsizliyin içində də arvadı yarıyacan eyvandan sallanıb, səsinin yoğun yerinə sala-sala, yuxarıdan-aşağı bayaq evdə dediklərini - kənddə görməli olduğu işləri bir-bir sadaladıqca, qonşu pəncərələr taybatay açılmış, bu komik məzhəkəyə tamaşa eləyənlərin başsağlıqları dolu kimi yuxarıdan-aşağı üstlərinə yağmışdı… Böyür-başlarından ötüşənlər ayaq saxlayıb matdım-matdıb onlara, maşının arxa oturacağına qalanan yeşiklərə, yeşiklərin içindən gizli parılılarla işıldayan güldanlara göz qoymuş, onları sorğu-suala tutub ölüm xəbərini eşitdikcə, pərt üzlərlə aralanmışdılar.
-Benzini burda doldursaq yaxşıdı. - Ağakərim ona güzgüdən dedi. - O tərəflərdə benzin məsələsi müşkül olacaq.
Fikirləşdi ki, insan sabah başına nə gələcəyini bilmir. Keçən il arvadının, onu divara dırmaşdıra-dırmaşdıra aldırdığı o nəhəg iran xalçasını, nə vaxtsa, belə bir vəziyyətdə kəndlərinə - anasının tabutu qoyulacaq uçuq daxmaya aparacağını bilsəydi, onu yola gətirib bu xalçanın kiçiyindən alardı və bayaqkı o əziyyətə və biabırçılığa da düşməzdilər.
Bayaq Ağakərimə qoşulub xalçanı maşının yük yerinə basdıqca, onları pəncərələrin birindən müşahidə edən qonşu qızın rişxənd dolu təbəççümü gözünün qabağına gəldi. Əsəbilikdən gicgahı lükküldədi.
...Maşın elə uğuldayırdı, elə bil indilərdə böyürlərindən qanad çıxarıb havaya qalxacaqdı.
- Bu niyə belə vığıldıyır?
- Qluşiteldəndi. - Ağıkərim güzgüdən dedi. - Bu günə danışmışdım, düzəltdirəcəkdim...
Fikirləşdi ki, olsun ki, anası ölməmişdən əvvəl xəstə yatıb. Çünki, bu axır neçə ayı anasından məktub almamışdı. Nigaran da qalmışdı, kəndə getməyi də qərara almışdı, amma...
Bu yerə gəlib çatanda, həmişəki kimi fikirləşdi ki, bu idarə işlərini andıra qalsın, işdən baş aça bilir ki, başını qaldırıb bir ətrafına da baxsın, bir anasını xatırlasın, ölüsü-dirisi yadına düşsün?!.. Sonra pəncərədən görünən boz düzənliklərə baxa-baxa fikirləşdi ki, düzdü, kəndə getməmişdi, amma ayda altmış manatını həmişə anasına göndərmişdi. Nə yaxşı da ki, göndərmişdi. Yoxsa indi vicdan əzabından qovrula-qovrula qalardı. Bir də, nə yaxşı ki, beş-altı il bundan əvvəl anasının xahişiylə kəndə, qapı-pəncərə rəngləmək üçün üç vedrə ağ rəng göndərmişdi və olsun ki, anası cavanlıqda elədiyi kimi, qollarını çirmələyib qapı-bacanı rəngləmişdi. Sonra da fikirləşdi ki, anası qapı-pəncərəni rəngləyə bilməzdi. Çünki qocalmışdı, qolunun gücü tükənmişdi. Bunu bir dəfə, ötən ilin payızı məktubunda da yazmışdı. «Daha qolum da o qol deyil, bala. Qolum da qocalıb.»
Onda kim rənləyə bilərdi qapı-pəncərələri?.. – fikirləşdi. - Qəribədi ki, o vaxt rəngi kəndə göndərəndə heç bunu fikirləşməmişdi.
Sonra hardansa yadına, hər yaz qabağı qara güllü çit paltarının qollarını çirmələyib evin damına dırmaşan anasının damı rəngləməsi, rəngləyə-rəngləyə yoldan ötən arvadlarla söhbətləşməsi düşdü…
- Ay qız, ay Nabat, hara dırmanıbsan, az?.. Yıxılıb əzilərsən, ay qız,
düş aşağı… - deyən kənd arvadlarının anasına, sonra bir-birinə baxıb gülüşmələrini, başı işə qarışan anasının onlara məhəl qoymadan, damın kənarlarıyla, kəndirbazlar kimi ehtiyatla yeriyib damın o biri üzünə keçməyini, Novruz yetişənəcən, evin dörd bir yanını rəngləyib ağardmağını xatırlayıb gözünün qabağına, hər tərfi rəngləyib ağardıb, sonra həmin o fırçayla özünü - saçlarını, əyin-başını da rəngləyib ağardan anasını təsəvvürünə gətirdi və bundan ürəyi pis-pis döyündü.
Anası ağ kəfənə bürünmüş ölüyə oxşayırdı…
...Yol dümbədüz və boz idi. Yolun kənarıyla uzanan mənzərələr dəyişmir, həmin boz çöllüklər, yalın təpələr uzandıqca uzanır, göz ağrıdırdı…
Bəzən ona elə gəlirdi, maşın getmir, dayandığı yerdəcə durub qalıblar, amma uzaqlara baxdıqca, yolun kələ-kötüründə dingildəyən təkərlərin səsinə diqqət kəsildikcə, irəlilədikləri bilinirdi.
Həmin bu yolla o düz iyirmi altı il əvvəl şəhərə oxumağa yollanmışdı… Əyninə iki ölçü balaca, nimdaş pencəkdə, ayağında içi xəz uzunboğazlar...
Bu yolun onda da beləcə, əvvəli-axırı bilinmirdi. Onda yadına gəlir, həmin bu çöllüyü, təpələrin bu gözağlrıdan yalınlığını görmürdü… yalnız televizorda gördüyü geniş, işıqlı prospektli, dəniz xiyabanlı, küçələri gözəl qızlar və dondurmalarla dolu şəhəri görür, bütün vücuduyla hardasa, irəlidə, bütün bu bozluğun və yeknəsəqliyin qurtaracağında dayanıb onu gözləyən bu sehrli əraziyə qovuşmağa tələsirdi... Onda, bu yolu getdikcə, dəqiq bildiyi bir də bu idi ki, onun yolunu gözləyən şəhərə o lazımdır. Aldığı təhsiliylə, xalqının tarixi, ədəbiyytı haqqında əldə etdiyi biliklərlə, vətəninə sevgisylə lazım idi...
Anası belə demişdi, ədəbiyyat müəllimi Hacıbala kişi də bu fikirdəydi.
Ağzının içində:
- Məfailün-fa- ilün… - dedi və fikirləşdi ki, yaman yarıdı xalqına. Möhkəm yarıdı.
Yolun mənzərəsi qəfildən dəyişdi və o, ruhu, yamyaşıl dəhliz yaradan çinarların kölgəsi altında sərinləyə-sərinləyə fikirləşdi ki, gör bir yadına nələr düşür. Olsun ki, bütün bunları yaddaşı qəsdən xatırladır ona ki, orda - kənddə özünü əclaf, yaramaz oğul kimi aparmasın.
Kəndə yaxınlaşmağına baxbayaraq, bu yol da bomboş idi. Qəribəydi, niyə beləydi görən?!.. – fikirləşdi və gözlərini qıyıb irəliyə zilləndi.
Hardasa, uzaqda balaca qaraltı görünürdü, onlara yaxınlaşdıqca, bunun, sağ böyrü üstə əyilə-əyilə onlara sarı irəliləyən balaca araba olduğu aydınlaşdı.
Eynəyini gözünə taxıb yolun o biri tərəfiylə böyürlərindən ötüşən arabaya baxdı.
Arabanın içində oturanlar elə bil onu görmədilər... yoxsa, tanımadılar?..
O isə tanıdı. Özünün də gözləmədiyi qəfil bir yaddaşla xatırladı… Yaxın qohumlarıydı... adlarını unutsa da, üzlərini unutmamışdı... Pəncərəni açıb başını çölə çıxardı, arabanı sürəni çağırmaq istədi... boğazını qəhər tutdu deyə, səsi çıxmadı... Gözünün yaşını əlinin arxasıyla silə-silə fikirləşdi ki, nə yaxşı oldu, bunlara rast gəldi… yoxsa neyləyəcəkdi?.. Şəhərdən gətirdiyi o bir anbar qab-qacağı, xəlçə-pərdəni kimə yerbəyer elətdirəcəkdi?.. Heç birinin adı yadın düşmədi deyə, arabadakılara pəncərədən əl eləyib:
- E-he-hey!.. - deyə çağırdısa da, səsinə hay verən olmadı.
Araba səskeçirməz şüşənin o biri üzü ilə hərəkət eləyən kimi, hərəsi bir yana əyilmiş təkərlərini taqqıldada-taqqıldada uzaqlaşmağındaydı…
- Ağakərim!.. - deyib çağırdısa da, Ağakərimi tapmadı… Ağakərim maşını saxlayıb düşüb harasa getmişdi… Əl atıb maşının qapısını açmaq istədi, qapı açılmadı… onda pəncərədən çölə asılıb:
- Ay qardaş, ay bacı! Bircə dəqiqə!.. – deyə qışqırdı...
- Səid müəllim...
...Ağakərim qabaq güzgüdən ona zillənmişdi. - Deyirəm bəlkə yolüstü yağdan, qənddən götürək?.
Gözləri acışdı:
- Lazım deyil.
Hə, lazım deyil. - bir də özlüyündə dəqiqləşdirdi. Tutaq ki, lap elə aldı o yağı-filanı, xörək bişirtdirəcəkdi ki?!.. Ona vaxt hardaydı?.. Dəfnin səhərisi şəhərə qayıtmalıydı, Səlimovun bir-birinin ardınca düzdüyü təcili tapşırıqların həlliylə məşğul olmalıydı.
Sonra gözünün qabağına gəldi, necə kənddə ehsan verilir... Kənd camaatı döşəməyə salınmış xalça-palazın üstə bardaş qurub yağlı yeməklərdən yeyə-yeyə, yağ iyi verə-verə, onu bağırlarına basırlar... yağlı ağızlarıyla onun üzünü öpüşlərə qərq edirlər… Fu!!..
...Yolun mənzərəsi getdikcə dəyişirdi... İndi hər iki tərəflə yamyaşıl meşələr, başı qarlı dağlar uzanırdı...
Ağakərim də daha sual vermirdi, gözlərini irəyə zilləyib elə bil fikrə getmişdi... Elə bil sükanı da hərləmirdi. Daha doğrusu, sükanı hərləmək deyəsən, Ağakərimin yadına düşmürdü…
…Maşın magistral yoldan ayrılıb son ucunda balaca, yaşıl ada kimi qaralan kəndə uzanan cığıra buruldu, kələ-kötür daşlıqla irəliləyib bir qədərdən sonra kəndə daxil oldu.
Kənd həmin kənd idi... Girəcəyində sısqa bulağının başında daim qız-gəlinin toplaşdığı, mərkəzi kənd camaatıyla dolu həmin kənd...
Ürəyi əzilə-əzilə, uzaq uşaqlıq illərini, həmin bu küçələrlə at sürüb, qoyunları örüşə aparmağını xatırladı. Burda demək olar ki, heç nə dəyişməmişdi. Həyətlərin çəpərldəri də, çəpərlərin o üzündən qol-budaq atan meyvə ağacları da iyirmi il bundan əvvəlki rəngində və vəziyyətində qalmışdılar. Dəyişən bircə adamlar idi. Küçələrdən ötdükcə maşına boylananların arsında bircə üz belə tanış gəlmədi... Edə bil kəndin adamlarını dəyişmişdilər.
-Burdan sola… - dedi və yoldan ötənlərin maraq dolu baxışlarından qurtulmaq üçün söykənəcəyə yayxandı.
Maşın sola burulub bir qədər də getdi və darvazasının rəngi getmiş balaca həyətin qapısına çatanda:
-Saxla. – dedi.
Bir müddət maşından düşməyə ürək eləmədən, pəncərədən həyətlərinə boylandı.
Çəpərin o üzündən balaca daxmalarının bir yanı əyilmiş damı görünürdü...
Maşından düşüb çəpərə yaxınlaşdı, həyətə boylandı.
Daxma həmin – iyirmi il bundan əvvəlki vəziyyətində, həmin köhnəliyində, divarlarının həmin uçuq-sökükləriylə dayanıb durmuşdu…
Həyət adamla dolu idi... bayaq yolda taqqa-tuqla yanlarından ötüb keçən, üzlərindən kədər yağan həmin doğma üzlər də burda – adamların arasındaydı... həmin kədərlə ağacların arasından ona baxırdılar...
Ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, indi necə girsin içəri?!.. İçəri girən kimi, camaat onu tanıyıb üstünə yeriyəcəkdi, hamı əl verib onunla görüşəcəkdi, hal-əhval tutduqdan sonra onun bu neçə ili haralarda itib batdığıyla maraqlanacaqdılar, beş yüz mənasız suallar yağdıracaqdılar… o suallara cavab verməyə isə nə halı vardı, nə də üzü…
Qəfildən ağlına gəldi ki, içəri həyətin arxa qapısından girsin, özünü daxmanın içinə salıb, çoxdannan ordaymış kimi, bir küncdə əyləşsin... Sonra daxmanın pəncərələrinə baxıb anladı ki, evin içi də adamla doludu. Odu ki, qapını çiyniylə itələyib açdı, iti addımlarla həyətə daxil olub heç kimlə görüşmədən, birbaş evə üz tutdu, özünü daxmaya salıb qapını arxasınca bağladı, girəcəyin qaranlığında ayaq saxlayıb təngiyən nəfəsini nizama salmağa çalışdı… bir qədər sonra ürəklənib içəri boylandı…
..Tabut - pəncərələri həyətə baxan böyük otağın tən ortasında - rəngi getmiş nimdaş palazın üstünə qoyulmuşdu. Ətrafında bir neçə qadın oturub öz aralarında astadan pıçıldaşırdı, onu görüb söhbətlərini kəsdilər, yaşmaqlanıb ayağa qalxdılar, bir-birinin ardınca otaqdan çıxdılar...
Ayaqqabılarını çıxarıb ayaqlarını ehmal-ehmal döşəməyə qoya-qoya tabuta yaxınlaşdı… Dizləri boşaldı… Anasının üzü açıq idi… Vahimədən az qaldı nəfəsi kəsilə… Tabutun içindəki - anası deyildi… tamam ayrı üz cizgiləri olan orta yaşlı, yad bir qadın idi...
Bədəni vahimədən uçuna-uçuna fikirləşdi ki, bəlkə anasının üzünü bu cür ölüm dəyişmişdi?.. Fındıq burnunu nazildib uzatmış, dərisini tarıma çəkib qırışlarını itirmirş, iri, badamı gözlərini kiçildib üstü bürüşlü nöqtələrə çevirmişdi?..
Əyilib anasının üzünə yaxından baxdı. Yox, anası idi… boynundakı qızıl güdün arası həmin qara gözmuncuqları ilə dolu idi... xırda güllərinin rəngi bir-birinə qarışmış köhnə, şabalıdı ləçəyi də başında idi...
...Əlini astaca anasının yanağına toxundurdu.
Anası gözlərini açıb ona acıqlı baxışlarla üzünə zilləndi...
Dik atılıb geriyə sıçradı...
...Yuxudan ayılıb ətrafına baxdı...
Yolun kənarları hələ də yaşıl meşəliklərlə uzanırdı...
Ağakərim güzgüdən ona baxırdı… Olsun ki, səksənməyini o da anlamışdı…
Maşın yolu burulub kəndə daxil oldu, bayaqkı yuxusunun davamı ilə kəndin əyri-üyrü yollarıyla irəlilədi…
Ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, kaş hər şey qurtarıb-bitmiş olaydı… anasını basdırıb geriyə qayıtmış olaydı.
Yolların kənarıyla iki-bir, üç-bir ötüb keçənlər ayaq saxlayıb maşının içinə boylanırdılar.
Oturacağın kürəklyinə söykəndi ki, üzü görünməsin, sonra maşının arxa şüşəsindən baxa-baxa, fikirləşdi ki, hələ hər şey qabaqdadı.
- Hansı küçədi?.. - Ağakərim dedi və üzünü yekə burun yaylığıyla, qətvəylə qurulanan tək, quruladı.
- Burdan sağa. – dedi və maşının dönəcəyi tinə baxdı.
Hər şey, bayaq yuxuda gördüyü kimi, əvvəlki qaydasındaydı. Onu – hər şeydən ehtiyat edən çəlimsiz kənd uşağını şişirdib yoğunladıb, hər şeyin altını və üstünü bilən peşəkar məmura çevirmiş uzun-uzadı keşməkeşli illər elə bil kəndin yaxınından belə ötməmişdi.
...Maşın darısqal dalana dönüb palçığa bata-bata bir qədər də irləlilədi.
Səlimovun maşını burdan dönəndə mütləq altı dəyəcək. – narahatlıqdan gözləri qarala-qarala fikirləşdi və boylanıb arxa şüşədən yolun əyriliyinə baxdı. Hə, dəyəcək.
İndi neyləsin, ikicə saatın ərzində bu darısqal dalanı genişləndirmək, yolu hamarlatmaqmı olardı?.. Sonra da fikirləşdi ki, əgər Səlimov ona bu boyda hörmət qoyub, işini-gücünü atıb o boyda yolu bu toz-torpağın içinə gəlirsə, demək yuxarı mərtəbə məsələsi düzələcək.
...Həyətləri bomboş idi. Maşından düşüb çəpərə yaxınlaşdı, qabırğasının altı qıdıqlana-qıdıqlana evlərinə sarı boylandı. Gözünə heç kim dəymədi.
Daxmanın artırmasında, lap qapılarının ağzında papaq kimi yumurlanıb oturan pişikdən savayı elə bil evdə də heç kim yox idi. Qapını itələyib həyətə daxil oldu.
Pişik cırıltı səinə səksənib evin arxa tərəfinə qaçdı.
Daxmanın xırda gözlü, tozlu pəncərələrində də həyat əlaməti yox idi. Burda elə bil ölən - evin özü idi.
Geriyə çönüb:
-Ağakərim!.. - deyə çağırdı və cavab gözləmədən, ağacların arasıyla evə sarı addımladı.
...Ev, xoşbəxtlikdən, onun gözlədiyi kimi, elə də pis vəziyyətdə deyildi. Qapı-bacası rəngliydi. Ağaclarda ara-çıra meyvələr saralırdı.
Hava sakit idi deyə, həyət də, ağaclar da yuxuya bənzəyirdi… Uşaq vaxtı anasının zoğal çubuğundan qaçıb çiyninə dırmaşdığı armud ağacının altında dayanıb ətrafa nəzər sala-sala fikirləşdi ki, bəlkə hələ də yuxu görür?.. Bunu fikirləşirdi ki, ağacı silkələdilər... budaqların arasından çıxan iri, qara qarğa qanadlarını çırpa-çırpa, qarıldaya-qarıldaya uçub çəpərin üstünə qondu, ordan qara, düymə gözləriylə ona zilləndi.
Üst-başına səpilən yarpaq qırıqlarını çırpıb daxmaya sarı addımladı, pillələrə çatanda ayaqlarının titrədiyini, dizlərinin boşaldığını hiss etdi və fikirləşdi ki, qorxur-nədi?.. Sonra da fikirləşdi ki, nədən qorxmalıydı ki?!..
Ağakərim çöldə idi, maşının yük yerində nə isə axtarırdı. Geriyə qanrılıb bu dəfə lap bərkdən:
-- Ağakəri-i-im!.. - qışqırdı.
Çöldən nəhayət ki, Ağakərimin səsi eşidildi.
- Neyləyirsən orda?
- Xalçaları düşürürəm.
- Sonra düşürərsən, bura gəl!
Ağakərim əllərindəkiləri yerinə qoyub pencəyini düymələyə-düymələyə həyətə girdi.
Yağış-qar döyəcləmələrindən qaralıb pürşüklənmiş pillələri qalxıb qapının dəstəyindən yapışdı, özünə tərəf çəkdisə də, qapı açılmadı...
Dəstəyi bir də, bu dəfə iki əliylə tutb çəkdi.
Qapı yenə açılmadı. Çönüb rəngi ağara-ağara Ağakərimə baxdı:
- Bu nə deməkdi?..
Ağakərim irəliyə keçib qapının qulpundan yapışdı, silkələyib var gücü ilə özünə sarı dartdı və qapı, uzun illərdən bəri dərin, bulanıq sular altında qalan qədim gəmi qapısının xırıltısıyla açıldı... içəridən ətirşah gülünün qoxusunu andıran qəribə qoxu yayıldı...
İçəri keçib bir müddət gözlərinin dəhlizin qaranlığına alışmasını gözlədi. Balaca, darısqal girəcəyin qaranlığı elə bil havanı da sıxışdırıb buralardan çıxarmışdı.
Qapı ha yandaydı, yadına gəlmirdi. Əlini yana atdı... əli əhəngli divara dəydi. Gözü yavaş-yavaş qaranlığa öyrəşdikcə, yaddaşında balaca işıq yandı… Soyuq qış aylarında bu balaca girəcəkdə ac qurd ulartısıyla vıyıldayan küləyin səsini xatırladı… taxtaları köhnəlib əyilmiş çöl qapısı altdan-üstdən yel çəkirdi. Otağın qapısı budu burda - çöl qapısıyla üzbəüzdə idi. Əl atıb qapını açdı.
Tabut, yuxuda gördüyü kimi, otağın ortasında, döşəməyə salınmış köhnə, ağarmış palazın üstəydi... Sağ tərəfdə - divarın dibində iki başı kəlağayılı qadın və bir kişi oturmuşdu. Kişi onları görüb ayağa qalxdı.
Ağakərim ayaqqabılarını qapının ağzında çıxarıb qadınlardan bir qədər aralıda divarın dibində bardaş qurub oturdu. Qadınlar yaşmaqlandılar, narahat-narahat yerlərində qurcalandılar, əlləri qoyunlarında gözlərini ona zillədilər.
Əsəbilikdən ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, qadınlar ona baxırdılar ki, görsünlər o neyləyəcək. O da yəqin ki, ağlamalıydı... ya da heç olmasa, gözləri dolmalıydı. Ağlamağı isə gəlmirdi...
Tabutun əyri-üyrü taxtalarına baxıb fikirləşdi ki, olsun ki, kəndin yeganə tabutudu. Bütün kəndi bir-bir içinə salıb qəbiristanlığa apardıqları həmin o tabutdu. Atasını da olsun ki, bu tabuta qoymuşdular, babasını da, bəlkə də bir gün bu tabuta onun özünü də qoyacaqdılar, başına yığılıb beləcə dinməz-söyləməz otura-otura üzünə zillənəcəkdilər...
Əyilib ayaqqabılarına baxdı. Ayaqqabılarını çıxarmalıdı… - fikirləşdi.
Ayaqqabılarını çıxarmaq, adlarını belə bilmədiyi bu yad adamların arasında ayaqyalın qalmaq istəmirdi. Odu ki, palazın üstünə ayaqqabıyla çıxıdı, tabuta yaxınlaşıb yuxarıdan-aşağı yaşıl örtüyün altında yatan anasına zilləndi. Tabutun taxtaları bayaq yuxuda gördüyü köhnə arabanın, hərəsi bir yana əyilmiş təkərlərin xatırladırdı… Atasını da həmin bu tabutda basdırmışdılar. Yoxsa, bunu da yuxuda görmüşdü?..
Atasının üzü qətiyyən yadına gəlmirdi. Hansı xəstəlikdən öldüyünü də indi xatırlamırdı… Axı onda çox balaca idi?!.. Atasının bircə dizləri yadına gəlirdi...
Pəncərənin qabağına yeriyib kətilə əyləşdi.
Burdan tabutun alt hissəsi görünürdü…
Fikirləşdi ki, yuxarı mərtəbə məsələsi düzəlsə, yaxud ümumiyyətlə, vəzifə başında ölsə, onu belə tabuta qoymayacaqlar. Yəqin ki, dövlət qulluqçularının basdırılma protokolu ilə qara, ipək örtüklü tabutda basdıracaqlar. Tabutun qabağında üstü qara lentli əklillər, onun qara haşiyəli şəkli gedəcək... və yadına düşdü ki, böyüdülüb qara haşiyəyə salınası şəkli yoxdu… Yadına, axırıncı dəfə nə vaxt şəkil çəkdirdiyini salmaq istədi... və anladı ki, son on ildə ümumiyyətlə şəkil çəkdirməyib. Deməli belə çıxır ki, həyatının bu son on ilini vizual surətdə təsdiqləyən sənəd yoxdu. Sonra da fikirləşdi ki, həyatının vizual təsdiqi nəyinə gərək idi axı?!.. Qadınlar altdan-altdan onun ayaqqabılarına baxırdılar… Olsun ki, arsızlığına, anasına laqeyidliyinə qeyzlənirdilər... - fikirləşdi və bu fikirdən ürəyi sıxıldı. Qeyzlənməyin yeri vardı. Qoca anasını illərlə yada salmayan, ölüsünə gözündən bircə gilə yaş çıxmayan bu biqeyrət oğula qeyzlənməyib neyləməliydilər?.. Düz də eləyirdilər, ona bu da azdı.
Qadınlar onun fikirlərini oxumuş kimi, yanlarında əyləşən kişiyə him-cimlə nə isə başa salırdılar... Olsun ki, onu buralardan qovmaq istəyirdilər.
Bu fikirdən bədənindən soyuq gizilti keçdi…
Kişi ayağa qalxıb ona yaxınlaşdı, əyilib qulağına:
- Görüşmək istəyirsənsə, üzünü açaq? - dedi.
Kişinin səsi qulağını daladı, səksənib:
- Yox... - dedi - lazım deyil. - sonra da fikirləşdi ki, nədən belə qorxdu?..
Qadınlar pərt-pərt bir-birinə baxıb susdular.
Bu da təzə çıxdı?.. - ürək döyüntüləri şiddətlənə-şiddətlənə fikirləşdi – Harda görünüb ki, kəfən açılsın?.. Müsəlmançılıqda belə bir şey var?.. Sonra fikirləşdi ki, müsəlmançılıq hardan gəlib düşdü yadına?..
Həyətdən cırıltı səsi gəldi… Həyət qapısı cırıldayıb açıldı deyəsən. Yoxsa bu səs qulağına gəldi?..
Boylaıb həyətə baxdı. Gözünə heç kim dəymədi.
Şalvarının dizində pürşüklənən düyünü barmaqlarının arasında əyirə-əyirə fikirləşdi ki, niyə anasının üzünə baxmaq istəmədi?.. Axı anasının üzünü çoxdanan bəriydi görmürdü?!.. Bayaqdan bəri də ha çalışırdı, xatırlaya bilmirdi. Arvadı - imansız da onun kəndlə bağlı bütün şəkillərini, anası və xalalarıyla, kənd uşaqlarıyla çəkdirdiyi uşaqlıq fotolarını harasa itirib yoxa çıxarmışdı. Allah bilir, o, evdə olmayanda cırıb zibil vedrəsinə atmışdı. Soruşanda da deyirdi:«yerim yoxdu.» Arvadı qəsdən itirmişdi o şəkilləri. - fikirləşdi. İstəyirdi, unutdursun ona hər şeyi… Harda doğulduğunu, necə böyüdüyünü, bu şəhərə necə gəlib çıxdığını… Elə bilsin elə orda – mastika qoxulu o darısqal mənzilində dünyaya gəlib. Odu ki, ağlaya bilmir... yaddaşı itdiyindən, ağrıyıb ağlamalı bircə xatirəsi belə qalmayıb. Sonra bir qədər də dərindən fikirləşdisə də, dəqiqləşdirə bilmədi ki, buna görə ağlaya bilmir, yoxsa ağlaya bilməməyinin daha ayrı, daha qorxunc səbələri var?!..
Anasının ağlamaq barədə dediyi sözü xatırladı… «ürək ağrımasa, gözdən yaş çıxmaz, bala.» Bir də, anasının dediyi ayrı bir söz də düşdü yadına… «Saç da ürəkdən su içir.» - anası deyir, nazilib siçan quyruğuna dönmüş hörüklərinə zillənirdi.
Fikirləşdi ki, olsun ki, indi onun ürəyi də, saçı kimi, rezindəndi.
...Qadınlar hələ də onun ayaqqabılarına baxırdılar...
Nə qədər istəyirlər, baxsınlar. - dizini əsəbi-əsəbi titrədə-titrədə fikirləşdi. - Mən nə hayda, bunnar nə hayda… - ayağa qalxıb tabuta yaxınlaşdı.
Örpəyin altında yatan - elə bil anası yox, çəlimsiz bir uşaq idi… Anasının boy-buxununu, dolu bədənini, Allaha şükür, yadından çıxarmamışdı ki?!
Sonra gözləri qarala-qarala fikirləşdi ki, bəlkə teleqramı səhv vurublar, ölən heç anası deyil?.. Ya bəlkə ev həmin evi deyil?.. Axı indi evlərini də, həyətlərini də düz-əməlli xatırlaya bilmir?.. Bəlkə bu ev, nə vaxtsa uşaqlıqda qonaq getdiyi, ya bəlkə yuxularında gördüyü uydurma evlərdən biridi?!..
Bu fikirdən başı hərləndi. Çönüb Ağakərimə baxdı.
Ağakərim əllərini qarnının üstə çarpazlayıb oturmuşdu, gözlərini tabuta zilləyib fikrə dalmışdı. Ağakərim elə bil dəqiq bilirdi ki, tabutun içindəki onun anasıdı. Sonra da fikirləşdi ki, Ağakərimə nə var ki?!. Beşdə alacağı yox, üçdə verəcəyi. Sonra da otağın saralmış divarlarını, tavanını gözdən keçirə-keçirə fikirləşdi ki, kaş Ağakərimin yerində olaydı... Bu dəqiqə Ağakərimin yerində olmaq üçün dünyanı verərdi.
Qəfildən beynindən ötən növbəti fikir sancaq kimi ürəyinin başına sancıldı...
Necə olmuşdu ki, bayaqdannan bəri Səlimov yadına düşməmişdi?!.. Saatına baxıb heyrət içində donub qaldı… Demək olar, tam iki saatı Səlimov haqqında fikirləşməmişdi... Bu on ili, yəni Səlimovu tanıyandan bəri onu bu qədər müddətə yadından çıxartdığı yadına gəlmirdi. Səlimov həmişə, hər yerdə öz ata qayğısıyla, xeyirxah təbəssümüylə onunla olmuşdu.
Səlimovun kənd məktəbi müəlliminin üzünü xatırladan ədalətli, nurlu siması gözünün qabağına gəldi. Xeyirxahlıq və mərhəmət saçan bu sima o qədər doğmalıq saçırdı ki, axır vaxtlar oğlunu da ona oxşatmağa başlamışdı.
…Səlimovun üzü, çəpərinin o biri üzündə dayanan qara maşının arxa oturacağında böyür-böyürə söykənən yeşiklərlə bir gəldi gözünün qabağına…
Ağakərimə baxıb ona him-cimlə, maşındakıları boşaltmağın vaxtı çatdığını başa salmaq istəyirdi ki, qadınlardan biri fatihə verdi və hamı Ağakərimlə azızlarının içində dua oxumağa başladılar.
Saatına baxıb fikirləşdi ki, Səlimov indiyə şəhərdən çıxmış olar. Demək iki saata buradadı, inşa Allah. Bu fikirdən ürəyi döyündü, ağızlarının içində xəbis-xəbis dua oxuyanlara baxıb fikirləşdi ki, indi maşındakı xalçaları, arvadının bir-bir qəzet parçalarına büküb üst-üstə yeşiklərə yığdığı qab-qaşığı nə deyib sürüsünlər içəri?.. Pərdələri nə adla assınlar, güldanları hara düzsünlər?..
Otağa göz gəzdirdi. İçinə allı-güllü yorğanlar yığılmış divar taxçasından, pəncərənin qabağına çəkilmiş nahar masasından və divarın dibinə yığılan bir neçə köhnə kətildən savayı gözünə ayrı bir şey dəymədi.
Əsəbilikdən qulaqları uğulduya-uğulduya fikirləşdi ki, bu arvad qab-qacağını hara yığıb görən. Sonra da fikirləşdi ki, bəlkə axır vaxtlar heç anasına qab-qacaq lazım olmayıb?!.. Sonra xatırladı... və çönüb otağın o biri başındakı taxçaya zilləndi.
Taxça həmin vəziyyətindəydi… sınıq-salxaq rəflərində iç-içə yığılmış bir neçə saxsı kasa, iki mis qazan və bir neçə çapma stəkan gözə dəyirdi. Sonra qəfildən gözü taxçanın üst rəfindəki firuzəyi rəngli qədim kasaya sataşdı və ürəyinin tələyə düşən siçan kimi titrədiyini hiss elədi...
…Kasa necə də anasına oxşayırdı?!..
Gözləri doldu…
Qadınlar dualarını bitirib əllərini qoyunlarına salmışdılar, matdım-matdım onun üzünə baxırdılar. Elə bil doluxsunmağından bir qədər rahatlanmışdılar. Kişinin də rəngi özünə gəlmişdi, ayağa qalxıb yastı addımlarla ona yaxınlaşdı, qulağına sarı əyilib astadan:
- Deyirəm götürmək lazımdı, gün enir...
- Nəyi?..
Kişi pərt olub azca qızardısa da, özünü o yerə qoymadı, başıyla tabuta işarə eləyib:
- Kəndin adəti belədir. Gün batanacan mərhumə torpağa tapşırılmalıdır.
Kişinin nə dediyini yalnız indi başa düşdü, pəncərədən həyətə boylanıb:
- Şəhərdən gələn olacaq. – dedi.
Kişi başını aşağı salıb kor-peşman halda yerinə qayıtdı bardaş qurub qadınların böyründə oturdu.
Divarın dibiylə, tələyə düşmüş kimi yanaşı oturan kişi ilə qadınlara baxa-baxa fikirləşdi ki, bayaqdannan heç ağlına gəlməyib bu adamlardan soruşsun ki, kimlərdəndilər?.. Bir istədi Ağakərimi yanı çağırıb tapşırsın ki, o öyrənsin bu adamlar kimdi, sonra həmin dəqiqə də fikirləşdi ki, lazım deyil, bu vur-harayda işləri korlayar, lazım deyil.
…Həyətdən adam səsləri gəlirdi. Olsun ki, kənd camaatıydı, arvadı basdırmaq üçün yığışırdılar. Ağacların arasında gözünə bir neçə adam dəydi və ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, bəlkə basdırmaqları məsləhətdi elə?.. Bu fikirdən, içində qəribə bir yüngüllük hiss elədi… Bir anlıq özünü Səlimovun maşınında, arxa oturacağın yumşaqlığında yellənə-yellənə şəhərə qayıtdığını təsəvvür elədi… Bu boyda əziyyətdən sonra Səlimovu şəhərə ac-acına aparmaq olmazdı. Yolüstü yeməkxanaların birində qabiliyyətli bir şam dəsgahı düzəltmək lazım olacaqdı. Fikirləşdi ki, babatı Ağsu perevalıdı. Oranın yeməyi də yaxşıdı, mənzərəsi də. Həm də sakitlikdi. Söhbət əsnasında söz salıb, «yuxarı mərtəbə» məsələsini bir də Səlimovun yadına salar, nəşriyyat direktorunun işini də bərkidər. Burda deyiblər: «Həm ziyarət, həm ticarət.»
- Camaat biçindən qayıdıb. - kişi onun pəncərədən boylandığını görüb yerindən dilləndi, sonra günah dolu üzüylə yanındakı arvadlara baxdı.
Yox, Səlimovu gözləməmiş arvadı basdıra bilməz. Düz gəlməz. - fikirləşdi. Bir də axı Səlimov dünən öz diliylə soruşdu: «nə vaxt götürəcəksiz?» sonra da: «mütləq iştirak edəcəyəm.» - dedi?!.. İndi durub özbaşına neyləyə bilər?..
…Otağa bir neçə başı bağlı, ayağıyalın qadın daxil oldu, əvvəl qapının ağzında ayaq saxlayıb salavat çevirdilər, sonla döşəmənin üstü ilə səssiz-səssiz yeriyib o biri qadınların yanında oturdular.
Fikirləşdi ki, bəlkə Səlimovun axırıncı cümləsi qulağına gəlib?.. Axır vaxtlar onda belə hallar tez-tez olur axı?!.. Eşitmək istədiyini durduğu yerdə öz-özünə eşidir.
Hamısı yorğunluqdandı. - cibindən çıxardığı yaylıqla alnının tərini qurulaya-qurulaya fikirləşdi. Bir də ki, tutaq Səlimov heç elə deməyib, durub o boyda yolu gələn ağsaqqal adamı tabutsuz-filansız qarşılamağın, bu balaca, miskin daxmada üzbəüz oturmağın məntiqi nəydi axı?.. Səlimov başğalığını ona elə idarədə də verə bilərdi də...
…Ağakərimin bayaqdan bəri narahat-narahat ona baxdığını hiss eləmişdi. Maşındakılar Ağakərimin deyəsən, indi yadına düşmüşdü.
Başıyla həyətə sarı işarə elədi. Yəni «get, gətir».
Ağakərim həmin dəqiqə ayağa sıçrayıb otaqdan çıxdı.
…Ağızarı yaşmaqlı arvadlar cənazənin bu gün götürülməyəcəyindən xəbər tutub bir müddət qanlı-qanlı ona zilləndilər, sonra öz aralarında xısınlaşıb ayağa qalxdılar, başlarını aşağı salıb dinməz-söyləməz otaqdan çıxdılar.
…Üzbəüzdəki pəncərənin şüşəsinə düşən əksinə baxdı…
Elə bil bu bir neçə saatın içində qocalmışdı…
Çönüb tabuta baxdı və az qaldı oturduğu yerdə huşunu itirə...
…Anası nəfəs alırdı… üstünə çəkilmiş ipək örtük aramla qalxıb-enirdi... Hə... anası ölməmişdi...
Başının tükləri qabardı... ayğa sıçrayıb bağırmağı gəldi… Bu məqam böyründə kimsə öskürüb boğazını arıtladı… Öskürəklə bir anasının nəfəs almağı dayandı.
Yerində qurcalana-qurcalana fikirləşdi ki, olsun ki, gözünə görünüb. Sonra yadına, yenə eynəkli sinir həkimi düşdü. Həkim əlində balaca, gümüşü çəkic onunla üzbəüz dayanıb nədənsə çəkinə-çəkinə yenə:
- Əsəb pozğunluğudu. - dedi.
…Ağakərim yeşikləri bir-bir içəri salıb üst-üstə, yan-yana düzdükcə, otaqdakılar girəcəyə boylandılar.
Ayağa qalxıb girəcəyə çıxdı, əllərini şalvarının ciblərinə salıb yeşiklərə baxdı.
Büllur güldanlar dəhlizin qaranlığında nəhəng brilyantlar araq-varaq verirdi…
Ağakərim güldanın birini əlinə götürüb günahkar üzlə:
- Deyirəm bəlkə bunnarı soraya saxlayaq, hə?.. - dedi.
- Tələsmə. – dedi - Özüm deyəcəyəm. - çönüb otağa qayıtdı, otağın ortasında dayanıb hələ də öskürəkdən boğula-boğula göyərən kişiyə baxa-baxa fikirləşdi ki, necə eləsin ki, bu «qarğa sürüsünü» burdan bir saatlıq da olsa, çölə çıxarsın?..
Qadınlar onun fikirlərini oxumuş kimi, ayağa qalxdılar, ördək sürüsü kimi bir-birinin ardınca düzülüb otaqdan çıxdılar. Öskürək tutmasında boğulan kişi də arvadların ardınca ayağa qalxıb özünü həyətə atdı.
Gedənlərin ardınca baxıb, ürəyində:
- Şükür!.. - dedi, sonra girəcəyə sarı astadan - Ağakərim!.. - deyə çağırdı.
Ağakərim həyətdə idi deyə, onu eşitmədi.
Dəhlizə çıxıb orda yeşikləri hövsələsi darala-darala ələk-vələk elədi, pərdələrdən birini çıxarıb qatını açdı, otağa qayıdıb pərdə əlində, pəncərələrə baxdı.
Pərdəni asmaq üçün pəncərələrin heç birində pəraz yox idi.
Çöl qapısı cırıldayıb açıldı… ürəyi həyəcanla çırpındı.
Səlimovdu… özüdü… onun ayaq səslərini aramlı addımlarından, bir də ayaqqabılarının cırıltısından tanıyır... Gör bir nə vaxt...
…Əlindəki pərdəni gizlətməyə yer tapa bilmədi deyə, onu tələsik tabutun üstünə saldı və bu zirəkliyinə görə özündən xoşu gəldi.
Gələn Ağakərim idi, içəri girib hər əlində bir güldan qapının ağzında dayandı:
- İndi bunları neyləyək?.. – deyib məlul-məlul üzünə baxdı.
* * *
Hava qaralırdı... Səlimovdan isə xəbər-ətər yox idi…
Saatına baxdı. Altının yarısı idi...
Fikirləşdi ki, Səlimovun gəlişi əməlli-başlı uzandı… meyit də qaldı ortada...
Sonra artıq qaranlıqlaşmış həytə baxa-baxa fikirləşdi ki, işi çıxıb bəlkə?.. və bir vaxtlar – o işə hələ təzə-təzə düzələndə xüsusi bir ciddiliklə dediyi: «Dövlət adamı özünə mənsub deyil.» - kəlamını xatırladı…
…Çöl qapısı yenə cırıldadı və otağa qırış-büküş içində itib-batan iki balaca qarı daxil oldu, bir-birinə dayaq verə-verə, əsə-əsə keçib bayaqkı qadınların yerində - tabutun böyründə oturdular, bir müddət heysiz-heysiz nəfəs alıb, ətrafa elə baxırdılar, elə bil bura anasını yola salmağa yox, ölməyə gəlmişdilər.
Bir qədər sonra qapı yenə cırıldadı və otağa iki-bir, üç-bir kənd adamları daxil olmağa başladı… Otaq başı kəlağaylı qadınlarla, balaca, arıq qarılarla dolduqca, içini vahimə bürüdü… Gələn-gələn elə bardaş qurdu, elə oturdu, elə bil burda – bu evdə nə isə baş verəcəkdi. Biçindən qayıdan ayrı bir dəstə tabutu dövrəyə alıb oturdu.
Bayaqdan öskürən kişi yenə pərt-pərt üzünə zillənib:
- Camaat biçindən qayıdıb. – dedi və çox keçmədi ki, tabutun o biri üzündə, ikinci cərgədə oturan qarılardan hansısa, asta-asta işə düşən köhnə maşın kimi xırıldaya-xırıldaya ağlamağa, ağı deyib o biriləri də ağlatmağa başladı...
- A... ay gəlin Nabat... A…ay xanım Nabat... ərsiz-köməksiz oğul böyüdüb gözünü tək yuma-a-an Nabat...
Ağlayan – dünyaya yenicə göz açmış kor quş balasına oxşayan qırışlı bir qarı idi… gözünü yumub ağzını göyə açmışdı… o biri qadınlar da gizli əmr almış kimi, o yan-bu yandan qarının səsinə səs verə-verə ağlaşırdılar…
…Gözləri qaraldı. İndi daha anasını basdıra bilməyəcəklər… - fikirləşdi - …və o bütün gecəni bu qoca bayquşlarla üzbəüz oturub səhərin açılmağını gözləməliydi…
Arvadlar ağlaşdıqca, qızmar günün altında pambıq yığmaqdan, alaq vurmaqdan qaralıb qartıyan üzləri rezin maskalar kimi gərilib bürüşür, əcayib hallara düşürdü...
…Çönüb Ağakərimə baxdı və ürəyi qırıldı.
Ağakərim də ağlayırdı... Ağlamağını heç kim görməsin deyə, başını aşağı salmışdı, üzünü əlləriylə örtüb nəfəsi kəsilə-kəsilə hönkürürdü… Öz anası yadına düşmüşdü, nədi?..
Əti tökülə-tökülə fikirləşdi ki, Ağakərim də bunların tayıdı. Ağlamaqdan ötrü ürəkləri gedir. Bekarçılığın və kütbeyinliyin parlaq nümunəsi. Adi həyat normalarını süni surətdə faciələşdirmək və bu qondarma faciədən tamaşa düzəldib həzz almaq…
…Tabutun ətrafında oturanlardan bir neçəsinin üzü tanış idi. Məsələn, bayaqdan bəri yuxarı pəncərənin altında mürgü içində divara söykənmiş, indi isə kütləvi ağlaşma mərasiminin aktiv iştirakçisına çevrilmiş girdəsifət qadın anasının əmigəlini, ya da, səhv eləmisə, əminəvəsi idi. O biri iki arvad da, olsun ki, onun bacıları idi, çünki hər üçü bir almanın dilimləri kimi bir-birinə oxşayırdılar... Ağı deyən «ətcəbala» qarınının da üzü tanış idi… bu üzü o hansısa fotoda - anasının böyür-başında oturan kənd arvadlarının arasında görmüşdü. Ya yuxuda görmüşdü?.. Bir də necə dəqiq xatırlayaydı ki, burdan - onun oturduğu stuldan qarının bircə göyə açılan balaca ağzı, bir də ağlamaqdan, cərəyan vuran tək, tir-tir titrəyən burun pərəkləri görünürdü?!..
Qadınlardan bir neçəsi, bir də qapının ağzında ayaq üstə dayanan bayaqkı kişi bayaqdan altdan-altdan ona zillənmişdilər...
Yenə güdürlər. - əsəbilikdən boğula-boğula fikirləşdi. - Bu da deyəsən, Həmid kişi idi. Onu taxıl biçimindən sağ əlində salamat qalmış üç barmağından tanıdı. Həmid kişi onu bayaqdannan tanımışdı. Yoxsa tanımamışdı, başa düşmək olmurdu. Tanımışdısa, niyə bir söz demirdi, uşqlıq xatirələrindən, anasından söz salıb danışmırdı?.. Tanımamışdısa, onda niyə belə əyri-əyri baxırdı ona?.. Bəlkə neçə müddətdən bəri anasını başa çıxmadığına görə?.. Yoxsa, palazın üstünə ayaqqabılı çıxdığına görə?..
Sonra fikirləşdi ki, bəlkə heç bu adam Həmid kişi deyil?..
Ürəyi sıxıldı… havası çatmadı. Ayağa qalxıb pəncərənin nəfəsliyini aça-aça fikirləşdi ki, bu qədər adamın nəfəsiylə dolan bu balaca otaqda hava nə gəzir?..
Təcili həyətə çıxmaq, bu qaynar nəfəsli, tərli arvadlardan xilas olmaq lazım idi.
Döşəmədə oturub göz yaşlarını tərləri ilə bir yekə burun dəsmallarıyla qurulaya-qurulaya ağlayan arvadlara baxdı…
Ayağa qalxıb dəhlizə yönəlmək istədisə də, dörd bir tərəfdən zindan ağırlıqları ilə yan-yörəsinə pərçimlənmmiş bədənlərin sıxlığından tərpənə bilmədi.
Boğazını qəhər tuta-tuta fikirləşdi ki, bu nə müsibətdi düşdü?!.. Bu nə dar tələ idi, ilişdi?.. Və elə həmin məqam ağlına gələn yeni fikirdən yüngüllləşdi.
Yeni fikir isə bu idi ki, hələ də otağın aşağı başından bayquş kimi üzünə zillənən Həmid kişiyə işarə verib bir təhər başa salsın ki, təcili şəhərlə danışmalıdı.
Şəhərlə həqiqətən danışmalı idi… bunlar burda ulaşanacan gedib mərkəzdən, ya hardansa aparata zəng vurub Səlimovun çıxıb-çıxmadığını dəqiqləşdirməliydi.
Həmid kişi onun işarəsini o dəqiqə anladı, ayağa qalxıb arvadlara:
- Ay uşaq, yol eliyin, çıxsın. - dedi.
Otaqdan çıxanda fikirləşdi ki, nə yaxşı ki, burda heç kim tanımır onu. Yoxsa, dəfnin səhərisi günündən dəstə-dəstə ardınca şəhərə axışıb xirtdəyinə keçəcəkdilər ki, filankəsi instituta düzəlt, filankəsi işə...
…Balaca dəhliz də adamla doluydu. Həyətdə də adamlar vardı, ocaq qalayıb yekə-yekə qazanlarda su asmışdılar. Olsun ki, axşama xörək hazırlanırdı.
Fikirləşdi ki, afərin!.. Kənd camaatı belə yerdə əvəzsizdi. Sonra həyətə düşüb adamların arasından keçə-keçə fikirləşdi ki, bu qədər adam bura kimin üzünə gəlib? Onu ki, burda tanıyan yoxdu. Anası da sən deyən, elə qohum-əqrabalı deyil.
Çəpərin qapısını açıb ayaq saxladı, geriyə qanrılıb həyətə göz gəzdirə-gəzdirə fikirləşdi ki, bütün bu mənzərə Səlimovun gəlişi üçün hava və su yerinə yarıyır.
Maşına əyləşəndə hiss elədi ki, həyətdəki adamlar çönüb onun ardınca baxırlar… Elə bil evin pəncərələrindən də dayanıb baxanlar vardı. Yoxsa, gözünə görünürdü?!..
Maşın kənd yollarının çala-çuxuruna düşüb-qalxa-qalxdıqca, fikirləşdi ki, kaş indi burdan kəndin mərəkəzinə yox, yolu burulub düz şəhərə gedəydi… Təmirdən yenicə çıxmış, isti suyla dolu, ağappaq vannasına girəydi, ətirli şampunlardan baş-gözünə töküb yuduqca yuyaydı, sonra tiftikli xalatına bürünüb divanına səriləydi, moruqlu çaydan içə-içə televizora baxaydı.
* * *
...Səlimovun telefonu cavab vermirdi. Qəribəydi ki, katibəsi də yerində yox idi. Səlimovun yekəxana köməkçisi Talıbov da telefonun dəstəyini qaldırmırdı.
Saatına baxdı. Səkkizə işləyirdi. Bu vaxtlar Səlimov yerində olurdu. Onacan, hərdən lap on birəcən, gözündə qızılı çərçivəli eynək, balaca stolüstü lampasının işığında aramla nə isə yazıb-pozurdu.
Evlərinin telefonunu yığdı. Dəstəyin o başından arvadının yorğun səsi eşidildi:
- Alo?..
- Mənəm.
- Xeyir ola, hardasan?
- Kənddən, poçtdan.
- Basdırdız arvadı?..
- Yox, sabaha qaldı. Kişini gözləyirəm.
- Hələ gəlib çıxmayıb?..
- Yox.
- Sən gedəndən sonra bir də zəng vurdu. Küçənin adını, bir də ananın adını soruşdu.
Ürəyi həyəcanla çırpınırdı.
- Nə dedin?..
- Dedim də.
- Küçənin adını dedin?..
- Dedim.
«Demək gəlir.» - qabırğalarının altından soyuq giziltiyə bənzər nə isə ötüşdü… və həmin an ağlına gələn növbəti fikirdən ürəyi düşdü.
Bəlkə o, bura - kənddən on kilometr aralıqdakı bu poçtamta gələnəcən, burda yarım saat o yan-bu yanın nömrələrini yığanacan Səlimov özünü çatdırıb ora?..
Qorxu və həyəcan qarışıq anlaşılmaz titrətmədən üşüdə-üşüdə, Səlimovun ağ nişastalı köynəyində, təzəlik qoxusu hələ sovuşmamış tünd göy qalstukuyla motal iyi verən tərli arvadların arasına girməyini gördü... Gördü necə Səlimov kənd camaatın baxışları altında buğllama dolu iri qazanların arasından keçib daxmaya daxil olur, gözüyaşlı arvadlar dolu, tölə iyli otağa girir… birinin əlini, o birinin ayağını tapdaya-tapdaya onu axtarırsa da, əli, ayağı əzilmiş arvadlar qolundan çəkib onu yerə salırlar, ayaqqabılarını çıxarıb başına döyəcləyə-döyəcləyə:
- Di ağla, köpəy oğlu!.. - deyirlər - O biqeyrətin yerinə sən ağla!
Poçtdan çıxıb üşüdə-üşüdə özünü maşına saldı, pəncərənin şüşəsini qaldırıb:
- Tez ol, kəndə. - dedi.
Maşın bayaq gəldikləri yolu göz qırpımında qayıtdı, tini burulanda, evlərinin qabağına aparan admla dolu yolu görüb anladı ki, Səlimov hələ gəlməyib.
Həyətdə camaat bayaqkına nisbətən elə bil azalmışdı…
Maşının qapısını çırpıb, plaşının yaxalığını qaldırıb iti addımlarla evə yönəldi.
Qapını açıb içəri daxil olanda hönkürtü səsindən başının tükləri qabardı.
İndi ağlayan başqa bir qarı idi… səsi gəldikcə ulayıb hörük barədə nələrsə deyib ağlayırdı.
Girəcəyin pəncərəsindən həyətə baxa-baxa fikirləşdi ki, olsun ki, anasının hörüyü düşüb yadına.
- A - ay sonsuz Nabat!.. - qəfildən arvadlardan hansısa qıyya çəkib təntidi. - A-ay qaragün Nabat!.. Tənha söyüd kimi saralıb soldun... - deyib nəfəsi kəsilə-kəsilə elə hıçqırırdı, elə bil bu dəqiqə huşunu itirəcəkdi.
Fikirləşdi ki, indii bu havasızlığın, bu şivənin içində doğrudan-doğruya kiminsə nəfəsi kəsildi, onda necə olacaq?!..
Onda bütün otaq, otaq nədi, bütün kənd yumruq kimi birləşib ona sarı çönəcək, ölənin ardınca öləni onun gözünə soxub:
- Bunu da sən öldürdün!.. – deyəcək. - Sən ağlamadın, o ağladı, odu ki, də öldü! – deyəcəklər… sonra ölən yaddan çıxacaq, hamı ayağa qalxıb vəhşi gözlərlə onun üstünə yeriyəcək. - Bəs sən niyə ölmürsən, ay qurumsaq?.. - deyib əynindəki pal-paltarı cırıq-cırıq eləyəcəklər, təpiklərinin altına salıb o ki, var döyəcəklər onu…
Bunu fikirləşdikcə, içəridən eşidilən hər hıçqırığa az qalırdı ürəyi dayana.
Ağlayanınsa səsi kəsilmirdi, buk im idisə, ağlamaqdan doya bilmirdi… bir ucdan ürəkgöynədən sözlərdən tapıb deyir, sonra da ağlayıb özündən gedirdi.
...Yadına düşdü ki, elə bil bayaq da kimsə beləcə hıçqırıb nəfəsi kəsilə-kəsilə «sonsuz» deyib ağlayırdı anasına. Onun sağ olduğunu bilmirdilər, nədi?!..
Bir istədi başını içəri salıb desin: «Sonsuz niyə olurı Nabat?.. Nabatın mənim boyda oğlu var, gəlni, nəvəsi var!..», amma fikirləşdi, qayıdıb deyərlər ona ki, «bəs hardaydın, ay oğul, bu vaxtacan?..»
O içəri girəndə ağlayanın səsi kəsildi. O birilər də ona baxıb yerlərində qurcalandılar, ağlamaqdan köpüşmüş gözlərini acıqlı-acıqlı üzünə zillədilər.
…Hiss elədi ki, arvadlar onun ağzını açmağını gözləyirlər… gözləyirlər nə isə desin, qımıldansın ki, başından basıb üzü üstə yerə sərsinlər onu, qıyya çəkib:
- Ay səni doğan yerdə Nabat qara bir daş doğaydı!!.. - desinlər, üz-gözünü cırıb təpikləsinlər…
…Əlləri cibinə salıb otağa ötəri göz gəzdirdi.
Arvadlar yaşmaqlanıb dinməz-söyləməz oturmuşdular. Elə bil fikrə getmişdilər.
***
Hava qaraldıqca, otağa qəribə bir sükut çökmürdü. Daha ağlayan yox idi. Arvadlar palazın üstə oturub dinməz söyləməz ona baxırdılar.
Stulda oturan bircə o idi deyə, ona altdan-yuxarı baxırdılar. Elə də baxırdılar elə bil onları ayağının altında o oturtmuşdu.
Əstəğfurullah!.. Bu nə işdi düşdü?! Nə istəyir ondan?.. Durub o boyda yolu gəlmişdi, daha neyləməliydi?..
Əlini şalvarının cibinə atıb yaylığını çıxartmaq istədi ki, alnının tərini silsin, o dəqiqə də fikirləşdi ki, burun yaylığını görən kimi arvadların yadına yenə onun ağlamağı düşəcək, odu ki, əlini cibindən çıxartdı, alnının tərini əlinin arxasıyla quruladı, qıçını əsdirə-əsdirə fikirləşdi ki, ölsələr də ağlamayacaq. Lap belə ayağının altına sərilib ulaşsalar da.
Ölün elə!.. Baxın üzümə! Baxın, görək nə qədər baxacaqsız!.. Ay kütbeyin insan!.. Gör bir sən nədən həzz alırsan, nəylə rahatlıq tapırsan?!.. Göz yaşı, qan-qəltan!.. Tfu!!..
Sonra fikirləşdi ki, qan-qəltanın bura nə dəxli var?!.. Yan-yörəsinə baxıb Ağakərimi axtardı. Ağakərim yox idi. Olsun ki, hardasa çöldə ilişib qalmışdı. Həyətdə, ya da bəlkə girəcəkdə dayanan adamlarla söhbətə girişmişdi. Ya bəlkə adamların arasından keçə bilməmişdi?..
Bayaqdan otağın yuxarı başında pəncərənin altında xısın-xısın ağlayan iki qadın ayağa qalxıb palazın üstə ağac kötükləri kimi bir-birinin dibində bitən arvadların arasından keçib otaqdan çıxdılar. Onların ardınca o birilər də qalxdılar yaşmaqlanıb iki-bir, üç-bir dağılışmağa başladılar… Dizlər, topuqlar şıqqıldadı, burunlar çəkildi, hərə bir ucdan: «ya Allah» deyib dikəldi.
Həmid kişi hardansa böyründən bitib gözünün içindəki gizli təlaşla:
- Nahaq saxladın. Kəndin adəti belə deyil. - deyib çıxdı.
Çox keçmədi ki, otaq bomboş boşaldı. Bir tabut qaldı, bir də o.
Otağın boşluğundan, ya nədənsə, tabut elə bil bayaqkından böyük gəldi ona. Bir qədərdən sonra Ağakərim gəlib çıxdı, ardınca qaçan varmış kimi, ləhləyə-ləhləyə:
- Hamısını yerbəyer elədim. Bircə güldanlarla pərdələr qaldı. - deyib cibindən çıxardığı yekə yaylığıyla boyun-boğazını quruladı.
Fikirləşdi ki, daha o yan-bu yanı yoxdu, Səlimov gəlməyəcək. O da səhərin gözünü bu dörd divarın arasında çəhrayı tabutla açmalı olacaq.
Bu fikirdən bədəninə soyuq tər gəldi. Özünü ələ almaqdan ötrü tələsik fikrindən keçirtdi ki, eybi yox, dörd divar arasında otura-otura saatı güdməyi çoxdan vərdiş eləyib. İntəhası orda, iş yerində televizor var, heç olmasa, qəzet-jurnal var, burda neyləyəcəkdi?..
Ağakərim yerini rahatlamışdı, burun yaylığını pencəyinin cibinə basıb əllərini qarnının üstündə çarpazlamışdı. Deyəsən mürgüləməyə hazırlaşdı.
Üzbəüzdəki taxçanın rəflərinə yığılan güllü yorğan-döşəyə, balışlara baxıb fikirləşdi ki, bəlkə yer salıb yatsınlar?.. Amma harda?.. Tabut qoyulan palaın üstündə?..
Ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, vaxtında buraları böyüdüb bir-iki otaq da əlavə tikdirsəydi, indi adam kimi yıxılıb o biri otaqların birində yatardı.
Ayağa qalxıb döşəməni cırıldada-cırıldada o baş-bu başa yeridi… tabutun baş tərəfində dayandı. Hava qaralmışdı deyə, tabutun çəhrayılığı göz ağrıdırdı...
Fikirləşdi ki, belə dayananda, anasının başı onun ayağının altına düşür. Çöməlib örtüyün üstündən də olsa, anasının başına sığal çəkmək istədi və elə o dəqiqə də sıçrayıb ayağa qalxdı.
Fikirləşdi ki, niyə anasının ölüsündən belə qorxur?!.. Yeyəcəkdi onu, nədi?!..
Döşəməni cırıldada-cırıldada pəncərənin qabağına yeridi, bir müddət də orda dayanıb adamsız, qaranlıq həyətə baxa-baxa fikirləşdi.
Fikirləşdi ki, bu döşəmə niyə belə cırıldayır? Taxtaları çürüyüb, nədi?.. Sonra fikirləşdi ki, anasını basdırandan sonra bu daxmanı neyləsin, satsın?..
Əlbəttə ki, satmalıdı. Satmayıb - neyləyəcəkdi ki?.. Nə versələr, min bərəkət.
Sonra arvadının, hələ ötən ildən beynini çürüdə-çürüdə ona aldırmaq istədiyi şubanı xatırladı və fikirləşdi ki, bu daxmanı satsa, şubanı da alar, hələ üstəlik beş-on manat dala da atar.
Ağakərim deyəsən mürgüləmişdi, cırıltıyla dik atılıb ayağa qalxmaq istədisə də, imkan vermədi, çiynindən basıb:
- Əyləş-əyləş, dincəl. – dedi. - Sabah işimiz çox olacaq.
Ağakərimin gözləri ağlamaqdan, ya yuxusuzluqdan şişib qızarmışdı.
Döşəməni cırıldada-cırıldada girəcəyə, ordan həyətə çıxdı və fikirləşdi ki, səhərdən bu gözəl fikir niyə gəlməyib ağlına ki, çıxıb gül kimi havada - həyətdə otursun?..
…Həyət sakit və qaranlıq idi. Qazanların altı təzəcə sönmüşdü deyə, yanlarından keçəndə təzə, yağlı ətin iyi gəlirdi.
Aclığı yox idi, əllərini ciblərinə salıb ağacların arasıyla gəzişdi.
Qəribədi ki, ağaclar qocalmamışdı… Torpaqdan da, o vaxtkı kimi, təzə ot iyi gəlirdi... Meyvələr də elə bil həmin meyvələr idi… elə bil bu iyirmi ili şəkil kimi yerlərindəcə donub qalmışdılar.
Fikirləşdi ki, illər ötəcək, o da qocalıb öləcək, bu ağaclar beləcə arsız-arsız yaşıllaşacaq, meyvələr saralacaq…
Həyət elə bil böyümüşdü. Yoxsa, ona elə gəlirdi?!..
Aşağı başdakı tövlə də, tövlənin böyründəki dərin təndir də həmişəki vəziyyətindəydi. Təndiri anasıyla birgə qazıb düzəltməkləri, gilini ana-bala bir yerdə odda yandıra-yandıra bişirməkləri yadına düşdü. Sonra yadına, həmin bu təndirə düşüb ayanlarını yandırması, ansının əl-ayağı əsə-əsə suluqlarına yumurta ağının köpüyünü dağıtması düşdü… və fikirləşdi ki, buraları gəzdikcə, yadına hələ çox şeylər düşəcək. Birindən ürəyi əziləcək, o birindən gözləri yaşaracaq. Onunsa nə ağlamağa, nə nəyisə xatırlamağa isə nə həvəsi, nə də heyi var. Hava da getdikcə, soyuyurdu…
Qayıdıb evə girdi, keçib bayaqkı yerinə oturdu.
Ağakərim başını yükə söykəyib yatmışdı… ara-sıra kəsik-kəsik xoruldayırdı. Burdan baxanda, Ağakərimin başı görünmürdü, elə bil başını kəsmişdilər.
Dizi üstə oturub ayaqlarını bir-birinə keçirməyə çalışdı ki, Ağakərim kimi bardaş qursun… sağ ayağını sol topuğunun altına sala bilmədi… bir də hiss elədi ki, şalvarının arxa tikişlərindən bir neçəsi söküldü.
Anası indi lap yaxınındaydı, əlini uzatsaydı, toxuna bilərdi…
Əlini uzatmadı. «Ölüyə toxunmazlar, bala…» - vaxtı ilə kimdənsə eşitdiyi ibrətamiz kəlamı yadına salıb fikirləşdi ki, görən indi anasının üzü necədi?.. Rəngi saralıb, yoxsa, həmin çəhrayılığındadı?.. Sonra nə vaxtsa, hardasa insanın ölümündən sonra dərisində gedən çürümə prosesi haqqında oxuduğu məqaləni xatırlayıb fikirləşdi ki, olsun ki, rəngi hələ dəyişməyib. Əvvəla ona görə ki, havada soyuqluq var, ikincisi - onun hesabıyla anası dünən keçindiyindən, çürümə prosesi olsun ki, hələ işə düşməyib. Bir də belə baxanda, anasının dərisində çürüməli nə var axı?.. Anası qoca və arıq idi… sür-sümüyün harası çürüyəcəkdi ki?..
Çöldə nə isə buppuldadı, yoxsa, qulağına səs gəldi?.. Bu axmaq fikirləri başından dağıtmaq üçün, sabah şəhərə qayıdanda görəcəyi işlər barədə fikirləşməyi qərara aldı.
Sabah ən ürəkbulandıran məsələ - Mədəniyyət Nazirliyinin akt zalında oxuyacağı məruzə idi. «Müasir teatr və onun problemləri». Məruzə hələ yazılmamışdı, şəhərə qayıdan kimi, əlinin altında olanları toplayıb gecəli-gündüzlü bir gününü bu məruzəni hazırlamağa sərf eləməliydi. Fikirləşdi ki, ömrü boyu teatrdan zəhləsi gedib. Çarəsi nə idi?.. Ağa deyir: «Sür dərəyə!» - sür dərəyə. Məruzəni Səlimov deyən kimi, həmişəki girişi və sonluğuyla iyirmi dəqiqəlik hazırlayacaq. «Nəzarəti gücləndirmək! Səviyyəni artırmaq! İri, inamlı addımlarla irəli - gələcəyin teatrına addımlamaq!..»
Əvvəllər yadına gəlir, hər belə məruzədən qabaq iki-üç gün hazırlaşardı, lazımi ədəbiyytları tapdırıb bütün gecəni gözləri dörd ola-ola işləyərdi, məruzəyə uyğun zəruri faktları axtarıb araşdırardı... O məmurluğunun ilkin mərhələləri, duza gedən sütül dövrləriydi. İndi istənilən mövzuda saatlarla danışmağa hazır idi. Bunun üçün hazır çıxış materialı, ehtiyat cümlələri boldan-bol idi. Əsas məsələ - mövzu ətrafında ümumi danışmaq bacarığı, beynəlxalq terminlərdən mümkün qədər çox istifadə etmək adəti, heç nə barədə konkret fikir söyləmədən yeni təkliflr irəli surmək məharəti idi.
Fikirləşdi ki, jurnalistliyin axır ki, nə qədər olmasa, xeyri dəyib ona. O ümumiləşdirmə bacarığı ki, var, insana zaval yoxdu.
…Tabutun örtüyü tərpəndi... Yoxsa, ona elə gəldi?..
Anası deyəsən yenə nəfəs almağa başlamışdı… Otaq boşalmışdı deyə, anası da rahat nəfəs ala bilirdi...
Başının tükləri qabardı… vahimədən nəfəsi kəsilə-kəsilə Ağakərimi çağırmaq istədisə də, səsi çıxmadı… Səsi sinəsinə ilişib qaldı…
Gözləri qarala-qarala otağa nəzər salıb Ağakərimi axtardı… baxdı ki, Ağakərim başı hələ də yükə söykənmiş vəziyyətdə yatıb. Güc-bəla ilə:
- Ağa - kərim… - deyə pıçıldadısa da, səsi Ağakərimə çatmadı…
Ayağa qalxmaq istədi… alayarımçıq bardaş qurub oturmaqdan, ya nədənsə, ayaqlarını hiss eləmədi…
Gözlərini gərib tabuta diqqətlə baxdı...
Hə... çəhrayı örtük anasının qarnıyla bir aramla qalxıb-enirdi...
…Qulağını anasının ağzına tutdu ki, görsün nəfəsi gəlir, ya yox.
Anası aram-aram nəfəs alırdı...
Anası olsun ki, bayaqkı o ağlaşmadan oyanmışdı... - ayaqlarının keyi bədəninə yayıla-yayıla fikirləşdi. Toparlanıb ayağa qalxmaq, bu qorxunc məkandan qaçmaq lazım idi… ayaqları isə işləmirdi...
Bu məqam örtüyün altında nə isə tərpəndi, tabutun isindən sivişib boğazına keçdi…
Qışqırmaq istədi, səsi çıxmadı… bədənini soyuq tər bürüyə-bürüyə boğazına dirənənin anasının dəmir kimi soyuq əli olduğunu anladı...
Çox keçmədi ki, anasının, örtüyün altından xəstə xırıltısı eşidildi…
- Buraxmaram daha... – anası ilan kimi fışıldadı - qoymaram gedəsən... Heç olmasa, indi otur...
…Az qaldı ürəyi dayana... Nəfəsi yığılıb qupquru tikə kimi boğazının yoluna ilişmişdi… Qışqırmaq, Ağakərimi köməyə çağırmaq istədi… səsi yox idi...
- Balamsan... - anası örtüyün o üzündən mehriban-mehriban pıçıldadı - …bax, bu qarnımdan çıxmısan... Yadındadı?.. Səni çimdirdiyim... çəlləkdə suyla oynamağın?.. Təndirə birlikdə çörək yapmağımız?.. Zoğal çubuğu… yadındadı?.. Səni döydüyüm, döyüb öldürdüyüm zoğal çubuğu...
Sonra nə oldusa, anasının səsi dəyişdi… örtüyün altından canavar səsini andıran yırtıcı səs axdı:
- …amma gərək öldürəydim...
Qəfildən elə bil qüvvə gəldi qollarına ki, çırpınıb anasının əlindən qurtuldu, ayağa sıçrayıb vahimə içində:
- Ağakəri-i-im!!!.. - deyib bağırdı... və öz səsinə ayıldı…
Ağakərim qabağında dayanmışdı… ağlamaqdan şişib qızarmış gözlərini üzünə dikmişdi...
Başı, bayaqdan bura söykədiyi divarın soyuğunu çəkmişdi deyə, gizildəyirdi...
…Tabut bayaqkı vəziyyətindəydi. Anası nəfəs almırdı.
Yuxulamışdı… yuxu görürdü... gör bir necə yuxu...
İçi titrədi...
Ağakərim ayağa qalxıb:
- Mən maşındayam. - dedi – İşlədim, akkamulyator yatmasın. – və pencəyini düymələyə-düymələyə otaqdan çıxdı.
Ağakərimin nə dediyini, otağın qapısı bağlananda başa düşdü…
Ağakərim olsun ki, maşina yatmağa gedirdi. Gedirdi ki, onu tabutla tək qoysun. Olsun ki, yuxuda qışqırmışdı… qışqırıb Ağakərimi qorxutmuşdu.
Yuxunun vahiməsi hələ də canındaydı... odu ki, üşüyürdü...
Pencəyinin yaxalığını qaldırıb, saatına baxdı.
Üçə işləyirdi…
Başını divara söykəyib fikirləşdi ki, səhərə hələ gör bir neçə saat var?!.. İndi bu qədər saatı burda neyləyəcəkdi?..
…Evin içində elə bil külək əsirdi... əsib tabutun örtüyünü dalğalandırırdı. Küləyin vıyıltısı hardansa uzaqdan eşidilirdi. Vıyıltı elə bil bayaqkı yuxusundan gəlib çıxmışdı buralara... gəlmişdi ki, tabutun örtüyünü havaya qaldırsın, anasını ayağa qaldırsın…
Sonra nə oldusa, qorxudan, ya bayaqkı yuxunun təsirindən, anasının üzünü iyirmi il əvvəldəki kimi apaydın gördü.
Bu, əlli yaşlı, xurmayı saçlı, gülərüz bir qadın idi… saçları səliqəylə hörülüb kürəyinə atılmışdı... ona yaxınlaşıb başını sığalladı, döşlüyünün cibindən çıxardığı şaftalının tozunu üstünə silib ona uzatdı…
Külək tabutun üstü ilə dolanıb örtüyü havaya qaldırmaq istəyirdi... Örtük tərpənib dalğalandıqca, qorxudan, ya vahimədən, irili-xırdalı bütün damarları gizildəyirdi...
Hardan axıb gəlirdi axı bu külək?!.. – otağın dəlmə-deşiyinə göz gəzdirə-gəzdirə, ürəyi çırpına-çırpına fikirləşdi, ayağa qalxıb döşəməni cırıldada-cırıldada dəhlizə çıxdı və hiss elədi ki, tabut arxasında olanda daha çox vahimələnir… və qəfildən, elə dayandığı yerdə qəlbinin hansı damarıylasa anladı ki, anası ölməyib... bu dəqiqə örtüyün altında gözüyumulu uzanıb, özünü ölülüyə vura-vura arxadan ona baxır… Ölməyi - onu bura çəkib gətirməkdən, tabutu önündə diz çökdürməkdən ötrü qurulan tamaşadan savayı ayrı bir şey deyil... Anası bunu yazmışdı da… Neçə illərdən bəri qapıdan keçməyəndə, bacadan atılan məktublarında yazmışdı… telefonda da sıtqıyıb zəhləsini tökə-tökə:
- Gərək elə öləm, gələsən?!.. – deyib zülüm-zülüm ağlamışdı…
Axı anası tərs kimi, ən yöndəmsiz vaxtlarda zəng vururdu?!.. İşinin ən qızmar məqamlarında, yaxud, iclasların ən gərgin yerində, ya evlərində mötəbər məclislər qurulanda, ya o arvadıyla geyinib-keçinib tələm-tələsik harasa gedəndə, qapıdan çıxhaçıqda, çörək yediyi yerdə, futbolun ən həlledici dəqiqələrində və sair və ilaxır.
Geriyə çöndü...
Tabutun örtüyünün ətəkləri asta-asta dalğalanmağındaydı...
Yaxşısı budu, çıxsın burdan, canını bu çəhrayı tabutdan, bir-birinin ardınca beyninə süzülən lazımsız xatirələrdən qurtarsın.
Girəcəyi çıxıb həyətə düşdü və gördüyü mənzərədən ürəyi qırıldı…
Bura - yarımca saat əvvəl çıxıb gəzişdiyi həmin həyət deyildi… Güclü külək ağacları bir-birinə çırpır, torpağını göyə üfürürdü... Haradasa ağır-ağır cırıldaya-cırıldaya çırpılan qapı səsi eşidilirdi…
Baş-gözü toz-torpağa bulaşa-bulaşa fikirləşdi ki, nə vaxt qalxmışdı bu külək, hardan, ha tərəfdən baş almışdı?.. Çəpərə sarı uzanan cığıra düşüb getdi… küləyin yiyəsiz evin qapısı kimi ağır-ağır cırıldatdığı qapını aralayıb çölə çıxdı, qapının ağzında dayanan maşına yaxınlaşıb şüşəni taqqıldatmaq istədi, sonra nə fikirləşdisə, taqqıldatmadı… pəncərə şüşəsindən içəri baxdı.
…Ağakərim yatmışdı... sakit, rahat bir yuxuyla yatmışdı... Üzünün məmnun ifadəsindən, maşının darısqal, soyuq salonunda yox, öz evində, rahat yorğan-döşəyində yatdığı bilinirdi. Pəncərələri bağlayıb, pencəyini adyal əvəzi üstünə salıb çölün qorxunc qaranlığından, canavar ulartılı küləyin səsindən, içi günəş və rahatlıq dolu yuxusunda gizlənmişdi…
Ağakərim xoşbəxt idi... çünki anasını çoxdannan basdırmışdı… Odu ki, dünya vecinə deyildi...
Külək onu sinəsindən geriyə – həyətə itələyirdi… elə bil onu ipək örtüyün altında yatan anasının yanına aparmaq istəyırdı...
Tozanaqdan çəpərin o biri üzü görünmürdü. Kənd tozanağın içində itib-batmışdı...
Dünənki gecənin yuxusu yadına düşdü. Ucsuz-bucaqsız çöllər… küləyin uğultusu…
Həmin o külək idi… yuxusunda ulayan külək… onunla bir gəlmişdi bura… gəlmişdi nəyisə anlatsın, ya yadına salsın?!..
Yaxalığını dartışdırıb boyun-boğazını bağlaya-bağlaya fikirləşdi ki, bəlkə hələ də yuxudadı, bütün bugördükləri dünən gecəki yuxusunun davamıdı?..
Həyətə girib çöl qapısını bağlamaq istədisə də, cəftəsini tapmadı…
Olsun ki, cəftə küləyin badına getmişdi… - fikirləşdi, sonra daxmanın pəncərələrinə baxıb ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, ölsə də, bir daha ayağını kandardan içəri qoymayacaq. Sübhün açılmağını burda - bu tufanın içində oturub gözləsə yaxşıdı. Səhərin açılmağına da olsun ki, bir o qədər qalmayıb - fikirləşdi və saatına baxdı.
Üçə iyirmi dəqiqə qalırdı...
Əsəbilikdən boğula-boğula fikirləşdi ki, elə bil yalvaran-zad var idi Səlimova ki, «sən Allah, gəl.» Gəlməyəcəkdisə, bu nə hoqqaydı, çıxarırdı?.. Adam ələ salıblar.
Bu məqam Səlimov alicənab üzüylə, asta yerişiylə gəlib durdu gözünün qabağında:
- İş çıxdı Sulik, üzürlü hesab elə. Allaha şükür, özün məndən yaxşı bilirsən ki, günümüz it günüdü. - dedi - sonra əliylə çal saçlarını geriyə daraqlayıb – Darıxma, - əlavə elədi - sübh tezdənnən ordayam.
Hə, olsun ki, səhər Səlimov gələcək. – ehtiyatla fikirləşdi. – Hə, gələcək. Mütləq gələcək. Yoxsa, niyə zəng vurub evin ünvanını soruşurdu?.. Bir də ürəyinə daman bir şey də bu ili ki, Səlimov gəlib çıxmasa, bitib başa yetmək bilməyən bu qorxunc «yuxunun» sonu olmayacaq…
…Həyətin arxa tərəfindən səs gəldi… Nə isə şarappıltıyla yerə dəydi, həyət boyu diyirlənib evin artırmasına dirəndi.
Eynəyini düzəldib baxdı ki, içiboş çəlləkdi… uşaqlıqda qış vaxtı içinə isti, isti havalarda soyuq bulaq suyu doldurub oturduğu çəllək.
…Boğazı, qupquru qurumuşdu… Olsun ki, bayaqkı yuxunun təsirindən idi… Ya da Allah bilir, yenə şəkəri qalxmışdı. Çəlləyin baş alıb diyirləndiyi tərəf yaxşı yadındaydı… Orda quyu vardı… Hardasa evin sağ tuşunda - çəpərin dibində...
Boyun-boğazını bağlayıb küləyin uğultusundan uçuna-uçuna evin arxa tərəfinə addımladı. Tozanaq tufanının içində yenilməz qala kimi, təmkinlə dayanmış daxmanın böyründən ötdükcə, pəncərədən içəri baxdı… az qaldı ürəyi dayana...
Otaq bomboş idi... Bayaqdannan bəri otağın tən ortasında, köhnə palazın üstündə çəhrayı qayıq kimi uzana qalan tabutdan əlamət yox idi... Elə bil burda yerli-dibli tabut olmamışdı...
Pəncərəyə yaxınlaşıb üzünü şüşəyə dirədi, otağı bir də, bu dəfə künc-bucaqlarıyla bir gözdən keçirdi.
Hər şey yerindəydi. Qapı da, pəncərələr də, palaz və taxçalar da… Bircə tabut yox idi.
Kimsə arxadan əlini onun çiyninə qoydu... Dik atılıb geriyə sıçradı...
İri əncir yarpağıydı, çiyninə qonub yellənə-yellənə yoluna davam eləməyə hazırlaşırdı...
…Dizləri boşaldı… ürəyindən sızan yandırıcı ağrı isti su kimi mədəsinə doldu… Taqətsiz halda çömbəlib pəncərənin altında oturdu…
Ürəyinin ağrısı geriyə qayıdıb yuxarı - sinəsinə yayıldı… nəfəs yolunu daraltdı.
Külək bir də həmlə edib qumu üzünə çırpdı, gözləri, ağzı qumla doldu…
Dişlərinin arasına dolan torpağı çeynəyib tüpürdü… əlləriylə üzünü qapayıb sakitcə ağladı.
Anası idi... Hər şeyi eləyən o idi. Şəhərə yazdığı niskil dolu məktublarının, illərlə, aylarla poçtamta gedib orda saatlarla növbə gözləyə-gözləyə çəkdiyi iztirablarının, ağrılarının işgəncəsini verirdi ona, hər şeyi burnundan gətirmək istəyirdi...
…Külək qorxunc-qorxunc uğuldadı… yadına, anasının telefonda ağlaya-ağlaya dediyi sözləri saldı… «Burnundan gəlsin, oğul...».
Ağzına dolan qumu tüpürüb fikirləşdi ki, nəyi gətirmək istəyirdi axı anası onun burnundan, südünü?.. Üst-üstə yığsan, ymumi həcmi bir neçə litr olacaq bu süd nə olan şey idi ki, anası onun əvəzini də istəyirdi ondan?.. O ki, hər Novruzda kəndə teleqram vurub anasının bayramını təbrik eləyirdi?!.. Eləyirdi? - Eləyirdi. Hər ayın axırında pulunu göndərirdi? - Göndərdi. Olsun ki, axır bir-iki ili başı qarışıq olmuşdu. Bu da, bir Allah şahiddi ki, kef qarışıqlığı olmamışdı…
İldırım çaxdı... Həyət bircə saniyəliyə işıqlanıb söndü.
Divara söykəndi… hiss elədi ki, qızdırmalı üşütmə gəlir bədəninə.
Nəfəsini içinə qısıb dikəldi və evin içinə bir də baxdı. Tabutsuz otaq - bu vaxtacan gördüyü vahiməli mənzərələrin ən vahiməlisi idi...
Sonra pəncərənin, nəfəsindən tərləyən hissəsini silə-silə fikirləşdi ki, bəlkə o burda - həyətdə dayanıb içini araq-varaq eləyən vaxt kənd camaatı dəfn sabaha - biçin vaxtına qalmasın deyə, ondan xəbərsiz evə girib tabutu aparıblar?!.. Gecənin bu qaranlığında, bu toz - tufanın içində basdırıblar ki, canlarını birdəfəlik ondan da, anasından da, boyunlarına düşən qonşuluq borcundan da qurtarsınlar?..
Başı hərləndi… dili qupquru quruyub damağına yapışmışdı…
Təcili hardansa su tapıb içməliydi, üzünü yumalıydı ki, özünə gəlsin, beyninin dumanı dağılsın. Evə girə bilməzdi. Suyu hardansa buralardan – həyətin arxa tərəfindəki quyudan əldə eləməliydi….
Özünü divardan bir təhər aralayıb fikirləşdi ki, mütləq gedib Ağakərimi oyatmalıdı, ona hər şeyi danışmalıdı. Cib dəsmalını çıxarıb üz-gözünün qumunu sildi, gethagetdə çönüb bir də içəri baxdı və az qaldı dayandığı yerdə yıxıla…
Tabut əvvəlki yerində - otağın ortasındaydi.
Hamısı uzun illərin gərginliyinin və yorğunluğunun nəticəsidi. – fikirləşdi - Bütün bu qarabasmalar, ilğımvari yuxular... Yoxsa, havalanırdı?..
Yox, havalanmırdı… hamısını eləyən anası idi…
Ürəyindən dəli bir ağlamaq keçdi. Ha çalışdı ağlasın, ağlaya bilmədi. Sinəsinin ortasında yoğun bir rezin vardı elə bil…
Anası niyə belə eləyirdi axı?.. Onu ki, şəhərə özü yollamışdı?!.. «Adam olmaq istəyirsənsə, şəhərə get, oğul...» - demişdi.
Anasının onu «oxutmaq» arzusu olsun ki, vaxtı ilə ərinin də, atasının da, «xozeyin» qapılarında işləməyindən irəli gəlirdi.
Evin arxa tərəfinə sarı yönəlib fikirləşdi ki, guya indi adam olmuşdu. Bu da adam. - ağzına dolan qumun qalanını əlinin arxasıyla silə-silə fikirləşdi. - Anası arzusuna çatmışdı: ürəyi, gözü rezindən olan oğlu hüzüründaydı...
Su quyusu sən demə, lap yaxınlıqda - budu burdaydı.
Həyətin bu hissəsi daha vahiməli gəldi ona... Yoxsa, külək güclənmişdi?..
Buralar tamam ayrı bir ərazi idi... Burda hər şey Ayın gümüşü rəngi altında südlü boyaya bürünmüşdü, külək isə süd rəngli ağacların budaqlarna toxunmadan, torpağın qumunu havaya qaldırmadan, hardasa kənara əsirdi…
Quyuya sarı addımlaya-addımlaya fikirləşdi ki, elə bil eynilə bu mənzərəni hansısa rəsm tablosunda, ya da filmdə görmüşdü?..
Bax, bu yanda sağ tərəfdə nəhəng, qoca tut ağacı olmalıydı. Çönüb tut ağacına baxdı.
Ağac iyirmi il əvvəlkidəki kimi, nəhəng yaşıl mağara kimi dayanıb ona baxırdı… Ən yoğun budağından asılmış uşaq vaxtının yelləncəyi də öz yerində idi… külək vurduqca, üstündə oturan görünməz kimisə yellədə-yellədə tərpənirdi...
Sinəsinin içində nə isə tərpəndi… ya qırıldı?..
Boğazına qəhər doldu… Həmin tanış qəhər… uşaq vaxtı, sonralar tələbəlik illərində dəqiqədə bir boğazına dolub gözlərini yaşardan qəhər…
Nəhayət… - fikirləşdi, ürəyində: «Xoş gəldin, qəhər…» - dedi və yanağı boyu süzülən göz yaşını silib quyuya sarı addımladı…
Tutun arxa hissəsində, açıq havadda qaldığından taxtası pürçüklənib qaralmış göhnə stolu da yerindəydi... Yay vaxtı arxasında oturub gic-gic şerlər yazdığı qədim stolu...
Anası onunla bağlı heç nəyə əl vurmamışdı… Allah bilir, özünü illər uzunu onun hardasa, buralarda – yaxınında olmağıyla aldadırdı…
Quyuya çatıb ayaq saxladı, əyilib içinə baxdı.
Həmin bu quyunun kənarları ilə atıla-atıla gqasdığı büdrəyib içinə sallanmağı, ordan neçə dəqiqə bağrı yarıla-yarıla asılı qalmağı, gücü gəldikcə bağırıb anasını köməyə çağırmağı yadına düşdü...
Anasının üzübütün dəqiqliyi ilə gəldi gözünün qabağına...
Həyətin o başından dəli kimi qaça-qaça gəlib, daş-kəsəkdə işləməkdən, qollarını mişar kimi dalayan ovuclarıyla onu yuxarı çəkməyini… yerə düşürüb bağrına sıxmağını, sonra döşləri titrəyə-titrəyə, ağlaya-ağlaya: «Allah almaq istədi səni əlimdən, ala bilmədi...» - deyib, dəli kimi üz-gözünü öpməyini xatırladı...
Quyunun qaranlıq dibinə diqqət kəsildi… və lap dərinliyində xəfif-xəfif sızan suyun səsini eşitdi. Udqunmaq istədisə də, boğazının quruluğundan udquna bilmədi. Ciyəri suzluqdan yandı…
…Su vedrəsi quyunun üstündən, zəncirdən asılmışdı. Zənciri dartıb vedrəni aşağı buraxa-buraxa fikirləşdi ki, qapılarının ağzında su kranı ola-ola, hansı ağılla bura gəldi axı?..
Şimşək çaxdı... Şimşək bu dəfə elə bil quyunun içində çaxdı...
Vedrə suya düşüb dərinə getdi, orda suyun içinə batıb tədricən ağırlaşmağa başladı.
Qollarını çirmələyib zəncirin dəstəyini hərləyə-hərləyə fikirləşdi ki, suyu içib geriyə qayıtmalı, Ağakərimi oyadıb Səlimovun gəlişi üçün dünəndən nəzərdə tutduğu işləri qaydasına salmalıdı.
Vedrə, bir qədər qalxıb nəyəsə ilişib dayandı…
Quyunun kənarına dirsəklənib qara, sonsuz dəliyi andıran dibinə zilləndi… zənciri əsəbi-əsəbi dartışdırıb vedrəni ilişdiyi yerdən çıxarmağa çalışdısa da, vedrə nəyəsə, harasa pərçimlənmiş kimi, yerindən tərpənmədi.
Var gücünü toplayıb küləyin ağzına doldurduğu qum tüpürüb zənciri bir də dartdı.
...Vedrə ilişmişdi… nəyəsə möhkəm ilişmişdi.
Andıra qalasan. – əsəbilikdən nəfəsi darala-darala deyib əyildi və vedrənin nəyə ilişdiyini dəqiqləşdirmək üçün zəncirini o yan-bu yana dartışdırdı.
Gecənin qaranlığı, quyunun darısqallığı heç nəyi görməyə imkan vermirdi.
Vedrə sanki yox idi... zəncir quyunun tən ortasında yoxa çıxırdı...
Bu nə zülümdü, ilahi?!.. Günahı nəydi?.. Hamı öz evində, isti yorğan-döşəyində yatdığı vaxt o niyə bu qaranlıq, tufanlı gecədə, bu şimşəyin, küləyin altında ağzı qumla dolu vəziyyətdə dərin quyunun ağzına ilişib qalıb?..
Belinəcən quyunun içinə sallanıb gözlərini gərə-gərə vedrəni axtardı… bir az da dartınıb zənciri bir qədər aşağı hissədən tərpətdi... və bu məqam külək əsdi, ya quyu titrədi, anlaya bilmədi... axır nə oldusa, arxadan itələdilər onu... quyunun kənarından qoparıb içinə buraxdılar… və o, yoğun, ağır nizə uçuşuyla quyunun qaranlığına uçdu... əvvəl başı, sonra bədəniylə bumbuz suyun içinə girib bir az da elə bil suyun içiylə daha dərin qaranlıqlara uçdu... sonra harasa dəyib dayandı... qayıdıb yuxarı qalxmaq istədisə də, yerindən tərpənə bilmədi...
Quyunun suyu şipşirin idi... Uşaqlıqda çox içmişdi bu sudan… İndi yenə içi sərinləyə-sərinləyə içirdi... mədəsi dolanacan, ürəyi partlayanacan içəcəkdi... Elə susamışdı bu sudan ötrü...
Suyu içib doyandan sonra havası çatmadı, boğulmağa başladı... Ha əl-qol atıb zəncirdən yapışmaq istədisə də, sudan ağırlaşan qollarını tərpədə bilmədi... çabalaya-çabalaya, gözlərinə qan dola-dola gördüyü son mənzərə - lap yuxarıda, quyunun başında dayanan anası oldu... Anası - həmin o uzaq illərin anasıydı... Üzündən öpüb onu şəhərə yollayan həmin xınayı saçlı, qırmızıyanaq cavan qadın... Əl eləyib onu yuxarı - yanına çağırırdı...
* * *
…Ağakərim sübh tezdənnən, gün yuxarı qalxmamış oyandı. Pencəyini əyninə geyib səhəin ayazından üşüyə-üşüyə maşından düşdü, həyətə girib qapının ağzındakı kranı açdı, suyun soyuğundan titrəyə-titrəyə əl-üzünü, boynunu yudu, burun yaylığını çıxarıb üz-gözünü quruladı, balaca darağıyla saçlarını səliqəylə geriyə daradı.
Külək yatmışdı… quşlar civilləşirdi. Həyəti elə bil çimdirmişdilər, səhərə yaxın yağan güclü yağış ağacların yarpaqlarını, çəpərin tozunu yuyub aparmışdı.
Evin qənşərindəki armud ağacının budağında saralan armudlardan bir neçəsini dərib cibinə basdı, əlindəkinin tozunu üstünə silib evə girdi.
Otağın gecədən yanıq qalan işığını keçirdi, tabutun örtüyünə əl gəzdirib salavat çevirdi sonra həyətə çıxıb o baş-bu başa gəzə-gəzə, müdirini axtardı.
Meyvə ağaclarının arasına girdi, sarı heyvalardan yetişmişini dərib cib dəsmalıyla sildi, dişləyib yeyə-yeyə ağacların arasıyla gəzişdi. Gəzə-gəzə evi dörd dolandı... Gəlib tut ağacının altına çıxdı, dördkünc stolun yanındakı kətilə oturub, heyvanı cəcəyinəcən səliqəylə yeyib qurtarmaq üzrəydi ki, gözü quyunun yanında arxası üstə yerdə yatan tanış ayaqqabı tayına sataşdı... Ayağa qalxıb quyuya sarı getdi, əyilib ayaqqabı tayını yerdən qaldırdı, o yan-bu yana çevirib baxdı, sonra əyilib quyunun içinə baxdı...
Quyunun dibi toz-torpaqlı taxta-tuxtayla dolu idi… Taxtaların arasında, qaralmış qan laxtasının içinə pərçimlənib qalan gümüşü kostyumlu cansız bədəni görəndə, ildırım vurmuş kimi kənara sıçradı… nəfəsi kəsilə-kəsilə geriyə - maşına sarı götürüldü…
Bir qədərddən sonra həyət adamla dolmuşdu. Adamların bir hissəsi - çəhrayı örtüklü tabut çiyinlərində kəndin yuxarı başındakı qəbristanlığa sarı irəliləyirdilər. O birilər - quyuya adam düşürdüb ip sallayıb, qan laxtası içində quruyan cəsədi yuxarı qaldırmaqla məşğul idilər…
(roman)
Hər bədbəxt hadisə - insanın
öz özünü cəzalandırmağıdır.
qədim hind fəlsəfəsindən
…Uzun-uzadı səhralıq idi... Yox, səhralıq deyildi… saç kimi orda-burda pırpızlanıb bozaran kollarla, əcaib daşlarla dolu ucsuz-bucaqsız, bomboz çöllük idi...
Sağ tərəfdə deyəsən dəniz vardı... Dəniz də boz idi... Dəniz yəqin ona görə belə boz idi ki, göyün özü də ətürpədən bir bozluğun içindəydi...
Ara-sıra, buludların arasından, günün zəif şüaları çırtlamışdı… bu gözağrıdan bozluğun üstüylə gümüşü zolaq kimi, düz dənizəcən uzanırdı və elə orda da əriyib itirdi... Olsun ki, dənizin soyuğu idi, şüa zolağının işığını canına çəkib soyuq, qaranlıq dərinliklərinə aparırdı...
…Dənizin səsi idi, yoxsa, külək idi, pırpız kolları bir-birinə çırpıb uğultu yaradan?!.. Ya bəlkə özü idi, nəfəsi təngiyə-təngiyə, ayaqları, yapışqan kimi yumşaq, nəm torpağın içinə bata-bata, yeriyə-yeriyə ufulduyurdu?!.. Yenə beli ağrıyırdı, nədi?!..
Yox, ağrıyan gözləriydi, gözləri... Bəbəkləri uzun müddətdən bəri bu bozluğa baxmaqdan bozarıb rəngini itirmişdi, ağı qarasına qarışıb hər yanı anlaşılmaz, boz yuxuya bənzətməyə başlamışdı... Dizləri də torpağın nəmliyindən sızıldayırdı... əlləri də üşüyürdü... barmaqlarının ucları nə vaxtsa, lap çoxdannan donub keyimişdi... onları isitməyə cibləri yox idi... Pencəyi də yox idi ki, əllərini qoltuğuna soxub, donunu orda aça…
Bircə sintetik idman formasıydı əynində... Evdə əyninə geyinib rahat kreslosunda oturduğu, divanda uzana-uzana, televizora baxdığı mavi idman forması... Bu formanı nə vaxt keçirmişdi əyninə, necə geyinmişdi, xatırlaya bilmədi... Bura gəlib çıxacağını bilib geyinmişdi, ya bəlkə onu əyninə geydiyinə görə gəlib bura çıxmışdı?!.. Məlum deyildi...
İndi hara gedirdi bu kökdə?!.. Hardasa buralarda idman eləməliydi, nədi?!.. Ya bəlkə bu, axırıydı, həyatının sonuydu, yolunun qurtaracağıydı, ölmək üçün gəlib çıxmışdı bura?!.. Ya bəlkə ölüm - elə buydu, bu sonu, sərhədi bilinməyən boz çöllüklərdə tək tənha qalmaq aqibəti idi?.. Bəlkə ömrü boyu «qara» sandığı Ölüm əslində heç qara deyildi, elə həmin bu bozluq idi?..
Bu bozluq da öldürəcəkdi onu... Hə, öldürəcəkdi... Budur, artıq nəfəsi də tədricən, yavaş - yavaş tutulurdu… dili də quruyub damağına yapışırdı...
İndi külək var gücünü yığıb onu üzü üstə yerə yıxacaqdı, quma basdırıb nəfəsini kəsə - kəsə, boğub öldürəcəkdi… sonra da yumşalıb bahar yeli kimi həlim-həlim üstündən əsəcəkdi...
…Dayanıb arxaya baxdı...
Arxa yox idi... Ora da qabaq kimiydi... həmin boş bozluq… bozluğun sol tərəfiylə uzanan həmin sakit dəniz, həmin toz-torpaqlı, pırpız kollar...
Əyilib ayaqlarına baxdı... ayaqları dizəcən torpağa batmışdı...
Nə vaxt dərinə getmişdi, xəbəri olmamışdı… hələ də qumun yumşaqlığını yara-yara tədricən dibə getməyindəydi...
Torpaq onu içinə sümürürdü... yavaş-yavaş, aramla… Torpaq uzun illərin acı idi, onu udub doyacaqdı...
Əl-ayağı əsə-əsə, yaxınlıqdakı kol-kosdan yapışıb, dartınıb bir təhər kənara çıxdı...
Əllərinə baxdı...
Kolun tikanları ovuclarına keçmişdi, barmaqlarının arasını qara, zəhərli nöqtələr kimi göynədirdi...
Ağrıdan, soyuqdan sızıldaya-sızıldaya, tikanları bir – bir dırnağıyla çıxarmaq istədisə də, alınmadı... Dırnaqları yox idi... elə bil heç yerli-dibli olmamışdı… Onda ovuclarını ağzına basıb tikanları dişləriylə çıxarmağa çalışdı... Dişləri də yox idi... Dişlərinin əvəzinə, damağı boyu muncuğabənzər gipgirdə, küt daşlar düzülmüşdü...
...Əlini şor suya salmalıydı... – fikirləşdi. - Şor su hər dərdin dərmanıydı...
...Dəniz budu burda, beşcə addımlığındaydı... Ürəyi üşüyə-üşüyə dənizə sarı getdi...
...Dəniz tərpənmirdi... Donmuşdu, nədi?..
Bir az da yaxınlaşıb baxdı ki, heç bir dəniz-filan yoxdu… Dəniz bildiyi, sən demə, həmin bu boz çöllüyün qorxunc davamıdı… sağı, solu, bilinməyən, ucsuz-bucaqsız, bomboz sahədi...
Nəydi axı bu?!.. - ürəyi sıxıla - sıxıla fikirləşdi. - Stadiondu, ya bəlkə aerodromdu?!.. Sonra nə oldusa, qəfildən özünü, bu açıq genişliyin mərkəzində nöqtə tək qaralan qarışqa kimi balaca və çəkisiz hiss eləyib vahimələndi...
…Külək burda - çöllüyün bu ən qorxunc, mərkəzi nöqtəsində necəsə, ayrı cür əsirdi… Ha tərəfdənsə şahə qalxan nəhəng dalğalarla üstünə yeriyir, ona gəlib çatmamış hansısa yaxınlıqlarda şəffaf divar kimi dayanıb durur, sonra soyunulmuş paltar kimi yerə sərilirdi...
...Buralara hardan gəlib çıxmışdı, necə gəlmişdi, yadına sala bilmirdi...
Evdən çıxdığı dəqiq yadındaydı… Evdən elə bil sübh tezdənnən çıxmışdı… arvadını oyatmamaqdan ötrü barmaqlarının ucuna qalxıb döşəmə boyu oğrun yerişlə yeriyə-yeriyə dəhlizə, ordan qapını açıb çölə sivişmişdi... Pillələri düşdükcə, yadına gəlir, qonşu mənzildə yaşayan durnagözlü qızla salamlaşmışdı... o qızı görəndə, hər dəfə olduğu kimi, bədənindən, mənasını özü də dəqiq anlaya bilmədiyi xoflu giziltilər keçmişdi...
…Külək fikirlərini havaya sovura-sovura fikirləşdi ki, axı niyə o qızı görəndə, bədəni o giziltilərlə gizildəyir?..Gəncliyi düşür yadına, ya bu binaya köçməkləri, bir mərtəbədə yaşadıqlarından, isinişib dostlaşdığı ata-anası düşür yadına?.. Yoxsa, hər rastlaşanda, vycudunu saran anlaşılmaz bir xofla, həddi buluğa çatmış bu gənc qonşusunun körpəliyini xatırlayır?.. Ad günündə onlara qonaq getməklərini, ipək üzlü yatağaqda uzanan körpənin, açıq bələyin içində əl-ayağını oynada-oynada üzünə gülümsəməyini… körpənin, qızılgül ləçəyini andıran çəhrayı bədənini, şumal dərisini xatırlayırdı?.. Olsun ki, bu səhər də hər şeyi beləcə xatırlamışdı...
...Amma, yox, o dünən olmuşdu… Özü də onda o, idman formasında deyildi, hər gün işə geyindiyi açıq boz kostyumunda, nişastalı yaxalıqlı, ağ köynəyindəydi... Yadına gəlir, qızla salamlaşdıqdan sonra başını aşağı salıb pillələri tələsik enmişdisə də, dözməyib geriyə qanrılmış, azca əyilərək, qızın qısa paltarının altından görünən baldırlarına baxmışdı… sonra birdən-birə hər şeydən iyrənmişdi... Özündən də, qızın baldırlarından da, əynindəki boz kostyumundan da, tələsə-tələsə getdiyi iş yerindən də...
…Bəs bu gün? Bu gün nə olmuşdu?.. Evdən necə çıxmışdı?..
Qapıdan, yoxsa bacadan çıxmışdı?.. Yadına gəlmirdi…
Qəribəydi... çox qəribəydi... qətiyyən xatırlamırdı… heç nəyi xatırlamırdı...
Fikirləşdi ki, görən burdan baxanda, evləri ha yandadı, burdan çoxmu uzaqdadı?..
...Yaxalığını qaldırıb, boyun-boğazını bağladı… üzü tutan səmtə addımlaya-addımlaya, əsas məsələ burdan – bu boz çöllüyün mərkəzindən aralanmaqdı… - fikirləşdi. Bir istiqamətdə yeriyə-yeriyə, əvvəl-axır bir yerə çıxacaqdı…
İstiqaməti daha dəqiq müəyyənləşdirmək üçün başını qaldırıb günəşi axtardısa da, tapa bilmədi... Günəş, göyün üzünü qəribə bir axıntıyla tutmuş bomboz, ütülü buludların o üzündəydi…
…Külək fikirlərini bir yerə toplamağa, nə isə fikirləşməyə imkan vermirdi… kolları bir-birinə vura – vura, yerin qumunu göyə sovurur, qulaqlarına dolub uğulduya-uğulduya, onsuz da dumanlı beynini ha yanasa üfürürdü...
…Haraydı bu, İlahi?!.. Yoxsa, yuxuydu, qarabasmaydı?..
Ətrafa getdikcə, qaranlıq çökürdü… Yoxsa bu, ona elə gəlirdi?..
Gözləri acışa-acışa uzaqlara baxdı… və bircə nöqtə, ya xətt deyilən nəisə dəymədi gözünə... Döyüntüsü getdikcə zəifləyən ürəyinin səsinə qulaq asa-asa fikirləşdi ki, olsun ki, yuxu görür… sonra elə həmin dəqiqə də, soyuqdan, ya vahimədən donan iliklərinin sızıltısından anladı ki, yuxuda deyil…
Fikirləri də donurdu… tozanaq yanaqlarını yandırır, gözlərini sulandırırdı... Bax, bu da gözünün suyu...
Barmağını yanağına sızan göz yaşını batırıb dilinə vurdu...
Göz yaşı şor idi...
Ağlayırdı, nədi?.. Hə, ağlayırmış… Sən demə, bayaqdan bu müsibətin içiylə yeridikcə, gözünün yaşışı tökürmüş...
...Göy üzünə qəfil qaranlıq çökdü... Axşam düşdü, nədi?!.. Elə bil göyün üstünə nəhəng, qara qapaq oturtdular… çöllüyün üstünü, tabutun ağzını bağlayan tək, qapatdılar...
Vahimədən dizləri əsdi… var gücüylə qışqırdı… sonra qışqırmağından oldu, ya nədən oldusa, elə bil uzaqdan, lap uzaqdan - çöllüyün son ucundan kimsə ona əl elədi və qaramtıl pal-paltarı küləyin altında bayraq kimi yellənə-yellənə ona sarı irəlilədi... Yoxsa, gələn yox idi… ilğım idi gözünə görünən?.. Ya da kol-kos idi… yan-yörəsindəki kollar kimi, tərpənib özünü adam kölgəsinə oxşadırdı...
...Yox, kol deyildi… Kimsə gəlirdi… ona sarı irəliləyirdi… Küləyin müqavimətini bədəniylə yara-yara, qara pal - paltarı, qara matəm bayrağı kimi yellənə-yellənə, narın qumun içinə batıb çıxa-çıxa, düz üstünə gəlirdi…
Görən kim idi bu adam?.. Hardan gəlib çıxmışdı buralara?.. Yoxsa, heç adam deyildi, qulyabanı idi, onu bayaqdan bura pusub ovlaya-ovlaya axır ki, təkləmişdi… indi dişinə çəkib yeməyə gəlirdi?..
...Küləyin uğultusu gah azalırdı, gah da elə güclənirdi, elə bil buraları, kol-kosqarışıq yerin qabığından soyub aparmaq istəyirdi...
...Qaraltı yaxınlaşdıqca, ürəyi pis-pis döyünməyə başlayırdı...
Ürəyi olsun ki, gələnin kim olduğunu yaxşı bilirdi… odu ki, döyünürdü…
Ürəyi qorxurdu… Sonra da fikirləşdi ki, nədən qorxmalıydı axı?!..
Burda, bütün bu məşəqqətin içində qorxmalı bir şey vardısa, o da bu sonu-qurtaracağı görünməyən, boz çöllük idi… çöllüyün adamboğan bozluğu idi... Hə, bu bozluğa baxa-baxa ölmək də olardı…
...Gələn - balaca oğlan uşağıydı... deyəsən, oğluydu. Hə, özüdü ki, var, oğluydu... İçi atlandı… əlləriniağzının kfnarlarına qoyub var gücüylə:
- Sabi-i-ir!!!.. – deyə küləyin içiylə qışqırdı…
Oğlu onu eşitmədi... Eşitsəydi, mütləq ya əl eləyərdi, ya da yüyürə-yüyürə üstünə qaçardı, boynuna atılıb başını sinəsinə qoyardı…
Hə, oğlu onu eşitmirdi... Bu uğultunun, bu aşılmaz bozluğun içində necə eşidəydi axı?!..
Yoxsa, görmürdü onu?.. Yox, görməyinə görürdü... yoxsa, nişan almış tək, düz üstünə yeriyə bilməzdi...
- Sa-a-abii-ir!!!.. – deyə bir də qışqırdı… daha doğrusu, bu dəfə bağırdı…
və oğlunun adından özü də diksindi... fikrini bir yerə toplaya-toplaya, yadına salmağa çalışdı ki, oğlunun adı Sabir idi, məgər?.. Yox axı, decəsən ayrı cür idi... Amma «S» hərfiylə başlamağı dəqiq yadındaydı… Odu ki, külək iliyinə işləyə-işləyə, başının tükləri qabara-qabara «S» hərfiylə başlayan bütün adları yadına salmağa çalışdı… və heç birinin, oğlunun adı olmadığını anlayıb dəhşətə gələ-gələ, fikirləşdi ki, necə olmuşdu ki, oğlunun - aman-zaman bircə övladının adını unutmuşdu?..
...Addımbaaddım ona yaxınlaşmaqda olan oğluna baxa-baxa, həyəcandan boğula-boğula fikirləşdi ki, indi, oğlu gəlib ona çatanda nə desin, adının əvəzinə nə deyib çağırsın onu, necə baxsın üzünə?..
Sonra hardansa uzaqlardan - küləyin, tozanağın içiylə nə isə dəydi ona…
Yaddaşı idi… qayıdıb gəldi… oğlunun adını qaytarıb yadına saldı…
Samir idi oğlunun adı... Hə, özüdü ki, var – Sa-mir. Sabir niyə gəlmişdi dilinə?..
...Hardanca, uzaqdan avtobus səsi eşidilirdi... Avtobus deyəsən, buralara yaxınlaşırdı… Yoxsa, uzaqlaşırdı?.. Sonra lap uzaqdan - toz dumanının içiylə səssiz yuxu kimi ötüb keçən sarı avtobusu axır ki, gördü... Avtobusun tozlu pəncərələrindən görünən cavan üzünü, səliqəsiz qırxılı başını, nazik tələbə boynunu gördü... pəncərənin yanında oturub yol gedə-gedə, kitab oxuyurdu…
Yadına düşdü… Sabiri oxuyurdu... «Ah bu urus başdılar...» Oxuyurdu, oxuyurdu, sonra başını qaldırıb, üz tutduğu paytaxtın əlvan xəyallarıyla, tozlu pəncərənin o biri üzündən - tozanağın arasından yazıq gözlərlə ona elə baxırdı, elə bil şəhərə-oxumağa yox, gedər-gəlməz qaranlıqlara yollanırdı…
…Qışqırmaq, atobusu saxladıb, bu alagöz, sütül uşağı geriyə çağırmaq istədisə də… səsi çıxmadı... yüyürüb avtobusun qabağını kəsmək, bu yazıq baxışlı cavanı ordan düşürmək istədi…
Ayaqları getmədi... Ayaqları dizəcən torpağa batmışdı...
…Avtobusu külək aparırdı... ardınca qum topalarını havaya sovurub onu toz dumanında yoxa çıxarırdı… Avtobus uzaqlaşdıqca, çöllüyün uğultusu artır, bədəni, küləyin sümrülməsiylə harasa arxaya sovrulurdu...
Amma yox, ona elə gəlirdi… Ayaqları budu, burdaydı… dizəcən torpağın içinə batmışdı… onu dirək kimi yerə basdırmışdı…
Yox, avtobusun ardınca qaçmalıdı... – fikirləşdi - …onu bu bozluğun, bu yolsuz, cığırsız çöllüyün içindən çıxarsa-çıxarsa, bircə o çıxaracaqdı...
Axı bu, həmin o avtobus idi?!.. Həftənin şənbə günlərinin sübh çağları kəndin yol ayrıcında dayanıb salonun, şəhərə gedənlərlə dolmasını gözləyən həmin sarı avtobus…
Qəfildən ürəyi əzildi… avtobusun qabaq pəncərəsinin önündə oturub Sabiri oxuyan o nazik boyunlu, tələbə oğlana ürəyi ağrıdı...
Boğazını qəhər tutdu... ağlamağı gəldi…
Sonra qışqırdı... Avtobusun ardınca səsi gəldikcə:
- Səi-i-id!!!.. - deyib qışqırdısa da, səsi avtobusu itirən toz dumanının içində əriyib yoxa çıxdı…
Qəfildən xatırlayıb bayaqkı səmtə zilləndi…
...Oğlu hələ də ona tərəf gəlməyində idi...
Fikirləşdi ki, gör bir neçə vaxtdı oğlu ona tərəf gəlirdi, gəlib çata bilmirdi... Yerində addımlayırdı, nədi?!..
Torpağın nəmindən ağırlaşan ayaqlarını bir təhər dartıb çıxardı, ayağa qalxıb oğluna sarı addımladı… Yaxınlaşdıqca, baxıb gördü, sən demə, bayaqdan oğlu sandığı qaraltı o deyil…
Bu, qadın idi… başında kələğayı, uzunətəkli paltarda becid addımlarla ona sarı irəliləyirdi… Sonra birdən tanıdı… Şabalıdı kələğayısından, belinə sarıdığı dama-dama, yun şalından tanıdı… Anası idi... həmin becib yerişiylə ona tərəf addımlayırdı...
Ürəyi titrədi... «Can ana... yenə sən... Yenə sən bildin, oğlun dardadı... Yenə sən bildin, balan bu bozartının içində təmtək, gücsüz, səssiz, köməksiz qalıb... Gəl, ana… gəl, qurtar məni bu zillətdən… Apar məni evimizə... Evimizi istəyirəm, ana...»
...Anası lap yaxındaydı... soyuq küləkələri yarmaqdan gümüşü rəngə çalan üzündə həyat əlaməti yox idi… gözlərinin ifadəsi dəyişmiş, burnu qəribə sivriliklə nazilib uzanmışdı...
Yalnız kiminsə ölüm xəbəri anasının üzünü bu hala sala bilərdi... - ürəyi sıxıla - sıxıla fikirləşdi. - Görən kimiydi ölən?..
…Anası həmin o dəmir üzüylə gah yaxınlaşır, gah da dərin uzaqlarda addımlayırdı… sonra külək qəfildən necə əsdisə, anasını yerdən qoparıb kağız parçası kimi havaya qaldırdı… hərləyə-hərləyə, başındakı kəlağayısını şabalıdı yelkən kimi yellədə-yellədə, götürüb apardı...
Yerindən götürülüb anasının ardınca qaça-qaça:
- Ana-a-a!!!.. – deyib çağırdısa da, baxıb gördü, anası budu burda, yerdədi… həmin becid addımlarla ona sarı irəliləyir… küləyin apardığı, sən demə, anasının şabalıdı kələğayısıymış…
…Ayaq saxladı… Anası axır ki, gəlib ona çatdı… içindən keçib becid yerişiylə harasa arxaya getdi...
Çönüb anasının ardınca baxdı… Anası iti addımlarla saniyəbəsaniyə ondan uzaqlaşırdı...
İstədi yenə qışqırıb anasını çağırsın, bu dəfə səsi heç çıxmadı…
Səsi batmışdı… yoxsa, uğultu qoymadı eşidə öz səsini?..
Bir də axı anası hara getdi?.. Niyə görmədi onu?
Sonra başa düşdü… az qaldı dizi üstə çöküb ağlasın… hönkürüb səsi gəldikcə ulasın, ulasın...
Başa düşdü, niyə anası görmədi onu... Başa düşdü, niyə anası bayaqdan hey ona sarı gəlirdi, gəlirdi, gəlib çata bilmirdi…
Anası unutmuşdu onu… üzü anasının yadından çıxmışdı... Ya bəlkə...
Başının tükü qabardı... Bəlkə ölən o idi?.. Anası həmin o gümüşü üzüylə, becid yerişiylə onu basdırmağa gedirdi?.. Onu… on-on beş il əvvəl şəhərə, oxumağa göndərdiyi aman-zaman bircə oğlunu...
Hə, anası şəhərə gedirdi… onu axtarmağa… gedirdi ki, axtarıb tapıb kəndə gətirsin, quyunun başındakı qoca tutun altında basdırsın… Babası yaşında ağacı kökündən qoparıb, yerində onu əksin… Basdırsın, əksin, rahatlansın nəhayət. Daha qapılarının qabağından əliboş ötən poçtalyonu da güdməsin, şəhərlə danışmaqdan ötrü rayon mərkəzinə gedib, orda poçt şöbəsinin adamla dolu, darısqal kabinələrinə növbəyə durmaqdan canı qurtarsın...
…Ürəyi ağzına gələ-gələ fikirləşdi ki, axı kim deyib anasına onun ölməyini?.. O k, ölməyib?!..
…Kimsə qəsdən deyib… anasının bağrını partlatmaqdan ötrü… qəbrini vaxtından əvvəl qazdırmaqdan ötrü...
Əsəbilikdən boğula-boğula fikirləşdi ki, yuz faiz idarədəkilərin işi idi. Hə, onların işi idi. Ayrı kim olacaqdı ki?..
Sonra alt mərtəbənin isti otaqlarda oturub onu müzakirə edən, selektorunun qəfil çağırışlarına diksinib, suallarına titrək quzu səsiylə cavab verənlərin, qəbuluna, elçiliyə gələn kimi, qapını üç dəfə döyüb saxta təbəssümlə daxil olan «sədaqətli və mehriban insanların» - qulaqlarını, illər uzunu döşəməsinin altından addım səslərinə şəkləyib, onun hər hərəkətini siçovul kimi güdənlərin, bu səslərin nəhayət ki, kəsiləcəyi əziz günün həsrətində yaşayanların işi idi...
…Saçları dən-dən qalxdı… elə bil dişləri də böyüdü… çənəsini yarıb çölə uzandı… sonra bədəni gərilib gicişdi…
Dik atılıb əl-ayağına baxmaq istədi... nə əlini gördü, nə ayağını...
Bədəni də yox idi... Bəs özü… özü hardaydı?..
...Hardansa görürdü özünü... Hansı dəlikdənsə, ya arakəsmədən… yox, bu, nəyinsə içiydi… dırnaqlarının ucuna qalxıb ordan özünü görürdü… Görürdü, necə anası bomboz səhralıqla yeridikcə, uzaqlaşır ondan… gözdən itir… onu bu kimsəsiz, qorxunc çöllüyün ortasında tək-tənha buraxıb gedir...
Nəfəsi kəsilə-kəsilə dayanıb durdu… anasının ardınca qaçmaq istədi… amma qaça bilmədi… Çünki yox idi... heç bir gilə də qalmamışdı… bir qırıq da...
...Anası gedib-gedib nöqtə boyda oldu, sonra deyəsən yerə oturdu… ya yıxıldı?.. Sonra uzaqdan anasının yanıqlı çığırtısı eşidildi...
- Can bala!.. Anan öləydi, bu gününü görmiyəydi!.. Vay bala!..
…Hiss elədi, necə saçları bir-bir ağardı…
Anası tapmışdı onu... orda... Dünyanın o başında... Tapıb dizi üstə çökmüşdü, sinəsini cıra-cıra, dizlərinə döyə-döyə ağlayırdı...
...Anası burdan nöqtə boyda görünsə də, səsi aydın eşidilirdi...
Elə eşidilirdi, elə bil burda, böyründə idi… ağzını onun qulağına dirəyib ağlayırdı... sinəsinin, üzünün dərisini sivirən dırnaqlarının, diblərindən qoparılan saçlarının xışıltısından ürəyi göynəyirdi...
Üzünü göyə tutub:
- Bu nə müsibətdi, İlahi?!.. - dedi və baxdı ki, göyün altı dama-damadı...
...Anasının səsi cığırmaqdan, yoxsa qəhərdən batdı... İndi anası onu bayquş səsini andıran qorxunc bir səslə çağırırdı…
- Səi-i-d!.. Vay Səi-i-id!..
- Səid, ay Səid...
...Arvadı idi… ona hardansa yuxarıdan baxırdı.
..Cərrahiyə otağındaydı, nədi?..
Dik atılıb yerinin içində oturdu…
- Ona işləyir... yatıb yuxuya qalmısan. – arvadı dedi.
Arvadının üzü həmişəki kimi, yorğun və əsəbi idi. Bir müddət dayanıb, üzərində aparılan əməliyyata rəhbərlik etmiş mütəxəssis ədasıyla üzünə zilləndi, sonra çəkilib deyəsən, mətbəxə getdi.
Otaq işıqlı və sakit idi… Bayaqkı uğultu dolu bozluqdan və soyuqdan əsər-əlamət yox idi…
…Yuxunun keyi sovuşmamış üz-gözünü ovub fikirləşdi ki, nə yaxşı ki, gördükləri yuxuysuş… Sonra da fikirləşdi ki, o nə qorxunc yer idi, girmişdi yuxusuna?.. O nə müsibətlər idi?..
Belə fikirləşdikcə üşüdü, yorğanı boğazınacan çəkib böyrü üstə çöndü.
Fikirləşdi ki, indi arvadı mətbəxə çatıb ona səhər naharı düzəldir, əsəbi əlləriylə çörək doğrayır, çay dəmləyir, özü də Allah billə, ürəyində nə fikirləşir…
Çox keçmədi ki, mətbəxdən, arvadının götür-qoy elədiyi boş nimçələrin səsi gəlirdi…
Gözlərinin içi, qum dolmuş kimi acışırdı… Gözlərini ova-ova fikirləşdi ki, bəlkə yuxudakı bütün o müsibəti - əcinə saçlarını andıran o qorxunc kol-kosu, içi vahimələr və xoflar dolu o çıxılmaz tənhalığı arvadı yeritmişdi canına?.. Dərmanı şpritsə yığıb bədəninə yeridən kimi, o, yuxuda ikən, bütün gecəni başının üstə durub iblisanə bir gülüşlə gülümsəyə-gülümsəyə, gözlərindən qığılcım çıxa-çıxa, üzərində hansısa, gizli əməliyyatlar aparmışdı?.. Allah bilir, ona nələr eləmişdi, başına nə oyunlar açmışdı?.. Axı yatanda o, demək olar ki, heç nə hiss eləmirdi?.. Arvadı demişkən, sinirsiz, hissiyyatsız müqəvvaya çevrilirdi?!..
Sonra arvadını, başının üstə vızlaşmış saçlarla rəngbərəng tüstülərin, qorxulu məhlullarla köpüklənən əcayib kolbaların arasında təsəvvürünə gətirdi... və başının tükləri qabara-qabara fikirləşdi ki, əgər bu dəqiqə arvadı içəri girib, həmin o qığılcım saçan gözləriylə ona baxsa, ordaca ürəyi dayanar.
Arvadı bəzən belə qəfil hoqqalar çıxarırdı... gözləmədiyi halda hardansa peyda olur, ya oturduğu yerdə yoxa çıxırdı. Heç bir məntiqi ardıcıllığı olmayan anlaqsız, əcaib hərəkətlər eləyirdi. Səssiz addımlarla yeridiyi yerdə qəfildən nə isə xatırlayıb dəli hərəkətlərlə qabağa qaçır, yaxud, danışdığı yerdə susub, hüznlü baxışlarla harasa, uzaqlara zillənirdi… Bəzi küləkli, fırtınalı gecələr isə, o dərin yuxuya qərq olub büğün vücuduyla uçunarkən, arvadının, içi qovrula-qovrula, qulağına nə isə pıçıldadığını eşidir, ha çalışıb yuxudan ayılmaq, arvadını bu vəhşi pıçıltılarıyla yaxalamaq istəyirdisə də, yuxuları əl-ayağına sarılıb şirin mürəbbə bataqlığı kimi, onu içinə sümürür, ağır yuxu pərdəsini yarıb o biri üzə keçməyə – oyanmağa imkan vermirdi...
Sonra nə qədər eləyirdi, arvadının hər gecə nəfəsi kəsilə-kəsilə, tələm-tələsik qulağına pıçıldadığı sözlərin bircəciyini belə yadına sala bilmirdi...
...Əsnəyə-əsnəyə fikirləşdi ki, bəlkə gecələrlə qulağına pıçıldayan heç arvadı deyildi?!.. Bəlkə hamısını eləyən, həkimi demişkən, uzun illərlə canını fəda eləyib, çalışıb-vuruşduğu mötəbər idarəsindən qazandığı əsəb pozğunluğuydu?..
Kürəyi üstə çönüb, üzbəüz divardan asılmış saata baxdı.
Əslində indi yolda olmalıydı… O isə hələ əl - üzünü də yumamışdı. Çünki bezmişdi daha... Vaxtında yataqdan qalxıb gözü saatda, əl - üzünü yumaqdan da, mətbəxə keçib, orda tələm-tələsik nə isə yeyəndən sonra işə yollanmaqdan da… sonra orda, ölüm kamerasını andıran səliqəli otağında oturub, səhər-axşam mənasız cızma-qaralarla məşğul olmaqdan, sifətlərindən ürəyi bulanan adamlarla yalandan, gülümsəyə - gülümsəyə danışmaqdan da cana doymuşdu… İşə getməyib evdə qalmaq isə daha böyük faciə idi…
Fikirləşdi ki, onda belə çıxır ki…
Ağlına gələn fikrin ardını rahat fikirləşməməkdən ötrü qollarını yorğanın altından çıxarıb gücü gəldikcə gərnəşdi… Gərnəşdikcə də, sinəsi boyu daraqlanan qəribə, kəsici ağrıları hiss elədi…
Əzələ sinirləri idi... onlar da ağrıyırdılar.
Axır vaxtlar demək olar, bütün sinirlərini - bədəni boyu şaxələnən irili-xırdalı əsəb zoğlarını bircə-bircə hiss eləyirdi... Bu zoğlar beynindən baş alıb qollarıyla üzüaşağı, sinəsindən, bədəni boyu ayaqlarınacan, çiyinlərindən əl barmaqlarının ucunacan şaxələnirdi, xırda budaqlarla ovuclarının içində naxışlanırdı... Hamısı da soğan qabığı kimi kövrək və şəffaf idi, çatlayıb qanını sızdırmağa hazır vəziyyətdəydilər...
…Gərnəşib dartınandan sonra yenə ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, gecələr qulağına pıçıldayan arvadı deyildisə, onda bəs niyə o, yuxudan - ölüm bataqlığından vurnuxub çıxan kimi çıxanda, ona o cür mənalı-mənalı baxıb gülümsünürdü?.. Özü də o səhər ki, o yuxudan tər-qan içində ayılırdı?.. O səhər ki, bütün gecəni yuxunun cəhənnəmində boğulub ölüb, ölümdən qayıdırdı?..
O idi qulağına pıçıldayan… Hər gecə ağzını onun qulağına dirəyib içini, məkr dolu yandırıcı sözlərlə dolduran. İfritə…
…Qulağı göynədi...
Qulağını ovuşdurub fikirləşdi ki, bir gün - belə gecələrin birində arvadı qulağına pıçıldaya-pıçıldaya axır ki, azdıracaqdı onu… Həmin o vahimə dolu, nəfəskəsən çöllüklərin birində azdırıb, o sirli qaranlığa… yox-yox, o qaçılmaz bozluğa təhvil verib, özü geri qayıdacaqdı...
...Gicgahı elə lükküldəyirdi, elə bil bütün gecəni, başında darısqal ayaqqaqabı yatmışdı… Odu ki, indi başı, kiçik ölçülü ayaqqabı geyməkdən gizildəyən ayaq kimi göynəyirdi…
...Qalxıb yerinin içində oturdu, ayaqlarını döşəməyə sallayıb yadına, dünənki axşamı, yuxuyu getməmişdən nə ilə məşğul olduğunu salmağa çalışdı...
Yox, dünən içməmişdi. Yerinə də, elə də gec girməmişdi. Bəs, onda niyə özünü belə əzgin, sıyıq xəmir kimi yöndəmsiz hiss eləyirdi?..
...O biri otaqdan arvadının səsi gəldi... Arvadı deyəsən nə isə soruşdu ondan, eşidə bilmədi:
Ağzını dəhlizə sarı çevirib ucadan:
- Nə dedin? – dedisə də, arvadı cavab vermədi, sonra haçannan-haçana səsinin yoğun yerinə salıb:
- Qayqana-a-aq!!! – deyə bağırdı…
Arvadının səsi şillə kimi dəydi üzünə... Ovqatı təlx oldu.
...Yenə qayqanaq… Yenə həmin ağlı-sarılı horra… Yo-ox, daha o, qayqanaq istəmir... nəinki qayqanaq, ümumiyyətlə, yumurtaya aid olan nə varsa, adını belə eşitmək isətmir.
Amma, «yox» deyə bilməz… Çünki «yox» sözünü o birdəfəlik tərgidib. Həm arvadı yadırğayıb, həm də… onun da yadından çıxıb.
Bir də, çaşıb «yox» desəydi, arvadının, hər an içində gəzdirdiyi gizli buynuzları üzə çıxaracaqdı… üzü dönəcəkdi, qanın qaraltmağa bəhanəsi tapılacaqdı… Sonra bunu təsəvvürünə də gətirdi… Necə arvadı mətbəxdə əsəbi-əsəbi vurnuxa-vurnuxa, qab-qacağı, çəngəl-bıçağı bir-birinə vurub evə ətürpədən cingiltilər sala-sala, sevimli ironiyasıyla:
- Bəs siz nə istəyirsiz, Səid müəllim?.. Nə bişirək sizin üçün, ağa? – deyir, sonra yoğun gövdəsini aşağı əyib qarşısında əyilərək - Bəlkə xətrinizə quymaq, ya südlüplov düşüb?..
...Fikirləşdi ki, görən arvadı niyə hər səhər qayğanaq yedirdir ona?.. Bişirilməsi asandı, ona görə?.. Yoxsa, qəsdən gündə-gündə o ağır, yağlı zülalı yedirir ona ki, ürəyini bulansın, ödü qatılaşıb zəhərini qanına buraxsın.
Arvadı onun ölümünü istəyirdi… Sidq ürəkdən. Odu ki, hər gün ona qayqanaq yedirdirdi.
Fikirləşdi ki, insan o qədər zərif məxluqdu ki, onu nə ilə desən öldürmək olar. Səslə də, rənglə də, yuxuyla da, qoxuyla da… Qayqanaqla da...
Hə... qayqanaq elə-belə, səhər yeməyi deyildi... - fikirləşdi. Ona görə bütün toyuq-cücəyə, yox, ümumiyyətlə, bütün yumurtalılar sinfinə nifrət eləyirdi. Bir də qayqanaq yeyəndə həmişə hardansa hərlənib-fırlanıb, yadına kəndləri düşürdü… həyətin zir-zibilində eşələnən arıq, kifir toyuqları düşürdü…
...Mətbəxdə nə isə şarappıltıyla yerə dəydi… və o anladı ki, arvadı nifrət eləyir ona. Bunu, axır vaxtlar süfrə arxasında onunla üzbəüz oturanda da, gecələr işığı keçirib, dinməz-söyləməz yanaşı uzananda da, yaxud, ayrı-ayrı otaqlarda oturub bir-birinin üzünü görməsələr də, bir-birinə necəsə, mane olanda da hiss eləyirdi. Odu ki, hər səhər qabağına qoyulan qayqanağı dinməzcə yeyirdi…
Arvadının ona olan nifrəti bütün evə də çökmüşdü… Otaqların, əşyaların canına yerimişdi… Odu ki, divarlardan da, bu yorğan-döşəyin özündə də yumurta iyi gəlirdi... Arvadının nifrətiydi… evin hər küncündən xəbis-xəbis yumurta iyi saçırdı…
...Çarpayıyla üzbəüzdəki qədim şkafa, şkafın başından tavanacan səliqəylə, üst-üstə yığılan yorğan-döşəyə baxıb fikirləşdi ki, görənə niyə hər dəfə yuxuda öldüyünü görəndə,özünü, tabut əvəzinə, həmin bu qədim şkafın içində uzandığını görürdü?.. Bəlkə ona görə ki, bu qədim, qara şkaf bu otaqda arvadıyla bir – o, gəlin gələn gündən bitmişdi?.. Və gör bir, neçə illər idi, gecələrlə üzbəüz divardan qara kabus kimi zillənib, onun hər sözünü, hər hərəkətini güdürdü?.. Odu ki, yuxularında canını tapşırarkən, özünü məhz onun o qaramtıl darısqallığında hiss eləyirdi… Qəribəydi ki, bu qədim şkaf eninə və uzununa görə də elə onun boyuna biçilmişdi?!..
Fikirləşdi ki, axır günlərin bir gün yuxuları çin olacaqdı… Neçə illərdən bəri səbr və təmkinlə onu izləyən bu qara kabus zülmət qaranlıq gecələrin birində nəhəng, ağır qapılarını aralayıb, onu yorğan – döşəyi qarışıq içinə sümürəcəkdi... öz havasız darısqallıqlarında boğub öldürəcəkdi…
Sonra bunu, bir neçə dəfə yuxuda da gördüyünü xatırladı... Yuxuda bu qaradinməz şkaf ləngər vurub bir neçə addım qabağa gəlmişdi… qapılarını qorxunc bir cırıltıyla cırıldadıb aralamışdı… içinin qapqara, dərin uçurumuyla ona zillənmişdi… Onda yadına gəlir, vahimədən az qalmışdı yuxudaca ürəyi dayana…
...Başının tükləri qabardı... Fikirləşdi ki, Allah özü kömək olsun ona. Axır vaxtlar bu nə əcaib yuxulardı görür?! Sonra fikirləşdi ki, əsəb pozğunluğudu. O gün işdən sonra zəng vurub getdiyi əsəb həkimi də - bir suyu arvadına oxşayan, gülümsər üzlü cavan oğlan da elə demişdi ona. Dizlərini, dirsəklərini balaca, yumru çəkiciylə tıqqıldadıb, incə yeniyetmə səsiylə:
- Əsəb pozğunluğudu. - demişdi, sonra şəhadət barmağını onun gözləri qabağında qabağa-dala tərpədə-tərpədə bəbəklərinin vəziyyətini yoxlamışdı, sonra yenə həmin yeniyetmə səsiylə:
- Bəli-bəli. Əsəb pozğunluğudu. - demişdi və özü kimi balaca, dəyirmi stolunun arxasına keçib orda başını qaldırmadan, nə isə yaza-yaza:
- Saçınız tökülür?.. - soruşmuşdu.
O da qısaca:
- Bəli. - demişdi.
- Dırnaqlarınız necə, ovulur?..
- Bəli.
- Dişləriniz necə?..
- Bəli, onlar da tökülür, ovulur.
- Əsəb pozğunluğudu... - deyib onu yola salmışdı…
...Mətbəxdən yayılan qayqanağın iyi aramla yataq otağına yayılırdı...
…Sinəsi qaşındı. Sinəsini ikiəlli qaşıyıb ovuclarına baxdı...
Barmaqlarının arasında qalan balaca, qıvrım tükləri ovuclarından çırpıb yerə atdı.
Sinəsini tükü də tökülürdü... Sonra nə fikirləşdisə, yerindən sıçrayıb, yorğan-döşəyi yoxladı, görsün ki, sinəsinin tükündən ora düşəni var, ya yox... Arvadını hövsələdən çıxaran mənzərəldən biri də bu idi. Döşəküzünün bəzi yerlərində qara vergüllər kimi qaralan tükləri tələm - tələsik çırpa-çırpa fikirlədi ki, arvadıyla hələ təzə-təzə tanış olub münasibət quranda, çox avamlıq eləyib. Hədsiz səmimiyyətin axırı budu. Gərək ilk gündən məsafə saxlayaydı aralarında. Elə olsaydı, bəlkə də indi hər şey ayrı cür olardı…
Sonra fikirləşdi ki, axı necə səmimi olmayaydı?!.. Axı onsuz da günün əksər hissəsi, o hissəsi ki, işdə, cəmiyyət arasında keçirdi, özünü mümkün qədər sıxıb cilovlayırdı, hər sözünə, hər hərəkətlərinə hədd qoyurdu. Başqa cür mümkün də deyildi. Halına-xasiyyətinə bələd olmadığı yad adamlar zümrəsində özünü, olduğu kimi apara bilməzdi axı?!.. Bunu ki, ona, həyatıyla borclu olduğu Səlimovun özü öyrətmişdi?!.. İşa başladığı həftənin elə birinci günü onu yanına çağırtdırıb, kollektiv haqqında qısa və müfəssəl məlumat verib, axırda da müəllim təbiri ilə: «O yırtıcılar səmimiyyət anlamır. » - demişdi. Düz də demişdi. Bu gülümsər üzlü, «qayğıkeş» əməkdaşların yırtıcılığını o, çox da uzağa getmədən, şöbə müdiri təyin olunduğunun səhəri günü anlamış, cəmiyyət içlə bütün vərdiş və istəklərini, tısbağa qınına yığılıb gizlənən kimi, gizləməyin, bir kəsin daxil ola bilməyəcəyi, qapısız, pəncərəsiz, gipgirdə, qalınqabıq bir vücuda dönməyin vacibliyini anlamışdı. İndi belə olan halda, öz evində də, bağlı qapı arxasında keçirdiyin bir-iki saatı da, əl-ayağını uzadıb rahat asudəlikdə yaşaya bilməyəcəyi təqdirdə ona nə qalırdı?.. Qınına yığıb gizlədiyi əzaları əbədilik içində qalan, miskin tısbağalıq...
Fikirləşdi ki, əslinə qalsa, indiki vəziyyəti, demək olar ki, elə elədi. İndi daha işlə evin gərginliyi arasında elə bir fərq yoxdu. Hələ əksinə, axır vaxtlar özünü idarədə daha asudə hiss edir, hətta bazar günləri işə getməyə bəhanə gəzirdi. Təki, arvadının tənə dolu baxışlarından, o biri otaqlarda olsa da, hansısa, altıncı hiss üzvü ilə tutduğu qara nifrətindən qaçıb qurtulsun.
Odu ki, asudə rahatlıq barədə xam xəyallarına nöqtə qoysun.
Sonra yatağını səliqəyə salıb, balışını çırpıb yumşalda-yumşalda fikirləşdi ki, bir də, arzusunda olduğu o asudə rahatlığa çatıb neyləyəcəkdi ki?..
Bu barədə dərindən düşünmək istədisə də, qayqanağın iyindən ürəyi bulandı…
Hə, gör ki, indi iş nə yerə çatıb ki, o, daha asudə rahatlıqda nə edəcəyini anlamır… bunu, istəsə belə, təsəvvürünə də gətirə bilmir. Çünki daha, nə bir vaxtlar elədiyi kimi - əlinə-əlinə vurub, şaqqanaq çəkib ürəkdən gülməyi gəlir, nə də, cavanlıqdakı kimi, nədənsə təsirlənib qəhərlənmirdi. Bir sözlə, insanlıqdan çıxmışdı. Amma vaxtı ilə çox gülüb-ağlamışdı, saqqalı əldən vermişdi. Sonra da fikirləşdi ki, yaxşı ki, saqqalı yalnız evdə əldən verib. Səlimov olmasaydı, gör indi idarədəkilər başına nə oyunlar açacaqdı?!..
İndi o, bunu da yaxşı bilirdi ki, «insan əsasən, yaxşı tanıdığından, əyir-əskiyini bildiyindən daha tez bezir.» Özü-özündən bezən kimi. Öz murdar sifətindən, heç bir məna ifadə eləməyən xırda gözlərindən, qadın burnu kimi səliqəli burnundan, nə vaxtdansa çənəsinə yapışıb, indi hər güzgüyə baxanda ürəyini bulandıran şabalıdı xalından, səsindən, ağzının tamından bezən kimi.
...Odu ki, arvadı nifrət eləyirdi ona. Çünki bütün əyir-əskiyini bilirdi. Elə bilirdi, özü doğmuşdu onu… öz əlləri ilə düzəltmişdi… İndi sökmək istəyirdi, alınmırdı.
Alınmayacaqdı da. – ürəyində bic-bic güldü. - Bu da, özündən mühəndis-arxitektor qondarıb səhər-axşam vacib görkəmlə qaraladığı, qaralayıb heç cür başa çatdıra da bilmədiyi layihələr deyildi ki, xoşuna gəlməyəndə, lazımsız qəzet parçası kimi, cırıb kənara tullayaydı?!..
...Bu yerə çatanda əsəbilikdən, ya nədənsə gülməyi tutdu. Üzbəüzdəki şkafın güzgülü qapısında görünən pırpız başının əksinə baxdı…
Saçlarını hamarlayıb yatırtmaq istədisə də, tükləri sözə baxmadı. Tükləri elə bil rezindən idi, yastıladıqca, bir az da qabarırdı.
Fikirləşdi ki, saçları son beş-altı ildə belə olub. İnsan saçından çox, sintetik saçağa oxşayır.
«Saç qəlbdən su içir, bala...» - anasının bir vaxtlar, seyrək hörüyünü açıb hörə-hörə dediyi sözləri qulağında səsləndi…
Fikirləşdi ki, demək, ürəyi rezindəndi...
Xalatını geyinib o biri otağa boylandı...
Arvadı gözündə eynək, pəncərənin qabağındakı yazı stoluna dirsəklənib deyəsən yenə lahiyəsinə baxırdı.
Kürəyi ağrıdı… beli də qurumuşdu elə bil.
Əlini döşəyin üstüylə gəzdirdi. Döşəyin altında elə bil nəhəng tısbağa yatmışdı. Olsun ki, döşəyin, çoxdannan bəri açılıb çırpılmayan yunu idi, düyünlənib altına yığılmışdı. Ya da ola bilər, çarpayının taxtası əyilmişdi. Odu ki, hər gecə yuxusuna ilan-qurbağa girirdi… - fikirləşdi. Arvadının qurğusuydu… çarpayının hansı gözündə yatırdısa, o döşəyin ortasında tısbağavari bir düyün əmələ gəlirdi.
O biri otaqdan hıçqırıq səsi eşidildi... Dəhlizə çıxıb hamama gedə-gedə, yolüstü arvadının otağına boylandı və gördüyü mənzərədən duruxub qaldı…
Arvadı ağlayırdı… Əlini belinə vurub, o biri əliylə alnını tutub sakit-sakit göz yaşı axıdırdı…
Ürəyinə qəribə bir sərinlik yayıldı… içində, səbəbini özü də başa düşə bilmədiyi qəribə bir yüngüllük hiss elədi. Fikirləşdi ki, əgər arvadı ağalaya bilirsə, deməli hələ nəyəsə ümid bağlamağa dəyər.
Sonra hamama girib qapını o biri üzdən bağlaya-bağlaya fikirləşdi ki, axı niyə bu dəliylə evlənirdi?.. Başına qız qəhət idi, nədi?.. Niyə anasının sözünə baxıb, evlənəcəyi qızı kəndlərindən seçmədi?.. Gərək sadə bir kənd qızıyla evlənəydi, özü də sıravi bir işə girib başını dolandıraydı. Beşdə alacağı, üçdə verəcəyi olmayan sıravi, sakit bir işə. Bax, onda heç bir «səviyyə», heç bir «cəmiyyət rəyi» vecinə gəlməyəcəkdi. Başını aşağı salıb, adam balası kimi işə gedəcək, axşamlar xudmani bazarlığını eləyib evinə qayıdacaqdı, ertədən şamını bitirib, başını balışa atıb yatacaqdı. Bu da olacaqdı, arzuladığı həmin o «asudə rahatlıq». O eybəcər yuxuları da görməyəcəkdi… rəngi də bu cür olmayacaqdı… Hələ olsun ki, yanağından qan damacaqdı.
Anası da ömrü boyu bunu deyirdi. Deyirdi: «şəhər qızından arvad olmaz, a bala. Nə qədər gec deyil, ağılını başına yığ, gəl, kəndin gül-çiçək kimi qızlarından birini seç, evlən.»
Anası bunu o qədər yanğıyla deyirdi, elə bil kəndin qızlarına öz gözü düşmüşdü. Yadına gəlir, onda anası elə deyəndə, ürəyi sıxılırdı... dünya gözündə qaralırdı… Çünki o vaxtlar niyəsə, ona elə gəlirdi ki, kəndlərindən qız almaq - elə anasıyla evlənmək kimi şeydi. Çünki kəndin qızları bölünmüş alma kimi bir-birlərinə, həm də anasına oxşayırdılar. Anası kimi yeriyirdilər, anası kimi danışırdılar...
- Qayqanaq soyuyur!.. - mətbəxdən eşidilən qəfil qıyyadan dik atıldı.
Başına elə bil qaynar su tökdülər... Hamamın divarından asılmış balaca, elektron saata baxdı.
Onun yarısı idi. Gecikirdi…
Tələm - tələsik yuyuub otağa qayıtdı, bir əliylə köynəyini, o biri əliylə şalvarının düymələrini bağlaya –bağlaya geyindi.
Oğlu ara otaqda oturmuşdu. Dərsini yaza-yaza, eynəyinmn altından ona elə baxırdı, elə bil güdürdü onu.
Odu ki, otağın qabağından ötəndə, qapının ağzında ayaq saxlayıb ona tərs - tərs baxdı, qalstukunun düyününü bərkidib:
- Hə, nədi?.. – dedisə də, uşağın əhvalı dəyişməi, dodağının ucu belə qaçmadı. Oğlu eynəyinin üstündən üzünə zillənib arvadının təbiriylə:
- Qayqanaq soyuyur. - dedi.
Oğlu, ümumiyyətlə, axır vaxtlar arvadına oxşamağa başlamışdı… Üzünün ifadəsi də, səsi də… o da nə isə ürəyincə olmayanda, qaşının birini eyni ilə arvadı kimi qaldırıb, gözlərini bərəldirdi.
...Yenə bayaqkı yuxusu yadına düşdü. Fikirləşdi ki, qəribədi ki, oğlu dünyaya gələndə, niyəsə tələbəlik illərinin arzusu - Sabirin adını uşağa qoymağı yadına düşməmişdi. Başı şəhər həyatının bu qurama bər-bəzəyindən gicəllənmişdi, nədi?!.. Ya bəlkə Sabiri unutmuşdu?..
Sonra əllərini ciblərinə salıb, burun yaylığını axtara-axtara fikirləşdi ki, daha ürəyi Sabiri də istəmir.
- Samir, dərsini yaz!.. - mətbəxdən arvadının əəbi qışqırtıı eşidildi.
Əslinə qalanda, Samirin, dərsini yazıb-yazmamağı arvadı bir o qədər də narahat eləmirdi. Bu da, evdə gərginlik yaratmağın bir üsuluydu. Onu divara qısnayıb evdən sıxışdırmağın, çığıra-çığıra zinhiri gətirməyin bir növüydü... - fikirləşdi və qayışının toqqasını axır ki, bağladı. Yox, arvadı onun ölümünü istəmirdi, amma öldürmək istəyirdi onu...
Divar güzgüsündə özünə baxa-baxa, fikirləşirdi ki, axır vaxtlar özü də arvadına oxşamağa başlayıb. Burun pərəkləri, alt dodağının şişkin bir köpüşməylə aşağı sallanması, üzünün ifadəsi… Döş cibindən çıxardığı narın daraqla başını daraya-daraya fikirləşdi ki, əslinə qalanda bu evdə hər şey arvadına oxşayır. Evin divarları da, künclərdən soyuq təmkinlə adama zillənən əşyaları da… Burda hər şey arvadı kimi acıqlı və qəddar idi.
Hər axşam işdən evə qayıdıb, qapının ağzında tər-qan içində boğula-boğula, əsəbilikdən ürəyi ağzına gələ-gələ qapının kilidi ilə əlləşsə də, arvadı bu əlləşməni eşitsə də qapını açmırdı… Ta ki, məcbur olub qoltuğundakıları yerə qoyduqdan, bəzən hövsələsi daralıb, elə qapının ağzındaca soyunub əlləşib axır ki, qapını açandan sonra belə, evdə yoxmuş kimi, otağında qalmağına davam edirdi. Bəzənsə qapı açılmırdı, açar kilidin dəliyində ilişib, nə irəliyə, nə geriyə tərpənmək, ha yanasa nə burulmaq istəmirdi… yalnız barmağını döyənək eləyib onu ağladandan sonra hərəkətə gəlirdi.
Ya da, lap hövsələsiz vaxtlarında qapının bu cür tərsliyi tutanda, məcbur olub zəngi vururdu və arvadının, qapının o üzündən, içəri otaqların hansındansa iliyinə işləyən səsini dinləyə-dinləyə, kandarın ağzındaca dayanıb-durur, qapı açılanda isə müttəhim qismində evə daxil olurdu.
Fikirləşdi ki, bu da onun axırına çıxmağın bir üsuludu. Hər axşam işdən qayıdan vaxt arvadı qapının kilidi ilə nə isə edir, içini qurdalayıb, ya nə iləsə doldurub otağına çəkilir, qapısını bərk-bərk bağlayıb, onun orda qapı arxasında qalıb çabalamağından nəşə dolu həzz alır. Yaxud, əllərini belinə vurub, onun kilidlə “döyüşünündən» anlaşılmaz bir təskinlik tapır, təslim olub zəngin düyməsini basmağını, qapı açıldıqda, günahlar dənizində boğulan müttəhim kimi, boynunu burub dayanmağını gözləyir ki, içinə yığdığı hirsini, hikkəsini, ətnə yerimiş zəhərli tikanları çıxaran təki, çıxarıb rahatlansın, sonra qalibiyyət və nəşə dolu fərəhlə onu başdan-ayağa süzsün...
Belədə arvadı o qədər əzəmətli və nəhəng görünürdü ki?!..
Fikirləşdi ki, ümumiyyətlə axır vaxtlar arvadı yaman nəhəng görünür. Kökəldiyinə görə, yoxsa, qalibiyyət fərəhindən dağa döndüyünə görə?..
Ya bəlkə o kiçilib?..
Ayaqqabılarını geyə - geyə qapıya baxdı...
Bir vaxtlar gödək, nimdaş pencəyiylə, nazik tələbə boynuyla, bir dəstə yoluq güllə arvadıyla tanışlığa gəldiyi həmin qapı idi...
Onda, yadına gəlir, bu rəngdə deyildi. Ümumiyyətlə rəngi yox idi… ovulub tökülmüşdü, tutağacı da belə bürüncdən deyildi, tən ortasında da beləcə, Təpəgözün gözünə bənzər gözlüyü yox idi… Gözlüyün əvəzinə, qapının tən ortasında ensiz poçt dəliyi vardı ki, evlərinə qəzet gətirən poçtalyonlar ordan ara-sıra məktublar atırdılar içəri. Anasının, kiməsə əyri-üyrü uşaq xətti ilə yazdırdığı niskil və ağrı dolu məktublar…
Fikirləşdi ki, olsun ki, qapı da bilir, sahibi - arvadıdı. Bunu oğlu da bilirdi, gecələr böyrü əzilə-əzilə üstündə yatdığı çarpayısı da. Əslinə qalandı, bunu o da bilirdi. Bilirdi, arvadının itidi, quludu, nökəridi.
...Qayqanaq həmişəki yerində, həmişəki ətürpədən vəziyyətindəydi... Elə bil iki dəstə ağ - sarı sapları bir-birinə qatıb yağda qaynatmışdılar. İndi o, bu yağlı sapları yeməliydi…
Çəngəli burnuna tutub iylədi. Çəngəldən odekalon iyi gəlirdi… Fikirləşdi ki, nə vaxta qədər bu qayqanağı ürəyi bulana-bulana yeyəcəkdi?!.. Həmin dəqiqə də içindən öz səsinin dediyi:
- Arvadının ürəyi istəyənə qədər. – kəlməsini eşitdi. – Arvadı ona «ye!» desə, yeməli, «yat!» desə, yatmalıydı. Ona görə ki, arvadının itiydi!..
Əyilib süfrəni iylədi və fikirləşdi ki, bu gün-sabah əlli yaşı tamam olacaq, uşaq çağlarından qalan bu xətəhal iyləmək azarını tərgidə bilmir. Yenə həmin uşaq marağıyla, hər bir şeyin mahiyyətini, onun qoxuysuyla müəyyənləşdirməyə çalışır. Bəlkə də doğrusu elə budu…
Ayağa qalxıb soyuducunu açdı. İçinə qırmızı və qara kürü yığılmış qabı burnuna tutub iylədi, sonra çeçələ barmağını kürünün içinə salıb əsəbi-əsəbi qarışdırdı. Bundan eybəcər bir mənzərə alındı.
Ürəyi bulandı… Kürü yeməkdən də bezmişdi. Kürü də yumurtaydı… balığın yumurtası. Yenə yumurtalılar sinfi. Füf!
Kürüylə dolu qabı soyuducunun dibinə itələyib qapısını bağlaya-bağlaya fikirləşdi ki, görəsən ümumiyyətlə, dünyada neçə növ yumurta var?..
…Burddan – mətbəxdən baxanda yataq otağının tən yarısı görünürdü.
Arvadı gecə köynəyində güzgünün qabağında dayanıb özünə nəyə görəsə arxadan baxırdı...
Fikirləşdi ki, nə qədər zəhləsi getsə də, bunu heç cür inkar eləyə bilməz ki, arvadı həm də kifayət qədər ağıllı və dünyagörmüşdü. Uzağa getmək lazım deyil, partiya məktəbinə girmək fikrini kim yeritmişdi beyninə?!.. Qəbul komissiyasına kim yol tapmışdı?.. Kim Səlimova yol tapıb, onun zəif damarını tuta bilmişdi?.. Özü də ən incə şahmat gedişiləri ilə. Ona qalsaydı... Müəllim ata, savadsız ana...
Ata-anası yadına, həmişə nədənsə Seyid Əzim Şirvaninin «Oğluma nəsihət» şeriylə bir düşürdü...
Cəfər, ey nuri-dideyi-seyyid,
Qönçeyi növrəsiyydi seyyid,
Ulamə haqqını riayət qıl
Əhli-elmə həmişə hörmət qıl...»
Əhli-elm də dolandırsın səni, görüm necə dolandırır. – fikirləşdi və çörək diliminə yağ çəkdikcə, onu, həmin bu naftalin iyli fəlsəfənin həqiqətlərindən, zibilliyin içindən çəkib çıxaran tək, çıxaranın da arvadı olduğunu bir daha yadına salıb bu nəticəyə gəldi ki, arvadı ümumiyyətlə, çox şeylərdən qurtarmışdı onu. Odu ki, burda deyiblər: «dili var, dilçəyi də var…»
Burnuna naftalin iyi gəldi... Havanı iyləyib, zəhərli qoxunun ha tərəfdən yayıldığını müəyyənləşdirməyə çalışdısa da, burnu bu qoxunu tutduğudan, onun ha tərəfdən gəldiyini dəqiqləşdirə bilmədi. Dəqiq olanı bu idi ki, iy hardansa, lap yaxından. Amma hardan?..
Yoxsa, bədəni idi naftalin iyi qoxuyurdu?.. Ya nəfəsindən gəlirdi bu iy?..
Əyilib qayğanağı iylədi…
Arvadı dəhlizdə dayanmışdı… gözləri dəhlizin yarıqaranlığından, pişik gözləri kimi işım-işım işıldayırdı...
Başını aşağı salıb qayğanağın qalanını tələm-tələsik ağzına dürtdü, qəhvəni yarıyacan içib ayağa qalxdı, hamamxanaya keçib orda əllərini yuya – yuya, ürəyində, arvadının günün bu vədəsi ona verə biləcəyi sualları götür - qoy elədi, dəhlizə çıxıb arvadını görmürmüş kimi, paltosunu geyindi, çantasını əlinə alıb çöl qapısının kilidini açdı, çölə sivişib pillələri tələm-tələsik enə-enə, fikirləşdi ki, necə olub ki, arvadını çoxdannan bəri əzizləmədiyini, cavanlıq illərindəki kimi, qucaqlayıb qulağına şirin sözlər pıçıldamadığını unudub?.. Odu ki, arvadının gözləri hətta günortalar da pişik gözü kimi işıldayıb bərq vurur.
Blokdan çıxanda ayağı büdrədi və o, fikirləşdi ki, başı deyəsən yavaş-yavaş doğrudan xarab olmağa başlayır. Bu boyda iş-gücün, dərd-sərin içində gör, bir nə haqda fikirləşir. Sonra həyətə maşina minə-minə, bu axmaq fikirləri başından dağıtmaq üçün, bu günə təyin elədiyi görüşlər və heç cür təxirə sala bilməyəcəyi yığıncaqlar barədə fikirləşib sürücüyə:
- İdarəyə. – dedi və bu günə təyin elədiyi görüşlər və yığıncaqları xatırlayb dilxor oldu.
Məntiqi nəticə etibarı ilə sıfra bərabər olan bütün bu tədbirlərin, «iş proesi» deyilən yalançı bir görüntünün yaradılmasına xidmət edən mənasız, məzmunsuz tədbirlər yığnağı olduğunu və bütün bu məzmunsuz mənasızlıqlar zəncirinin baş təşkilatçısının özü olduğunu necəsə, qəfildən anlayıb xəcalət və günah içində boğuldusa da, özünü həmin dəqiqə ələ alıb, nə vaxtsa, uzaq gənclik illərində, bu dünyada heç nəyin təsadüf olmadığı barədə oxuduğu fəlsəfi fikirləri yadına salıb toxtadı.
Bu günə təyin olunan yığıncaqların iştirakçıları - çıxışçılar və dinləyicilər artıq indidən nəyin necə olacağından, kimin nə deyib nədən əsəbiləşəcəyindən, hər şeyin nə ilə yekunlaşıb necə qurtaracağından agah idilər. Bundan onlar kimi, o da agah idi, amma «gərgin iş prosesi» tamaşasını qurmağına davam edirdi. Axı niyə?.. Nəyə görə? Kimə görə?
Burası məlum deyildi. Özlərini kimə göstərirdilər, kimin başını aldadırdılar?..
Bu məqam qulağında, Səlimovun müəllim təbiri ilə dediyi sözləri səsləndi: «Bizə nəticə lazım deyil. Vacib olanı prosesidi, proses.»
…Maşından yenə Ağakərimin corablarının iyi gəlirdi.
Əl atıb şüşənin qulpunu hərlədi, çölün havasını ciyərlərinə çəkə - çəkə fikirləşdi ki, hər səhər təzə corab geyinmək beləmi çətin işdi?..
Sonra da fikirləşdi ki, olsun ki, Ağakərimin burnu bu iyə öyrəşib… bu iyi, əlini, ayağını hiss eləyən kimi, özününkü bilib heç bir narahatçılıq hiss eləmir. Hələ olsun ki, bundan, özünəməxsus bir zövq də alır.
Bu məqam qəfildən Ağakərimə ürəyi ağrdı. Ağakərimin böyüyüb başa çatdığı Hökməli kəndini, arxa tərəfi tövlə olan yarıuçuq daxmalarını, uzun illərin yağış-qarından dörd bir yanı göyərib, qaralan həyətlərini xatırlayıb fikirləşdi ki, olsun ki, bütün uşaqlığını və gəncliyini həmin bu tövləyə bitişik daxmada keçirmiş Ağakərimin burnu bu iyi alıb görünür. Sonra Ağakərimin anasını, bayram günlərində ona, həmin o evin arxasındakı tövlədə becərdiyi qoyunların südündən hazırlanmış pendirdən, qaymaqdan göndərməyini, sonra qadının ölümünü, sübh tezdənnən evin arxasındakı tövlədə çöməlib qoyun sağdığı yerdə dünyasını dəyişməsini, o hadisədən sonra Ağakərimin dəyişməsini, qaradinməz, qarabaq adama çevrilməsini xatırlayıb güzgüyə baxdı.
Ağakərim onun baxışlarını hiss edib:
- Burda yolu bağlayıblar. – dedi – Sahil tərəfdən getməliyik.
...Maşın yolu burulub üzüaşağı getdi
- Maşının yağını dəyişdirdin?.. - özü də bilmədi, bunu Ağakərimdən niyə soruşdu. Çox elə lazım idi ona maşının yağı…
- Srağagün dəyişmişəm. - Ağakərim güzgüdən ona baxa - baxa dedi - Dedilər vaxtında gəlmisən, bir az da geciksəydin, mator dağılacaqdı.
Ağakərim matorla bağlı yenə nələrsə dedi, ordan «qluşitel» -ə keçib bir az da o haqda danışdı.
Yol kənarıyla cərgələnən ağaclara baxdıqca, son vaxtlar danışmaq istəmədiyi adamlarla söhbətlər zamanı fikrinin, dediyi sözlərin mənasında yox, nitqinin ahəngində, ayrı-ayrı sözlərin deyilişində, dilinin, dodağının tərpənişində qaldığını xatırlayıb fikirləşdi ki, bu nə xəstəlikdi?.. Və anladı ki, artıq çoxdannan bəridi ki, daha nə isə istəyib-istəməməyi heç nə həll eləmir. İndi o - gecə-gündüz hansısa qanunauyğunluq üzrə işləyən nəhəng mexanizmin balaca bir hissəciyidi.
Sonra fikirləşdi ki, əslinə qalsa, iş rejiminin gizli məntiqini hələ də anlamadığı bu mexanizmə tabe olmaya, bu darısqal şərtiliklər rejiminin içindən sıçrayıb kənara atıla, istədiyi həyatını yaşaya bilər. Bir vaxtlar arzuladığı kimi, Elmlər Akademiyasındı elmi işçi vəzifəsinə düzəlib, uzaq gənclik illərindən işlədiyi Sabirin milli ideyaları üzrə doktorluq işini başa çatdırar, asudə vaxtlarında tələbəlik illərində elədiyi kimi, şer yazıb, şənbə-bazar dostlarını başına yığar, Sabirin, Fizulinin fəlsəfəsindən qırıldaıb adam kimi yaşayar. Amma məsələ burasındaydı ki…
Hər dəfə bu yerə gəlib çatanda, keçilməz, şəffaf şüşəyə dirənən tək, nəyəsə - hansısa ələgəlməz, amma həm də hardasa içində, içinin hansısa dərinliklərində oturub, onu necəsə idarə edən anlaşılmaz hisslərinin əlinə keçirdi… dizləri qəribə bir təslimlə boşalır… başını toxunulmaz bir yumşaqlığa soxub hər şeyi unutmağı, yuxulamağı gəlirdi...
Məfaülün-failün
Məfaülün-fa - i - lün
Yox, daha şer yazmaq istəmir… Fizuli də, Sabir də maraqlı deyil daha. Onlar hardasa geridə - onun əvvəlki, mənasız həyatının yarıqaranlıq, yağışlı, küləkli döngələrində ilğımvari duman çöküntüsüylə ha yanasa çökməklərindədilər… Oralara yol yoxdu. İndi oralar, irəlidə gələn gələcək kimi, tamam yad bir ərazidi...
Şəhər tüstü içində, avtobus dayanacaqları, metro girişləri adamla dolu idi. İnsanların üzündən yorğunluq yağırdı. Tüstü adamların arasıyla yeriyib səkilərə, yollara yatırdı, şəhəri bozardıb haranısa xatırladırdı… Haranı?..
Qəfildən xatırladı… Bu gecəki yuxusunu. Ora hara idi?..
Yaddaşını gərib xatırlmağa çalışdısa da, yadına, tozanaq və külək uğultusu dolu bozumtul çöllükdən savayı heç nə düşmədi...
…Ağakərim əyləci basıb maşını hər günkü kimi, on beş mərtəbəli binanın mərmər pillələri qabağında saxladı.
Sahil parkına aparan geniş prospektin yuxarı hissəsindən ətrafı, hündür artırmadan seyr edən tək, ucalan on beş mərtəbəli binanın möhtəşəmliyindən hər günkü kimi, bu gün də sıxıldısa da, maşından düşüb girişin mərmər pillələrinə sarı addımladıqca, yoldan ötənlərin ona zillənən maraq və pərəstiş dolu baxışlarından xoşhallanıb eynəyini düzəltdi, çantasının tutacağını ovcunda bərk-bərk sıxıb pillələri aramla qalxa-qalxa, bütün ürəkbulanmalarını, əsməcə və titrəmələrini bu sayaq məqamlar içində əridə bilmək bacarığından xoşhallanıb qıvraq adamlarla içəri daxil oldu.
Foyenin hündür, ağ tavanının künclərindən salxım-salxım asılan mavi məlakələr, hər səhər olduğu qaydada, yenə yuxarıdan-aşağı ona zillənmişdilər…
Ayaqqabılarının dabanını foyenin mərmər döşəməsi boyu taqqıldada-taqqıldada liftə sarı yeriyə-yeriyə fikirləşdi ki, olsun ki, burda – bütün bu möhtəşəmliyin və rəsmiyyətin içində onu tanıyan, dərdini-odunu anlayıb halına, əhvalına yanan bircə bu gülümsər üzlü, daş məlakələrdi. Bir də, Səlimov…
Liftin qapıları ağzında ayaq saxlayıb düyməni basdı və yenə, uzaq məktəb illərində tarix kitablarında oxuduğu xanların saraylarını xatırladan belə bir əzəmətin nümayəndəsi olduğuna görə gizli bir qürur duydu.
Sonra liftin darısqal salonunun avazıyan işığı altında yuxarı mərtəbələrə qalxa-qalxa fikirləşdi ki, qəribə olanı həm də odu ki, bütün bu möhtəşəmliyin, bu ali qüdrətin içində özünü bapbalaca sərçə, yaxud, əlindən heç bir iş gəlməyən, köməksiz cırtdan hiss eləməyi ilə bu ölçü ziddiyətindən izaholunmaz bir həzz də alır. Bu, nəyin həzzi idi?..
…Katibə həmişəki kimi, balaca əl güzgüsünə baxa-baxa, kirpiklərini rəngləyirdi, onu görüb əlini aşağı saldı, guya utandı, ayağa qalxıb:
- Sabahınız xeyir. - dedi.
Stolun böyründən katibənin bir-birinin üstə aşırdığı qıçları görünürdü. Katibə elə bil qəsdən hər səhər belə otururdu ki, qıçları görünsün. Elə bil bilirdi, o məhz səhərlər gümrah olur, məhz səhərlər qanı damarları boyu on-on beş il əvvəlki sürətlə qaçır.
Əlbəttə bilirdi. – fikirləşdi. - Qanının bu qaçma xasiyyətinə o, hələ iki il bundan əvvəl bələd olmuşdu.
Katibənin böyründən ötüb otağına girə-girə həmin o iki il bundan əvvəli… eyni ilə belə bir payız səhəri o, içəri daxil olarkən, həmin bu pozada oturub kirpiklərini rəngləyən bu nazəninin ətəyinin eynilə beləcə, dizindən xeyli yuxarı dartılıb budunun tən yarısını açıq qoymasını… onun özünü itirib, qızın həmişəki «sabahınız xeyir» - inə cavab verə bilməməsini, gözlərinin, beyninə qan vurmuş kimi qaralmasını, gicgahının əsəbi lükkültülərlə lükküldəməyə başlamasını xatırladı… sonra otağına keçib bir müddət plaşını soyunmadan qapının ağzındakı stula çökməsini… həmin gün axşamacan gicəllənə-gicəllənə qalmasını, katibəni min bəhanəylə yanına çağırtdırıb gah kimlərisə axtarmağa məcbur eləyib üstünə çımxırmasını, gah da çay gətirdib üstüörtülü eyhamlarla ürəyini almasını xatırladı...
İçəridən selektorun həyəcanlı zəngləri eşidilirdi... Özünü hövlənak içəri salıb, soyunmadan, dəstəyi qaldırdı:
- Sabahınız xeyir, Əziz Mamedoviç. - deyib tövşədiyini gizləmək üçün telefonun mikrafonunu sol əli ilə bağladı.
- Dünənki məsələ nəylə bitdi? – dəstəyin o başından Səlimovun yorğun səsi eşidildi. Səlimov elə bil yorğan-döşəyin içindən danışırdı.
Nəfəsini axır ki, nizamlayıb:
- Demək olar ki, heç nəylə. - dedi - Məncə büroya çıxarmaq lazımdı.
- Onda uzatma, gələn büroya hazırla. - Səlimov dedi və elə bil nə isə uddu.
Üzünü yığıb dırnaqlarını dişlərinə vura-vura:
- Yox, gələn büroya heç cür çatdıra bilmərəm. – dedisə də, Səlimov:
- Çatdırarsan. – dedi. - Bu gün həmin o işdən ötrü dörd nəfəri çağırtdırmışam. İkisi nəşriyyat işçisidi, biri müəllifdi, o biri də nəşriyyatın keçmiş direktoru.
- Onu niyə?
- Hər halda işin incəliklərini o bizdən yaxşı bilər. Görək nə deyir. - Səlimov deyib dəstəyi asdı.
Dəstəyi yerinə qoyub fikrə getdi. Bütün bu məzhəkə nədən ötrü idi, kimin üçün idi?.. Onsuz da Səlimov nəşriyyatın direktoruna qarşı hər hansı bir ölçü götürməyə imkan verməyəcəkdi. Niyəsi həmişəki kimi qaranlıq idi.
Sonra da stolun üstündə qalanmış kağızları sahmanlayıb bir tərəfə yığa-yığa fikirləşdi ki, bir tərəfdən elə qaranlıq olmağı məsləhətdi. Artıq başağrısı nəyinə gərəkdi?..
Siyirtməni açıb ordan, mütaliə eynəyini çıxardı, onu burun yaylığı ilə səliqə ilə silə-silə fikirləşdi ki, bu Səlimov əməlli-başlı məktəbdi. Gör bir bu on-on beş ilin içində nə qədər görüb-götürüb, nələr öyrənib ondan?!.. İnsanlarla ünsiyyətə girmək bacarığını, müvafiq dairələrlə əlaqə yaratmaq üsullarını, sənədlərlə işləmək qaydasını və sair və ilaxır…
Ayağa qalxıb pəncərənin qabağına keçdi, pərdəni aralayıb havanın tutqunluğundan bozaran şəhərə baxa-baxa fikirləşdi ki, Səlimov olmasaydı, bu dəqiqə Allah bilir, harda olardı?!.. Səhər-axşam əllərində bayraq ,avara-avara küçələri veyillənən bir yığın «həqiqət carçısına» qoşulub, Allah bilir, indi hansı idarənin küncündə küllənirdi?!..
Qapı asta-asta açıldı, katibə, əlində çay dolu fincan otağa daxil oldu, çayı stolunun üstünə qoyub nə dedisə, o eşitmədi, sonra gülümsəyə-gülümsəyə otaqdan çıxdı. Katibənin ardınca baxa-baxa fikirləşdi ki, görən Səlimov bu virtuoz idarəçilik məharətini harda, kimdən mənimsəmişdi?!.. Kiminlə necə danışmaq, nə vaxt əsəbiləşmək, nə vaxt özünü eşitməzliyə vurmaq, nə vaxt həyəcanlanıb pörtmək və sair və ilaxır... Zalımın oğlu bu sahə üzrə elə bil xüsusi akademiya bitirmişdi.
Qaşığı çaya salıb, limon dilimini əzə-əzə fikirləşdi ki, bu da Allah vergisidi. Yoxsa, o niyə mənimsəyə bilmirdi o məharəti? Neçə illər idi ki, Səlimov kimi əjdahanın əlinin altında işləyirdi?!.. İndinin özündə də, həmin o sarsaq səmimiliyini, hamıya sidq-ürəkdən inanmaq şövqünü ki, canından çıxara bilmirdi?!.. Odu ki, Səlimov hələ də ona gizli məhəbbət dolu dostyana istehzayla baxa-baxa: «Lap azca qalıb dəyməyinə…» deyirdi. İnşallah «dəyəndə» Səlimov, verdiyi sözün üstündə duracaqdı, onu, bir mərtəbə də yuxarı çıxaracaqdı...
Qalstuku yenə əfi ilan kimi qıvrılıb xirtdəyinə keçmişdi.
Qalstukun düyününü boşaltdıqca, qəfildən vücudunu saran səbrsiz bir təlaşla fikirləşdi ki, axı nə vaxt dəyəcək?.. Sonra siyirtmədən çıxardığı balaca əl güzgüsündə üzünə baxıb özünü hansısa ev heyvanına oxşatdı. Güzgünü yerinə atıb, hövsələsi darala-darala fikirləşdi ki, olsun ki, heç vaxt dəyməyəcək. Həmin bu kal sifətlə qocalıb təqaüdə çıxanacan bu məxmər döşəməli, balaca otağında da oturub qalacaq.
Sonra ayağa qalxıb otaq boyu var-gəl eləyə-eləyə fikirləşdi ki, Səlimov, o bir damcı boyuyla dolayıb onu barmağına. Nə verib ona, ala bilmir?! Allaha şükür, nə deyib, eləyib. Öl-öl, qal-qal. Filan şey lazımdı - buyur, filan şey lazım deyil - buyur, qızımın ad günüdü - buyur, qatıq qaradı, - lap belə qır rəngindədi. İndi durub deyəsən bu əclafa ki, daha nə istəyirsən, ay...
Heç eybi yox, axır bir gün sənin də vaxtın gələcək, Səlimov, onda baxacağam halına. – fikirləşdi və keçib yerində oturdu. Sonra ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, işdi, Səlimovu işdən çıxartsalar, onun işi necə olacaq?.. Belə baxanda, indi Səlimov - onun üçün uzun-uzadı, iztirablı, məşəqqətli illərlə boğazından kəsib qəpik-qəpik, manat-manat yığıb düzəltdiyi əmanət kitabçası kimi bir şey idi. Səlimovu itirmək - hər şeyi itirmək kimi bir şeydi. Ayrı «Səlimovu» tapıb düzəltməyə isə, nə ömrü çatardı, nə də pulu.
Katibə əlində bir yığın sənəd, içəri girib, yellənə-yellənə stola yaxınlaşdı, sənədləri stolun üstünə qoyub çönmək istəyəndə, əli katibənin əlinə qondu. Qız dartındısa da, əlini onun əlinin altından çəkib çıxara bilmədi.
- Günorta gedirik?
Katibə gözlərini süzdürüb nəyə görəsə tavana baxdı.
Bu dəfə qızın əlini bir az da bərk sıxıb:
- Hə?.. – deyə soruşanda, katibə onun heç vaxt eşitmədiyi ayrı bir qadın səsiylə:
- Burax əlimi. - deyib elə qızardı, elə bil əli əlinə birinci dəfəydi dəyirdi. Sonra üzünü divara çevirib astadan - İstəmirəm. - dedi və üzbəüzdəki divardan asılmış təqvimə baxdı.
- Nolub belə, ərə gedirsən?..
- Yox. - katibə deyib, yüngül addımlarla qapıya sarı getdi, orda ayaq saxlayıb, qəribə bir nazla geriyə hərləndi:
- Elə belə. İstəmirəm. – dedi və çönüb çıxdı.
Katibənin bu yeni «nömrəsi» o qədər gözlənilməz oldu ki, bir müddət stolun üstündə buğlanıb eynəyini tərlədən çaya baxa-baxa nə fikirləşəcəyini bilmədi. Sonra hardansa yadına, ötən həftə katibəni, sənədləri imzalamaqdan ötrü Səlimovun yanına göndərməyi düşdü.
Belə-belə işlər… - fincanı əlinə alb çaydan qurtum ala-ala fikirləşdi. Həmin gün qızın, Səlimovun yanından qayıdandan sonra birdən-birə əhvalının dəyişdiyini, onun suallarına, qəribə bir laqeydliklə, könülsüz cavablar verməyini də xatırladı.
Ayağa qalxıb pəncərəyə yaxınlaşdı. Fikirləşdi ki, bəlkə Səlimova işarə eləsin, katibələrin yerlərini dəyişsinlər?..
Sonra pəncərədən görünən dənizə və dənizkənarı xiyabana baxa-baxa fikirləşdi ki, yerdəyişmədənsə, yaxşısı budu, katibəni Səlimovun yanına tez-tez göndərsin. Sonrasını Səlimov özü müəyyənləşdirər.
…Şəhərin üstünə elə bil duman çökmüşdü... Duman idi, ya tüstü idi, getdikcə, qatılaşa-qatılaşa aşağı enib səkilərin, ağacların üstünə çökməkdəydi… Yoxsa, burdan baxanda belə görünürdü?!..
Boz ağaclıqlar, bomboz dəniz... Bu gecəki yuxusundakı kimi.
Bu gecəki yuxusundan yadında qalan uğultunu, bir-birinə dəyib, əsəbi qadın saçları kimi tərpəşib dalğalanan boz kolluqları xatırlayıb fikirləşdi ki, olsun ki, bu gecəki yuxundakı o bozluq, neçə illərdən bəri içində yaşadığı çıxılmaz bozluğun davamıydı. Bir də, elə bil o yuxunu nə vaxtsa, bir dəfə də görmüşdü… Çoxdan, lap çoxdannan… bir il, bəlkə də iki il bundan əvvəl…
Amma yox, - fikirləşdi. - onda gördüyü, bu otağın, həmin bu balaca kabinetin bozluğu idi…
Sonra yuxunu başdan-ayağa xatırladı… necə yuxuda həmin bu stolun arxasında oturub işlədiyi yerdə qəfildən binanın işıqları sönür... necə ayağa qalxıb vahimədən uçuna-uçuna, özünü qapıya atırsa da, qapının əvəzinə divara dəyib yerə yıxılır... necə ürəyi sıxıla-sıxıla, binada ondan savayı bir kimsənin olmadığını anlayıb dəhşətə gəlir... sonra həmin o qaranlığın içində kabineti qəribə bir ləngərtiylə titrəməyə, içindəki əşyaları bu divardan-o divara, o divardan bu divara sürüşdürə-sürüşdürə yırğalanmağa başlayır... necə haray salıb aşağıdakı qarovulu köməyə çağırmaqdan ötrü özünü pəncərənin qabağına atır, lakin pəncərə laylarını taybatay açdıqda, gördüyü mənzərədən karıxıb qalır... sonra binanı dörd bir yandan mühasirəyə almış qəzəbli izdihamın köməkləşərək, onu otağıqarışıq hardansa qoparmağından, çiyinlərə alıb dənizə tərəf aparmağından... sahilə çatar-çatmaz, onu təpəsi üstə suya buraxıb fit çala-çala çəpik vurmağından dəhşətə gələ-gələ ağlayır… sonra necə həmin bu kabinet əşyalarıyla bir dənizin qaranlıq sularına qərq olur… kabineti, duzlu dəniz suyunun gətirib gəldiyi balıqlar və yosunllarla dolub qaranlıqlaşır… o, səsi gəldikcə bağırır... bağırdıqca da, ağız-burnunun, ciyərləri suyla dolur, onu divan-kreslolarıyla bir ağırlaşdırıb harasa, lap dərinə aparır…
O nə dəhşətli yuxu idi?.. – fikirləşdi, stolun arxasına keçdi, orda siyirtmələri aralayıb şüursuz hərəkətlərlə oralarda nə isə axtardı.
Həmin o yuxudan sonra şəhərdən də, adamlardan da qorxmağa başladığını, ölkənin, xalqının taleyi haqqında dərindən düşünüb, əhəmiyyətli planlar qurmağı, ona və onun kimilərə arxayın olub, işıqlı ümidlərlə yaşayan həmvətənlərinin həyat şəraitini yaxşılaşdıra biləcək müəyyən addımlar atmağı qərarlaşdırmağını, hətta mərkəzi müşavirələrdən birində şəhərin ekoloji vəziyyəti ilə bağlı məsələ qaldırmağını da xatırlayıb duruxdu...
Hər şey də elə ordan başladı… - fikirləşdi və bayaq komalayıb kənara qoyduğu sənədləri qabağına çəkdi. - Əsil məktəbi də onda keçdi. Həmin o «əlamətdar» çıxışının bu möhtəşəm binanın otaqları boyu qorxunc, cüzamlı məktub kimi dolaşmağını, əldən-ələ, dildən-dilə gəzib buraların iqliminə uyğun olmayan, içi xof və qorxular dolu ayrı ab-hava yaratmağını, hamının onuna xüsusi bir ehtiyatla davranmağını, çox adamınsa ondan ümmiyyətlə uzaq qaçmasını xatırlayıb dərindən ufultulu bir ah çəkdi... O gün… bunu ölsə də, qəbrinin üstə ot bitsə də, unutmayacaq, ona yaxınlaşan bircə Səlimov oldu... iclasın axırında – hamı dəhlizə çıxıb, hərə bir yanda xısınlaşa-xısınlaşa otaqlarına dağılışanda Səlimov qoluna girib onunla bir, yeddinci mərtəbəyə qalxmışdı, kabinetinə çatar-çatmaz ayaq saxlayıb, gizli mənasını hələ də anlamadığı qəribə bir təbəssümlə üzünə baxmışdı, nədənsə narazı qalmış kimi, başını yelləyib, böyürdən ötüşənlər eşitməsin deyə, lap astadan:
- Özbaşına iş görməyi nə vaxt tərgidəcəksən, a bala?.. - deyib onu otağına ötürmüş, özü də ardınca içəri girmiş, qapısını arxadan bağlayıb axşamacan moizə oxumuşdu...
Həmin gün Səlimov onunla çox açıq danışmışdı. Gözünün içinə baxa-baxa dediyi sözləri isə Səlimov özü deyən tək, «ömürlük sırğa olub asılmışdı qulağından.»
«Birdəfəlik sırqa eləyib as qulağından, - Səlimovun sözləri həmin ahənglə qulağnıda səsləndi… - milli məsələlər - tarix, dil, qədim abidələr və ekoloji problemlər - ən təhlükəli zonalardır. Bu sahələrə burun soxan yanar. Və ümumiyyətlə, hər hansı yeni fikir, təklif, layihə məsləhətsiz, özbaşına ortaya çıxarılmasın. Bu dəfə bir təhər ötüşdürərəm, amma ikinci dəfə bağışlanılmayacaq.»
Sonra həmin o əlamətdar günün axşamı tarixinə də, abidələrinə də, bu möhtəşəm binanın camaatına da nifrət eləməyini, bu böyüklükdə şəhərin və bu şəhər kimi, ölkənin hələ neçə-neçə kənd-şəhərlərinin bu binaya yığışmış beş-on simasız insanın ümidinə qalmasından dəhşətləndiyni xatırlayıb öz-özünə gülməyi tutdu. Həqiqət də bu idi. Axı niyə məhz bu adamalr?.. Tale idimi bu, ya bu da Allahın bir sınağı idi?!..
On-on beş il əvvəl bu binanın həndəvərindən ötüb keçdikcə, bu tutqun şüşəli pəncərələrə baxa-baxa, bu günkeçirməz, qalın şüşələrin o tayında gedən ölkəəhəmiyyətli taleyüklü prosesləri təsəvvürünə gətirməyə çalışmağını, sirli əfsanə təsiri bağışlayan bütün o qeri-müəyyənlikdən düşdüyü qəribə duyğusal halları xatırlayıb fikirləşdi ki, həmin o vaxtlar ona deyilsəydi ki, gün gələcək, bu görünməz şüşəil pəncərələrdən birinin o üzündə oturanlardan, həmin o qeyri-müəyyən prosesləri aparanlardan biri də sən olacaqsan, heyrətdən ürəyi dayanardı.
Hə, ürəyi yüz faiz dayanardı… - fikirləşdi - çünki onda ürəyi çox incə idi, tül kimi nazik və zərif idi... Onda ürəyi hər sözdən titrəyib onu ağlada bilirdi, kəpənək kimi pərvazlanıb onu da özüylə hansısa uzaqlara apara bilirdi... Həmin bu kövrək sentementallığına görə tələbə yoladaşları da həmişə ələ salıb dolayırdılar onu, gözləri dolanda, düşdüyü «romantik bataqlıqdan» çıxarmaq üçün qapaz da salırdılar başına.
Sonra təlbəlik illərini xatırladı…
Qrup uşaqları arasında ən zəifi, ən əfəli sayılsa da, o vaxtlar özündən müştəbehlərin sonradan – o,vəzifə pillələri ilə ucalıdıqca, onunla xüsusi bir ehtiramla - az qala ikiqat əyilə-əyilə salamlaşmaqlarını, sonra bir neçə tanış üzü də xatırladı…
…Şəhər telefonlarından biri zəng çalmağa başladısa da, dəstəyi qaldırmadı.
Qapı astaca tıqqıldadı və aralıqdan katibənin yaxmalı üzü göründü:
- Əbilov gəlib, Səid müəllim.
- Gəlsin. -deyib, qabağına sərdiyi sənədləri əvvəlki qaydada komalıb bir kənara çəkdi.
İçəri, ortaboylu, nərmənazik bir oğlan daxil oldu. Bir müddət qapının ağzında dayanıb, deyəsən, onun dəvətini gözlədi.
Üzünə gülümsər ifadə verib növbətçi optimizimlə:
- Buyurun-buyurun, əyləşin. - deyib əyləşmək üçün yer göstərdi.
Əbilov utancaq bir adam idi, gözlərini döşəməyə dikib divarın dibi ilə, az qala divara sürtünə-sürtünə gəlib onun göstərdiyi yerə əyləşdi, əllərini, əlaçı şagird kimi stolun üstə cütləyib ona baxdı.
Oğlanın gözləri bomboz idi… Yoxsa ona elə gəldi?!..
Bədənindən xoşagəlməz gizilti keçdi… əlini, oturan yerdə oğlana uzadıb:
- Tanış olmağıma şadam. - dedi.
- Çox sağ olun. - oğlan deyib başını, təzə gəlin kimi aşağı saldı.
Hə, indi nə desin bu fağıra?.. - fikirləşdi. «Harda işləmisiniz bu vaxta qədər?», ya «Hansı ali məktədi bitirmisiniz?», yoxsa, «Ailəlisinizmi?..»
Sonra hövsələsi darala-darala fikirləşdi ki, olsun ki, Səlimov bu görüşü qəsdən təşkil edib ki, o nəyisə öyrənsin. Görünür, hələ də nəyisə öyrənməyinə ehtiyac var. Amma nəyi?.. Bunu bircə Səlimov özü bilir.
- Hansı institutu bitirmisiniz? - deyib siyirtmədən çıxardığı yaşıl rəngli qovluğu qarşısına qoydu.
- Universitetin tarix fakultəsini.
- Neçənci ildə?..
...İlahi, axı bütün bu sualların cavabını ki, bilirdi… Bu oğlanın bütün tərcümeyi-halı hələ iki ay bundan əvvəl nöqtə-vergülünəcən, əlli formada, əlli sənəddə stolunun siyirtməsində, bu dəqiqə isə stolunun üstündə, barmaqlarının ucuyla asta-asta taqqıldatdığı yaşıl qovluğun içindəydi.
Qovluğa baxdı və ürəyi düşdü...
Qovluq da oğlanın gözləri kimi bomboz idi...
Fikirləşdi ki, daha nə soruşsun bu növrəstə cavandan ki, «quş xatirinə» təşkil olunmuh bu görüş məqbul təsir bağışlasın?.. Ha fikirləşdisə də, ha qurcalandısa da, kadrlar şöbəsinin suallarından savayı, soruşmağa ayrı sual, deməyə təzə bir söz tapmadı. Axı məsələn, necə soruşaydı ki, «Sən vicdanlı adamsan?..» yaxud, «Rüşvətlə aran necədi?..»
- Ailəlisən?..
- Bəli, iki uşağım var.
- Xaricdə qohumun yoxdu?
Oğlan döyüküb pərt-pərt onun üzünə baxdı.
- Xeyr.
- Bizim təşkilatda işləmək istəyirsən?..
…Yox, bu daha lap biabırçı sual oldu. - əsəbiliyindən sağ qıçını əsdirə-əsdirə fikirləşdi. - İstəmyən adamın burda nə ölümü var?..
Oğlan boz gözlərini onun üzünə zilləyib elə bil ürəyindən keçənləri oxudu, sonradinməz-söyləməz gözlərini aşağı saldı.
Özünü itirib qarşısındakı qovluğu açıb sənədləri gözdən keçirirmiş kimi, vərəqləməyə başladı.
Qapı yenə tıqqıldadı və yenə katibənin başı göründü:
- Yanınıza gələn var. - katibə dedi.
- İndi kimdi?.. - əsəbiləşdiyini gizləyə bilmədi.
- «İskəndərov» - dedi familiyasını.
«İskəngəndərov... İskəndərov… Kim olar bu?..»
- Kim göndərib, soruşmadın?
Katibə çiyinlərini çəkib:
- Dedi: «özü bilir».
Bu məqam dəhlizdən xışıltılı öskürək səsi eşidildi və dərhal xatırladı… İsgəndər... İsgəndər kişi... İsgəndərov İsgəndər... İsgəndər Zülqərney...
Qarşısındakı qovluğu bağlayıb, Əbilova:
- Yaxşı. Sənədləri ümumi şöbəyə göndərəcəyəm. Orayla əlaqə saxlayın. – dedi sonra hələ də aralıqdan baxan katibəyə:
- Qoy gəlsin... - deyib özü də ayağa qalxdı.
İsgəndər kişi qapının ağzında görünəndə, bu dəfə doğrudan-doğruya ürəyi açıldı, uzaq tələbəlik illərinin havası burnun lap ucundan ötdü.
Əllərini geniş açıb:
- Ay xoş gördük… - deyib kişini bağrına basdı…
…İsgəndər həmin İskəndər idi… Uzaq tələbəlik illərinin İskəndəri…
Tələbə vaxtları bir gecə sərxoş olub kirayədə qaldığı evin eyvanından aşağı qaytarıb eyvanını buladığı həmin üzüyola İskəndər kişi… Rəngi qarala-qarala, yuxarı qalxıb onun qolundan yapışan, sürüyə-sürüyə pilləkəni düşürüb onu evinin içinə salan, kürəyindən eyvana itələyib, əsəbliyindən nəfəsi kəsilə-kəsilə:
- Di təmizlə, köpəy oğlu, yoxsa, qaşıqla özünə yedirdəcəyəm!.. – deyən İskəndər kişi...
İskəndər bir müddət döyükmüş halda dayanıö durdu, sonra elə bil ağzının içində nə isə dedi, o eşitmədi, qoluna girib onu divana sarı apara-apara:
- Ə kişi, sənnən nə əcəb?.. Sən hara, bura hara?.. – dedisə də, İsgəndərin eyni açılmadı, divanın bir kənarına oturub salamsız-kəlamsız, boğuq səslə:
- Sözüm var. - deyib pərt gözlərlə üzünə baxdı.
Divanla üzbəüzdəki kresloya əyləşib ayağını ayağına aşırdı, qollarını qoltuğuna vurub:
- Yenə nə olub, ay İsgəndər, bir təhərsən elə bil? Eyvanda vəziyyət nə təhərdi?.. – dedisə də, İskəndərin üzü gülmədi.
- Nolub ay kişi?.. Gəmilərin dəryada batıb, nədi?..
Bu sözdən İsgəndərin elə bil halı dəyişdi, xırda gözləri qıyılıb məlul –məlul üzünə dikildi:
- Kənddən teleqram gəlib... – İskəndər dedi - …özü də bizə gəlib. Olsun ki, teleqramı vuran sizin evin ünvanını bilmir.
- Nə teleqram?.. - dedi və elə həmin an da yadına, bu gecəki boz yuxusu düşdü...
Qoca, belibükülü anası onu axtarırdı...
- Anam?..
İsgəndər başını aşağı saldı və daha heç nə demədi.
***
...Arvadı qapını açıb, ondan qorxan kimi, kənara çəkildi.
Oğlu da dəhlizdəydi, onun gəldiyindən xəbər tutub otağından çıxmışdı, eynəkli üzü ilə aralıqda dayanıb dəhlizin o başından ona baxırdı...
Hər ikisinin üzündə elə bir ifadə vardı, elə bil onunla nə isə baş vermişdi, ya da baş vermək üzrəydi… İki yerə bölünməliydi, ya ürəyi getməliydi... Ya da, heç olmasa, ağlamalıydı.
Axı anası ölmüşdü?!..
Ağlamağı isə gəlmirdi...
...İçəri keçib tələm-tələsik soyuna-soyuna, ha yadına, anasıyla əlaqədar təsirli məqamlar salmağa çalışdı ki, ürəyi heç olmaya, bircə tikə əzilsin ki, gözü yaşarsın, boğazına qəhər dolsun, yadına heç nə düşmədi…
Xatirində işaran bir-iki təsadüfi görüntülər isə ürəyini açmadı.
Ürəyi elə bil köhnəlmişdi...
Dəhliz şkafını açıb:
- Başmaqlarım hanı? – deyib əsəbi-əsəbi başmaqlarını axtarmağa başladısa da, qəfildən fikirləşdi ki, ev başmaqlarını niyə axtarır axı?..
O ki, kəndə getməlidi?!.. Geyinib-keçinib, yola hazırlaşmalıdı?!..
Bu fikirlə özünü yataq otağına saldı, orda şkafların içində nə isə axtarırmış kimi, eşələnə-eşələnə fikirləşdi ki, axı niyə özünü məcbur eləməliydi ki, ağlasın?!.. Artistdi - nədi?.. Ağlamır, ağlamır da... Tutaq ki, ağlamağı gəlmir. Ya gəlir, özü ağlamaq istəmir, sonra?!..
Şkafın içini bir-birinə qatıb yataq otağından çıxdı, mətbəxə keçib krantı açdı, soyuq suyu üzünə vura-vura fikirləşdi ki, burda da cür, burda da protokol… Anan ölübsə, mütləq ağlamalısan, bayramdırsa, sevinib şadyanalıq eləməlisən. Heç dəxli var?.. Soruşan lazımdı ki, niyə?.. Harda, hansı kitabda, hansı qanunda yazılıb ki, əzizin öləndə mütləq insanın ağlamağı tutmalıdı, tutmasa da, bir çarə qılıb özünü o səbəbdən ağlatmalıdı ki, belə hallarda ağlamaq məsələsi mütləqdi?..
Arvadı mətbəxin qapısında dayanmışdı, dinib-danışmadan, saralmış bəniziylə onun hərəkətlərini izləyirdi...
- Bir-iki köynək qoy. - arvadına sarı baxmadan dedi - Üzqırxanla, odekalon yadından çıxmasın.
Arvadı səssiz addımlarla qapıdan çəkilib deyəsən, yataq otağına getdi, bir qədərdən sonra yataq otağındakı paltar şkafının cırıltısı eşidildi…
Anasının ölüm xəbəri ortaya çıxandan bəri qəribəydi ki, arvadı onunla elə ehtiyatla davranırdı, elə bil anasının ölümündən yoluxmaqdan qorxurdu.
Krantı bağlayıb əl-üzünü asılqandakı çay dəsmalıyla silə-silə fikirləşdi ki, görən anası necə ölüb?!..
Sonra bu səhnəni - anasının ölüm səhnəsini gözünün qabağına gətirməyə çalışdı…
Gözünün qabağına, anasının başıkəlağayılı siluetindən, bir də səhər-axşam torpaqla işləməkdən dərisi kobudlaşıb, cadar-cadar olmuş əllərindən savayı heç nə gəlmədi. Anasının üzünü də, qəribəydi ki, dəqiq xatırlaya bilmədi. Amma iyini xatırladı…
Bu, sübhün ayazından tərləyən ot iyi ilə yenicə közə düşən ocaq iyinin qarışığını andıran qəribə bir qoxu idi… bu qoxudan bir az da təzəcə qaynara düşmüş dovğanın iyi gəlirdi...
Hə, dovğa iyi...
Sonra yadına, arxa həyətin ocağı üstə asılan iri mis qazanında qaynayan dovğa düşdü...
Fikirləşdi ki, gör bir haçandı dovğa yemir?!.. Arvadı niyə dovğa bişirmirdi görən?.. Dovğanı bulamağa hövsələsi çatmırdı, nədi?.. Yoxsa, qəsdən bişirmirdi ki, birdən kəndləri yadına düşər, anasını xatırlayar… hər şeyə tüpürüb, baş götürüb dovğanın iyi ilə doğma yerlərə - kəndlərinə dönər?..
Nə qədər qayğanaqla, kotlet yemək olardı?!.. Dəyişən bircə kotletin qarniri olurdu. Bir gün makaron, o biri gün kartof qızartması, ta o biri gün qarabaşaq...
Dəhlizdən telefon zənginin səsi eşidildi.
Dəhlizə çıxanda, arvadı, telefon dəstəyini qulağına sıxıb kiməsə astadan:
- Bəli? Bəli, bəli... – deyirdi. Onu gördükcə, rəngi dəyişir, gözlərinin altına qəribə kölgələr çökür, ona elə baxırdı, elə bil yenə ölən vardı.
Ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, görən indi ölən kimdi?.. Və yadına düşdü ki, anasından savayı daha öləsi yaşlı qohumu yoxdu.
Arvadı bir qulağı telefonda, bir gözü onda, işarələrlə ona nə isə başa saldı, sonra boğazının damarları şişə-şişə yandırıcı bir pıçıltıyla:
- Kişidi!.. – deyib dəstəyi ona uzatdı.
Dəstəyi əlinə alıb:
- Bəli, yoldaş Səlimov. – dedi.
Dəstəyin o başında Səlimovun yorğun səsi eşidildi:
- Allah rəhmət eləsin.
- Çox sağ olun, sağ olun. – deyib qalstukunun düyününü yoxladı.
- Nə vaxt götürəcəksiz?.. – Səlimov dedi, sonra cavab gözləmədən, - Yəqin tay sabaha saxlayarsız. – deyə əlavə elədi. – Çalışıb özümü yetirəcəyəm.
- Nə danışırsız, zəhmət çəkməyin. Yol narahatdır. – dedi və ürəyinin şiddətlə döyündüyünü hiss etdi.
- Nə olar?.. Dünya onsuz da, başdan-başa narahatlıqdır. – Səlimov dedi və cavab gözləmədən, dəstəyi asdı.
Dəstəyi yerinə qoyub güzgüdə özünə baxdı.
Rəngi ağappaq idi...
Arvadı gəlib güzgüyə söykənmişdi, bərəlmiş gözlərlə üzünə baxırdı.
- Nə dedi?.. Keçirir səni ora?..
- Hara?..
Arvadı əliylə tavanı göstərdi:
- Ora da.
- Səlimov kəndə gedir. – dedi və arvadına elə baxdı, elə bil Səlimovun kəndə getməyində arvadı təqsirkar idi.
- Hara gedir, sizin kəndə?.. – arvadı deyib dayandı.
- ...
- Niyə?..
- Arvadı basdırmağa.
Bir müddət lal-kar bir-birinə baxa-baxa dayanıb durdular.
Səlimovun kəndə getməyi yaxşıydı, ya pis?.. – burasını ayırd eləməkdə çətinlik çəkdi. Çünki beyni bir-birinə dəxli olmayan fikirlərlə dolu idi… Aydın olanı bircə bu idi ki, sən demə, Səlimov ona, onun ağlına belə gətirmədiyi dərəcədə qiymət verirmiş. Yoxsa, durub bu boyda yolu, o boyda vəzifə sahibi, kənd camaatının içinə, o boyda maşında...
Sonra bunu necəsə, gördü də…
Səlimovun, kəndin küçəsinə sığışmayan uzun, qara maşınının həyətlərinin uçuq darvazasın qapılarına sürtülə-sürtülə içəri keçməsini… kənd camaatının, sirk tamaşasına yığışan tək, maşını dövrəyə alıb, Səlimovu da, onun maşınını da ac gözlərlə müşahidə etməsini təsəvvürünə gətirib pis bir titrətməylə titrətdi… başının tükləri qabara-qabara, tələm-tələsik həyətlərinin ortasında qaralan üç gözlü, yarıaynabəndli evlərinin indi təxminən hansı vəziyyətdə ola biləcəyi barədə fikirləşib anladı ki, vəziyyət, necə deyərlər, uruscadı. Hüzr məclisinin qurulacağı yeri, kimlərə hansı işlərin tapşırılacağını, nəyi necə eləyəcəyini düzüb-qoşmaq istədisə də, qəfildən, anladı ki, kənddən çıxdığı iyirmi altı il ərzində, orda baş verən xeyir-şər işlərin birində belə iştirak eləmədiyi üçün orda ərk eləyib iş tapşıracağı elə bir yaxın adamı yoxdu. Və hətta onu da anladı ki, indi həyətlərinin dəqiq ölçüsü belə yadında deyil. Sonra ha fikirləşib yadına salmağa çalışdı ki, anasından savayı daha kimləri qalıb kənddə və bundan ötrü gözlərini yumub fikrini də topladı, yadına, bir neçə tanış sifətdən savayı ayrı bir kəs düşmədi. Anasının bir-iki xalası qızı, bir də, hələ ölməmişdilərsə, dayınəvələri olmalıydı. Onların da yerini, yurdunu indi hardan, kimdən öyrənəydi?..
Sonra ağlına gələn növbəti fikirdən dayandığı yerdə dik atıldı...
Yaxşı, bəs teleqramı kim vurmuşdu?!..
- Teleqram hanı?!.. – deyib dəli hərəkətlərlə yan-yörəsinə baxdı.
Arvadı dik atılıb:
- Nə teleqram?.. – dedi.
- Kənddən gələni deyirəm.
Arvadı gözü yol çəkə-çəkə, içəri otağa keçib orda nələrinsə içində, hansısa rəflərdə eşələndi, kamodun siyirtmələrini açıb bağlaya-bağlaya, teleqramı olsun ki, kağız-kuğuzların arasında axtardı...
Bədənini soyuq tər basa-basa fikirləşdi ki, bu nə axmaq fikirlərdi girib başına?.. Nə hüzr, nə filan?.. Onun vəzifəsinə yaramaz ki, durub kəndin ortasında məclis qursun, ehsan versin, molla çağırsın...
Bunu fikirləşib toxtadı, ürək döyüntüləri nizama düşdü.
Sonra dəhlizin güzgüsündə özünə baxa-baxa tələsmədən, təmkinlə fikirləşdi ki, amma hər halda anasını yerdən götürmək üçün kənddə beş-on adam tapmalıydı. Arvadı təkbaşına kürəyində daşımayacaqdı ki?!.. Həm də bu on-on beş ili Səlimovun yanında damla-damla, qətrə-qətrə yığıb formaya saldığı hörmətini beşcə dəqiqənin içində küləyə verməyə, sadəcə, ixtiyarı yox idi. Sonra kənddə baş tutacaq hüzrlə bağlı mənzərələr gözünün qabağına gəldi.
…Otağın ortasına qoyulmuş tənha tabutun baş tərəfində Səlimov, ayaq tərəfində özü oturmuşdu... ikisi də, qulaqları divar saatının çıqqıltılarında, bir-birinə baxa-baxa nəyisə gözləyirdilər... vaxt yetişəndə Səlimov ayağa qalxıb tabutun bir tərəfindən yapışmaqdan ötrü əyilmək istəyəndə, o, özünü tabütün qabağına taıb, sinəsini qabağa verib, ürəyi həyəcanla döyünə-döyünə, ağlaya-ağlaya «yox!..» - deyirdi, «qoymaram!..» - deyib ağlayırdı… Səlimovu kənara çəkib üstü məxmər üzlüklü stulda oturdurdu… tabutu kürəyinə alıb, tər dabanından süzülə-süzülə, beli qırıla-qırıla kəndin qəbiristanlığına uzanan darısqal, kələ-kötür yoxuşla təkbaşına aparırdı… onun tamaşasına yığılıb: «Sayalı arvadın oğlu gəlib!.. Budu burdadı!..» - deyə qışqırışan kənd camaatı kürəyindəki tabutun içində, tavada qovrulan tək qovrulan anasının, hansısa çöl quşunun səsini andıran iniltisini eşitmir… günəş qüruba enir, o yeridikcə, yeriyirdi… qəbiristanlığa çatar-çatmaz, anası necəsə, sivişib tabutdan yerə düşür, qarşısında diz çöküb vahiməli səslə:
- Məni qucağında apar, bala… - deyirdi – …apar ki, əlin əlimə dəysin. Yaman darıxmışam səndən ötrü, bala…
Bu yerdə tükləri ürpəndi və qəfildən yadına düşdü ki, bu dəhşətin hamısını o, nə vaxtsa, bu yaxınlarda yuxuda görüb.
...Arvadı pərt sifətlə onunla üzbəüz dayanmışdı:
- Tapa bilmədim.
- Bəlkə Samir bilər yerini? – dedi və hər ikisi çönüb dəhlizin o biri başından dayanan oğluna baxdıl.
Uşaq çiyinlərini çəkib xoflu halda gözlərini döydü.
İş otağına keçib yazı stolunun siyirmələrini bir-bir açdı, kitabların arasına, çarpayıların altına baxdı...
Bəlkə teleqram yerli-dibli olmayıb?..
Başını dəhlizə çıxarıb nəfəsi təngiyə-təngiyə:
- Sən özün oxudun teleqramı?.. – dedi.
Arvadı da heç bir şey olmayıbmış kimi astadan:
- Hə. – deyə cavab verdi.
- Kim göndərmişdi, baxmadın?..
- Yadımda döyül.
Dəhlizə çıxıb nifrətlə arvadına baxdı.
Arvadını birinci dəfəydi bu halda görürdü... Arvadının üzü eləydi, elə bil nə isə böyük bir günahı vardı onun qarşısında. Elə bil anasını - buralardan çox-çox uzaq, ucqar bir dağ kəndində, öz balaca daxmasında yaşayan qoca qarını o öldürmüşdü...
Fikirləşdi ki, əslinə baxsan, həqiqət elə budu. Anasını elə o öldürüb. Yanına getməyə, adını belə çəkməyə qoymaya-qoymaya. Bəli-bəli. Məgər adamı yalnız güllə ilə öldürürlər?..
Allaha çox şükür ki, heç olmasa, bunu indi başa düşür. Düşməyə də bilərdi. Neçə dəfə yazıq arvad diliylə deyirdi, məktublarında yazırdı… Sonra anasının telefonla deyib, qələmlə yazdığı sözü qulağında səsləndi…
«Bala, gəl apar məni yanına, təklikdən bağrım çatlayır...»
Çönüb nifrətlə arvadına baxdı. Uzun illərlə qaşının birini qaldırıb gözünü ağarda-ağarda, İblis sifətiylə:
- Bircə o qaldmışdı! - deyib ilan kimi fışıldamağını, onunsa, susub əli-qolu bağlı qul kimi başını aşağı salmağını, artıq bir kəlmədən quzğun kimi üstünə şığıyacaq bu həyasız qadından yaxa qurtarmaqdan ötrü başını götürüb otaqdan, ya evdən çıxmasını xatırlayıb hikkədən boğuldu…
Mətbəxə keçib siqaret yandırdı, qaz pilitəsinə söykənib tüstünü ciyərlərinə çəkə-çəkə, yenə yola verməli olduğu hüzür məclisinin incəlikləri barədə, Səlimovun qabiliyyətlə qarşılanıb yola salınmağı barədə düşünüb öz-özünü hövlləndirdisə də, həmin dəqiqə ağlına gələn köməkçi fikirlərdən bir qədər toxtadı.
Gör bir nəyin dərdini çəkir?!.. Şəhər-zad deyil ki, nəyi necə eləyəcəyinin fikrini çəkə. Nə qədər olmasa, kənd yeridi, camaat yığılıb gələcək. Ən azı, başsağlığı verib tanış olmaqdan ötrü, heç olmasa, əlindən tutub görüşməkdən ötrü o qədər millət tökülüb gələcək ki...
Bunu fikirləşdikcə, bədəninə yayılan rahatlıqdan gözü işıqlandı və zibil vedrəsinin böyründə yerə düşən teleqrama sataşdı.
Kağızı əlinə alıb ürəyi döyünə-döyünə oxudu.
Cəmi dörd söz yazılmışdı: «Anan vəfat edib, gəl.»
***
Bütün yolu bədənini gah tər basırdı, gah üşütmə tuturdu.
Elə bil Ağakərim də onunla bir, gah tər töküb isinir, burun yaylığını çıxarıb burun-boğazını qurulayır, gah da pəncərəni balayıb gödəksçəsinin yaxalığını qaldırırdı.
Fikirləşdi ki, olsun ki, havadandı. Yaz qabağı həmişə belə olur.
Ağakərim dinmirdi, yola baxsa da, gözlərinin yol çəkdiyindən, nə haqdansa fikirləşdiyi bilinirdi. Arada bir maşın çalaya düşəndə fikirdən ayılıb xof dolu gözlərlə güzgüdən arxaya zillənir, onun əhəmiyyət vermədiyini görüb yenidən fikir dəryasına qərq olurdu.
Yol kənarıyla uçan mənzərələrə baxa-baxa fikirləşdi ki, burda nə var axı?!.. Məgər bu dünyada ölən tək bir onun anasıdı?.. Həyatın məlum qanunudu, insanlar yaşa dolur və dünyalarını dəyişirlər. Vaxtı yetişəndə, o da öləcək. Bu dünyanı kim tutub dayana bilib ki?.. Bir də, təki Allah hamıya, elə anasının yaşadığı ömür qədər ömür versin. Bəs cavan balasını, həyat yoldaşını, ya bacı-qardaşlarını itirənlər neyləsinlər?..
Giləziyə çathaçatda hava döndü. Narın yağış çiləməyə başladı və o, fikrini bir yerə toplayıb anası haqqında fikirləşməyə çalışdısa da, nə fikirləşdiyini özü də başa düşə bilmədi. Gözünün qabağına uzaq uşaqlıq illərindən yaddaşında qalan qırıq-qırıq, ala-bula epizodlar - anasının əlində iri yaba, hardasa uzaqda torpaq çevirməyi… qaqqıltısı həyəti bürüyən bir yığın toyuq-cücə… köhnə əl arabasında daşıdığı yaş odun tayası və bir neçə bir-birinə oxşar kəndli üzü gəldi…
Maşın kənd yollarının çalalara düşüb çıxdıqca, bayaq evdən çıxhaçıxda arvadının qutulara yığıb Ağakərimin qoltuğuna verdiyi büllur stəkan-nəlbəkilər, qəndqabılar və güldanlar arxa oturacaqda bir-birinə dəyib cingildəyirdilər.
Əlini arxaya atıb qutuların yerini bərkidə-bərkidə fikirləşdi ki, bu güldanlar, maşının yük yerinə yığılan xalı-xalça, ipək pərdələr və xaralar anasının yarıuçuq komasının harasına yaraşacaqdı?!..
Bayaq evdən çıxhaçıxda arvadının, yeşikləri qab-qaşıqla doldurdura-doldura, boğazının damarları şişib göyərə-göyərə dediyi:
- Kişidən ayıbdı. Deməz ki, «bu nə evdi, anan yaşayıb»?.. Adam haqqında rəy belə-belə şeylərdən yaranır. Çatan kimi bir-iki adam tapdır, kişi gələnəcən həyət-bacanı, ev-eşiyi əhənglətdir, pərdələri asdır, xalçaları sərdir, güldanları düzdür. – sözləri qab-qacağın cingiltisiylə bir səsləndi qulağında.
Hamısının axırı da «dır», «dir», «dur», «dür»...
Ağakərim tabut qoyulacaq otağın döşəməsinə səriləcək iri, sumağı xalçanı pillələr boyu aşağı sürütlədikcə, arvadının səsi bloku bürümüşdü:
-Meyitin üstü üçün xara baqajnikdədi-i-i!!!..
Bayaq arvadının «tədarükü» həyətə endirilib maşında yerbəyer olunanacan xəcalətdən az qala ölüb yerə girmişdi. Çünki ilk əvvəl xəlçə maşının yük yerinə yerləşməmişdi. Ağakərim pörtüb tərləyib hıqqana-hıqqana ha əlləşmişdisə də, onu yerinə oturda bilməmişdi. Axırda naəlac qalıb özü maşından düşmüş və xəlçəni Ağakərimlə bir təpikləyib, yumruqlaya-yumruqlaya, bir təhər «ram eləyə bilmişdilər.» Həmin bu yöndəmsizliyin içində də arvadı yarıyacan eyvandan sallanıb, səsinin yoğun yerinə sala-sala, yuxarıdan-aşağı bayaq evdə dediklərini - kənddə görməli olduğu işləri bir-bir sadaladıqca, qonşu pəncərələr taybatay açılmış, bu komik məzhəkəyə tamaşa eləyənlərin başsağlıqları dolu kimi yuxarıdan-aşağı üstlərinə yağmışdı… Böyür-başlarından ötüşənlər ayaq saxlayıb matdım-matdıb onlara, maşının arxa oturacağına qalanan yeşiklərə, yeşiklərin içindən gizli parılılarla işıldayan güldanlara göz qoymuş, onları sorğu-suala tutub ölüm xəbərini eşitdikcə, pərt üzlərlə aralanmışdılar.
-Benzini burda doldursaq yaxşıdı. - Ağakərim ona güzgüdən dedi. - O tərəflərdə benzin məsələsi müşkül olacaq.
Fikirləşdi ki, insan sabah başına nə gələcəyini bilmir. Keçən il arvadının, onu divara dırmaşdıra-dırmaşdıra aldırdığı o nəhəg iran xalçasını, nə vaxtsa, belə bir vəziyyətdə kəndlərinə - anasının tabutu qoyulacaq uçuq daxmaya aparacağını bilsəydi, onu yola gətirib bu xalçanın kiçiyindən alardı və bayaqkı o əziyyətə və biabırçılığa da düşməzdilər.
Bayaq Ağakərimə qoşulub xalçanı maşının yük yerinə basdıqca, onları pəncərələrin birindən müşahidə edən qonşu qızın rişxənd dolu təbəççümü gözünün qabağına gəldi. Əsəbilikdən gicgahı lükküldədi.
...Maşın elə uğuldayırdı, elə bil indilərdə böyürlərindən qanad çıxarıb havaya qalxacaqdı.
- Bu niyə belə vığıldıyır?
- Qluşiteldəndi. - Ağıkərim güzgüdən dedi. - Bu günə danışmışdım, düzəltdirəcəkdim...
Fikirləşdi ki, olsun ki, anası ölməmişdən əvvəl xəstə yatıb. Çünki, bu axır neçə ayı anasından məktub almamışdı. Nigaran da qalmışdı, kəndə getməyi də qərara almışdı, amma...
Bu yerə gəlib çatanda, həmişəki kimi fikirləşdi ki, bu idarə işlərini andıra qalsın, işdən baş aça bilir ki, başını qaldırıb bir ətrafına da baxsın, bir anasını xatırlasın, ölüsü-dirisi yadına düşsün?!.. Sonra pəncərədən görünən boz düzənliklərə baxa-baxa fikirləşdi ki, düzdü, kəndə getməmişdi, amma ayda altmış manatını həmişə anasına göndərmişdi. Nə yaxşı da ki, göndərmişdi. Yoxsa indi vicdan əzabından qovrula-qovrula qalardı. Bir də, nə yaxşı ki, beş-altı il bundan əvvəl anasının xahişiylə kəndə, qapı-pəncərə rəngləmək üçün üç vedrə ağ rəng göndərmişdi və olsun ki, anası cavanlıqda elədiyi kimi, qollarını çirmələyib qapı-bacanı rəngləmişdi. Sonra da fikirləşdi ki, anası qapı-pəncərəni rəngləyə bilməzdi. Çünki qocalmışdı, qolunun gücü tükənmişdi. Bunu bir dəfə, ötən ilin payızı məktubunda da yazmışdı. «Daha qolum da o qol deyil, bala. Qolum da qocalıb.»
Onda kim rənləyə bilərdi qapı-pəncərələri?.. – fikirləşdi. - Qəribədi ki, o vaxt rəngi kəndə göndərəndə heç bunu fikirləşməmişdi.
Sonra hardansa yadına, hər yaz qabağı qara güllü çit paltarının qollarını çirmələyib evin damına dırmaşan anasının damı rəngləməsi, rəngləyə-rəngləyə yoldan ötən arvadlarla söhbətləşməsi düşdü…
- Ay qız, ay Nabat, hara dırmanıbsan, az?.. Yıxılıb əzilərsən, ay qız,
düş aşağı… - deyən kənd arvadlarının anasına, sonra bir-birinə baxıb gülüşmələrini, başı işə qarışan anasının onlara məhəl qoymadan, damın kənarlarıyla, kəndirbazlar kimi ehtiyatla yeriyib damın o biri üzünə keçməyini, Novruz yetişənəcən, evin dörd bir yanını rəngləyib ağardmağını xatırlayıb gözünün qabağına, hər tərfi rəngləyib ağardıb, sonra həmin o fırçayla özünü - saçlarını, əyin-başını da rəngləyib ağardan anasını təsəvvürünə gətirdi və bundan ürəyi pis-pis döyündü.
Anası ağ kəfənə bürünmüş ölüyə oxşayırdı…
...Yol dümbədüz və boz idi. Yolun kənarıyla uzanan mənzərələr dəyişmir, həmin boz çöllüklər, yalın təpələr uzandıqca uzanır, göz ağrıdırdı…
Bəzən ona elə gəlirdi, maşın getmir, dayandığı yerdəcə durub qalıblar, amma uzaqlara baxdıqca, yolun kələ-kötüründə dingildəyən təkərlərin səsinə diqqət kəsildikcə, irəlilədikləri bilinirdi.
Həmin bu yolla o düz iyirmi altı il əvvəl şəhərə oxumağa yollanmışdı… Əyninə iki ölçü balaca, nimdaş pencəkdə, ayağında içi xəz uzunboğazlar...
Bu yolun onda da beləcə, əvvəli-axırı bilinmirdi. Onda yadına gəlir, həmin bu çöllüyü, təpələrin bu gözağlrıdan yalınlığını görmürdü… yalnız televizorda gördüyü geniş, işıqlı prospektli, dəniz xiyabanlı, küçələri gözəl qızlar və dondurmalarla dolu şəhəri görür, bütün vücuduyla hardasa, irəlidə, bütün bu bozluğun və yeknəsəqliyin qurtaracağında dayanıb onu gözləyən bu sehrli əraziyə qovuşmağa tələsirdi... Onda, bu yolu getdikcə, dəqiq bildiyi bir də bu idi ki, onun yolunu gözləyən şəhərə o lazımdır. Aldığı təhsiliylə, xalqının tarixi, ədəbiyytı haqqında əldə etdiyi biliklərlə, vətəninə sevgisylə lazım idi...
Anası belə demişdi, ədəbiyyat müəllimi Hacıbala kişi də bu fikirdəydi.
Ağzının içində:
- Məfailün-fa- ilün… - dedi və fikirləşdi ki, yaman yarıdı xalqına. Möhkəm yarıdı.
Yolun mənzərəsi qəfildən dəyişdi və o, ruhu, yamyaşıl dəhliz yaradan çinarların kölgəsi altında sərinləyə-sərinləyə fikirləşdi ki, gör bir yadına nələr düşür. Olsun ki, bütün bunları yaddaşı qəsdən xatırladır ona ki, orda - kənddə özünü əclaf, yaramaz oğul kimi aparmasın.
Kəndə yaxınlaşmağına baxbayaraq, bu yol da bomboş idi. Qəribəydi, niyə beləydi görən?!.. – fikirləşdi və gözlərini qıyıb irəliyə zilləndi.
Hardasa, uzaqda balaca qaraltı görünürdü, onlara yaxınlaşdıqca, bunun, sağ böyrü üstə əyilə-əyilə onlara sarı irəliləyən balaca araba olduğu aydınlaşdı.
Eynəyini gözünə taxıb yolun o biri tərəfiylə böyürlərindən ötüşən arabaya baxdı.
Arabanın içində oturanlar elə bil onu görmədilər... yoxsa, tanımadılar?..
O isə tanıdı. Özünün də gözləmədiyi qəfil bir yaddaşla xatırladı… Yaxın qohumlarıydı... adlarını unutsa da, üzlərini unutmamışdı... Pəncərəni açıb başını çölə çıxardı, arabanı sürəni çağırmaq istədi... boğazını qəhər tutdu deyə, səsi çıxmadı... Gözünün yaşını əlinin arxasıyla silə-silə fikirləşdi ki, nə yaxşı oldu, bunlara rast gəldi… yoxsa neyləyəcəkdi?.. Şəhərdən gətirdiyi o bir anbar qab-qacağı, xəlçə-pərdəni kimə yerbəyer elətdirəcəkdi?.. Heç birinin adı yadın düşmədi deyə, arabadakılara pəncərədən əl eləyib:
- E-he-hey!.. - deyə çağırdısa da, səsinə hay verən olmadı.
Araba səskeçirməz şüşənin o biri üzü ilə hərəkət eləyən kimi, hərəsi bir yana əyilmiş təkərlərini taqqıldada-taqqıldada uzaqlaşmağındaydı…
- Ağakərim!.. - deyib çağırdısa da, Ağakərimi tapmadı… Ağakərim maşını saxlayıb düşüb harasa getmişdi… Əl atıb maşının qapısını açmaq istədi, qapı açılmadı… onda pəncərədən çölə asılıb:
- Ay qardaş, ay bacı! Bircə dəqiqə!.. – deyə qışqırdı...
- Səid müəllim...
...Ağakərim qabaq güzgüdən ona zillənmişdi. - Deyirəm bəlkə yolüstü yağdan, qənddən götürək?.
Gözləri acışdı:
- Lazım deyil.
Hə, lazım deyil. - bir də özlüyündə dəqiqləşdirdi. Tutaq ki, lap elə aldı o yağı-filanı, xörək bişirtdirəcəkdi ki?!.. Ona vaxt hardaydı?.. Dəfnin səhərisi şəhərə qayıtmalıydı, Səlimovun bir-birinin ardınca düzdüyü təcili tapşırıqların həlliylə məşğul olmalıydı.
Sonra gözünün qabağına gəldi, necə kənddə ehsan verilir... Kənd camaatı döşəməyə salınmış xalça-palazın üstə bardaş qurub yağlı yeməklərdən yeyə-yeyə, yağ iyi verə-verə, onu bağırlarına basırlar... yağlı ağızlarıyla onun üzünü öpüşlərə qərq edirlər… Fu!!..
...Yolun mənzərəsi getdikcə dəyişirdi... İndi hər iki tərəflə yamyaşıl meşələr, başı qarlı dağlar uzanırdı...
Ağakərim də daha sual vermirdi, gözlərini irəyə zilləyib elə bil fikrə getmişdi... Elə bil sükanı da hərləmirdi. Daha doğrusu, sükanı hərləmək deyəsən, Ağakərimin yadına düşmürdü…
…Maşın magistral yoldan ayrılıb son ucunda balaca, yaşıl ada kimi qaralan kəndə uzanan cığıra buruldu, kələ-kötür daşlıqla irəliləyib bir qədərdən sonra kəndə daxil oldu.
Kənd həmin kənd idi... Girəcəyində sısqa bulağının başında daim qız-gəlinin toplaşdığı, mərkəzi kənd camaatıyla dolu həmin kənd...
Ürəyi əzilə-əzilə, uzaq uşaqlıq illərini, həmin bu küçələrlə at sürüb, qoyunları örüşə aparmağını xatırladı. Burda demək olar ki, heç nə dəyişməmişdi. Həyətlərin çəpərldəri də, çəpərlərin o üzündən qol-budaq atan meyvə ağacları da iyirmi il bundan əvvəlki rəngində və vəziyyətində qalmışdılar. Dəyişən bircə adamlar idi. Küçələrdən ötdükcə maşına boylananların arsında bircə üz belə tanış gəlmədi... Edə bil kəndin adamlarını dəyişmişdilər.
-Burdan sola… - dedi və yoldan ötənlərin maraq dolu baxışlarından qurtulmaq üçün söykənəcəyə yayxandı.
Maşın sola burulub bir qədər də getdi və darvazasının rəngi getmiş balaca həyətin qapısına çatanda:
-Saxla. – dedi.
Bir müddət maşından düşməyə ürək eləmədən, pəncərədən həyətlərinə boylandı.
Çəpərin o üzündən balaca daxmalarının bir yanı əyilmiş damı görünürdü...
Maşından düşüb çəpərə yaxınlaşdı, həyətə boylandı.
Daxma həmin – iyirmi il bundan əvvəlki vəziyyətində, həmin köhnəliyində, divarlarının həmin uçuq-sökükləriylə dayanıb durmuşdu…
Həyət adamla dolu idi... bayaq yolda taqqa-tuqla yanlarından ötüb keçən, üzlərindən kədər yağan həmin doğma üzlər də burda – adamların arasındaydı... həmin kədərlə ağacların arasından ona baxırdılar...
Ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, indi necə girsin içəri?!.. İçəri girən kimi, camaat onu tanıyıb üstünə yeriyəcəkdi, hamı əl verib onunla görüşəcəkdi, hal-əhval tutduqdan sonra onun bu neçə ili haralarda itib batdığıyla maraqlanacaqdılar, beş yüz mənasız suallar yağdıracaqdılar… o suallara cavab verməyə isə nə halı vardı, nə də üzü…
Qəfildən ağlına gəldi ki, içəri həyətin arxa qapısından girsin, özünü daxmanın içinə salıb, çoxdannan ordaymış kimi, bir küncdə əyləşsin... Sonra daxmanın pəncərələrinə baxıb anladı ki, evin içi də adamla doludu. Odu ki, qapını çiyniylə itələyib açdı, iti addımlarla həyətə daxil olub heç kimlə görüşmədən, birbaş evə üz tutdu, özünü daxmaya salıb qapını arxasınca bağladı, girəcəyin qaranlığında ayaq saxlayıb təngiyən nəfəsini nizama salmağa çalışdı… bir qədər sonra ürəklənib içəri boylandı…
..Tabut - pəncərələri həyətə baxan böyük otağın tən ortasında - rəngi getmiş nimdaş palazın üstünə qoyulmuşdu. Ətrafında bir neçə qadın oturub öz aralarında astadan pıçıldaşırdı, onu görüb söhbətlərini kəsdilər, yaşmaqlanıb ayağa qalxdılar, bir-birinin ardınca otaqdan çıxdılar...
Ayaqqabılarını çıxarıb ayaqlarını ehmal-ehmal döşəməyə qoya-qoya tabuta yaxınlaşdı… Dizləri boşaldı… Anasının üzü açıq idi… Vahimədən az qaldı nəfəsi kəsilə… Tabutun içindəki - anası deyildi… tamam ayrı üz cizgiləri olan orta yaşlı, yad bir qadın idi...
Bədəni vahimədən uçuna-uçuna fikirləşdi ki, bəlkə anasının üzünü bu cür ölüm dəyişmişdi?.. Fındıq burnunu nazildib uzatmış, dərisini tarıma çəkib qırışlarını itirmirş, iri, badamı gözlərini kiçildib üstü bürüşlü nöqtələrə çevirmişdi?..
Əyilib anasının üzünə yaxından baxdı. Yox, anası idi… boynundakı qızıl güdün arası həmin qara gözmuncuqları ilə dolu idi... xırda güllərinin rəngi bir-birinə qarışmış köhnə, şabalıdı ləçəyi də başında idi...
...Əlini astaca anasının yanağına toxundurdu.
Anası gözlərini açıb ona acıqlı baxışlarla üzünə zilləndi...
Dik atılıb geriyə sıçradı...
...Yuxudan ayılıb ətrafına baxdı...
Yolun kənarları hələ də yaşıl meşəliklərlə uzanırdı...
Ağakərim güzgüdən ona baxırdı… Olsun ki, səksənməyini o da anlamışdı…
Maşın yolu burulub kəndə daxil oldu, bayaqkı yuxusunun davamı ilə kəndin əyri-üyrü yollarıyla irəlilədi…
Ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, kaş hər şey qurtarıb-bitmiş olaydı… anasını basdırıb geriyə qayıtmış olaydı.
Yolların kənarıyla iki-bir, üç-bir ötüb keçənlər ayaq saxlayıb maşının içinə boylanırdılar.
Oturacağın kürəklyinə söykəndi ki, üzü görünməsin, sonra maşının arxa şüşəsindən baxa-baxa, fikirləşdi ki, hələ hər şey qabaqdadı.
- Hansı küçədi?.. - Ağakərim dedi və üzünü yekə burun yaylığıyla, qətvəylə qurulanan tək, quruladı.
- Burdan sağa. – dedi və maşının dönəcəyi tinə baxdı.
Hər şey, bayaq yuxuda gördüyü kimi, əvvəlki qaydasındaydı. Onu – hər şeydən ehtiyat edən çəlimsiz kənd uşağını şişirdib yoğunladıb, hər şeyin altını və üstünü bilən peşəkar məmura çevirmiş uzun-uzadı keşməkeşli illər elə bil kəndin yaxınından belə ötməmişdi.
...Maşın darısqal dalana dönüb palçığa bata-bata bir qədər də irləlilədi.
Səlimovun maşını burdan dönəndə mütləq altı dəyəcək. – narahatlıqdan gözləri qarala-qarala fikirləşdi və boylanıb arxa şüşədən yolun əyriliyinə baxdı. Hə, dəyəcək.
İndi neyləsin, ikicə saatın ərzində bu darısqal dalanı genişləndirmək, yolu hamarlatmaqmı olardı?.. Sonra da fikirləşdi ki, əgər Səlimov ona bu boyda hörmət qoyub, işini-gücünü atıb o boyda yolu bu toz-torpağın içinə gəlirsə, demək yuxarı mərtəbə məsələsi düzələcək.
...Həyətləri bomboş idi. Maşından düşüb çəpərə yaxınlaşdı, qabırğasının altı qıdıqlana-qıdıqlana evlərinə sarı boylandı. Gözünə heç kim dəymədi.
Daxmanın artırmasında, lap qapılarının ağzında papaq kimi yumurlanıb oturan pişikdən savayı elə bil evdə də heç kim yox idi. Qapını itələyib həyətə daxil oldu.
Pişik cırıltı səinə səksənib evin arxa tərəfinə qaçdı.
Daxmanın xırda gözlü, tozlu pəncərələrində də həyat əlaməti yox idi. Burda elə bil ölən - evin özü idi.
Geriyə çönüb:
-Ağakərim!.. - deyə çağırdı və cavab gözləmədən, ağacların arasıyla evə sarı addımladı.
...Ev, xoşbəxtlikdən, onun gözlədiyi kimi, elə də pis vəziyyətdə deyildi. Qapı-bacası rəngliydi. Ağaclarda ara-çıra meyvələr saralırdı.
Hava sakit idi deyə, həyət də, ağaclar da yuxuya bənzəyirdi… Uşaq vaxtı anasının zoğal çubuğundan qaçıb çiyninə dırmaşdığı armud ağacının altında dayanıb ətrafa nəzər sala-sala fikirləşdi ki, bəlkə hələ də yuxu görür?.. Bunu fikirləşirdi ki, ağacı silkələdilər... budaqların arasından çıxan iri, qara qarğa qanadlarını çırpa-çırpa, qarıldaya-qarıldaya uçub çəpərin üstünə qondu, ordan qara, düymə gözləriylə ona zilləndi.
Üst-başına səpilən yarpaq qırıqlarını çırpıb daxmaya sarı addımladı, pillələrə çatanda ayaqlarının titrədiyini, dizlərinin boşaldığını hiss etdi və fikirləşdi ki, qorxur-nədi?.. Sonra da fikirləşdi ki, nədən qorxmalıydı ki?!..
Ağakərim çöldə idi, maşının yük yerində nə isə axtarırdı. Geriyə qanrılıb bu dəfə lap bərkdən:
-- Ağakəri-i-im!.. - qışqırdı.
Çöldən nəhayət ki, Ağakərimin səsi eşidildi.
- Neyləyirsən orda?
- Xalçaları düşürürəm.
- Sonra düşürərsən, bura gəl!
Ağakərim əllərindəkiləri yerinə qoyub pencəyini düymələyə-düymələyə həyətə girdi.
Yağış-qar döyəcləmələrindən qaralıb pürşüklənmiş pillələri qalxıb qapının dəstəyindən yapışdı, özünə tərəf çəkdisə də, qapı açılmadı...
Dəstəyi bir də, bu dəfə iki əliylə tutb çəkdi.
Qapı yenə açılmadı. Çönüb rəngi ağara-ağara Ağakərimə baxdı:
- Bu nə deməkdi?..
Ağakərim irəliyə keçib qapının qulpundan yapışdı, silkələyib var gücü ilə özünə sarı dartdı və qapı, uzun illərdən bəri dərin, bulanıq sular altında qalan qədim gəmi qapısının xırıltısıyla açıldı... içəridən ətirşah gülünün qoxusunu andıran qəribə qoxu yayıldı...
İçəri keçib bir müddət gözlərinin dəhlizin qaranlığına alışmasını gözlədi. Balaca, darısqal girəcəyin qaranlığı elə bil havanı da sıxışdırıb buralardan çıxarmışdı.
Qapı ha yandaydı, yadına gəlmirdi. Əlini yana atdı... əli əhəngli divara dəydi. Gözü yavaş-yavaş qaranlığa öyrəşdikcə, yaddaşında balaca işıq yandı… Soyuq qış aylarında bu balaca girəcəkdə ac qurd ulartısıyla vıyıldayan küləyin səsini xatırladı… taxtaları köhnəlib əyilmiş çöl qapısı altdan-üstdən yel çəkirdi. Otağın qapısı budu burda - çöl qapısıyla üzbəüzdə idi. Əl atıb qapını açdı.
Tabut, yuxuda gördüyü kimi, otağın ortasında, döşəməyə salınmış köhnə, ağarmış palazın üstəydi... Sağ tərəfdə - divarın dibində iki başı kəlağayılı qadın və bir kişi oturmuşdu. Kişi onları görüb ayağa qalxdı.
Ağakərim ayaqqabılarını qapının ağzında çıxarıb qadınlardan bir qədər aralıda divarın dibində bardaş qurub oturdu. Qadınlar yaşmaqlandılar, narahat-narahat yerlərində qurcalandılar, əlləri qoyunlarında gözlərini ona zillədilər.
Əsəbilikdən ürəyi döyünə-döyünə fikirləşdi ki, qadınlar ona baxırdılar ki, görsünlər o neyləyəcək. O da yəqin ki, ağlamalıydı... ya da heç olmasa, gözləri dolmalıydı. Ağlamağı isə gəlmirdi...
Tabutun əyri-üyrü taxtalarına baxıb fikirləşdi ki, olsun ki, kəndin yeganə tabutudu. Bütün kəndi bir-bir içinə salıb qəbiristanlığa apardıqları həmin o tabutdu. Atasını da olsun ki, bu tabuta qoymuşdular, babasını da, bəlkə də bir gün bu tabuta onun özünü də qoyacaqdılar, başına yığılıb beləcə dinməz-söyləməz otura-otura üzünə zillənəcəkdilər...
Əyilib ayaqqabılarına baxdı. Ayaqqabılarını çıxarmalıdı… - fikirləşdi.
Ayaqqabılarını çıxarmaq, adlarını belə bilmədiyi bu yad adamların arasında ayaqyalın qalmaq istəmirdi. Odu ki, palazın üstünə ayaqqabıyla çıxıdı, tabuta yaxınlaşıb yuxarıdan-aşağı yaşıl örtüyün altında yatan anasına zilləndi. Tabutun taxtaları bayaq yuxuda gördüyü köhnə arabanın, hərəsi bir yana əyilmiş təkərlərin xatırladırdı… Atasını da həmin bu tabutda basdırmışdılar. Yoxsa, bunu da yuxuda görmüşdü?..
Atasının üzü qətiyyən yadına gəlmirdi. Hansı xəstəlikdən öldüyünü də indi xatırlamırdı… Axı onda çox balaca idi?!.. Atasının bircə dizləri yadına gəlirdi...
Pəncərənin qabağına yeriyib kətilə əyləşdi.
Burdan tabutun alt hissəsi görünürdü…
Fikirləşdi ki, yuxarı mərtəbə məsələsi düzəlsə, yaxud ümumiyyətlə, vəzifə başında ölsə, onu belə tabuta qoymayacaqlar. Yəqin ki, dövlət qulluqçularının basdırılma protokolu ilə qara, ipək örtüklü tabutda basdıracaqlar. Tabutun qabağında üstü qara lentli əklillər, onun qara haşiyəli şəkli gedəcək... və yadına düşdü ki, böyüdülüb qara haşiyəyə salınası şəkli yoxdu… Yadına, axırıncı dəfə nə vaxt şəkil çəkdirdiyini salmaq istədi... və anladı ki, son on ildə ümumiyyətlə şəkil çəkdirməyib. Deməli belə çıxır ki, həyatının bu son on ilini vizual surətdə təsdiqləyən sənəd yoxdu. Sonra da fikirləşdi ki, həyatının vizual təsdiqi nəyinə gərək idi axı?!.. Qadınlar altdan-altdan onun ayaqqabılarına baxırdılar… Olsun ki, arsızlığına, anasına laqeyidliyinə qeyzlənirdilər... - fikirləşdi və bu fikirdən ürəyi sıxıldı. Qeyzlənməyin yeri vardı. Qoca anasını illərlə yada salmayan, ölüsünə gözündən bircə gilə yaş çıxmayan bu biqeyrət oğula qeyzlənməyib neyləməliydilər?.. Düz də eləyirdilər, ona bu da azdı.
Qadınlar onun fikirlərini oxumuş kimi, yanlarında əyləşən kişiyə him-cimlə nə isə başa salırdılar... Olsun ki, onu buralardan qovmaq istəyirdilər.
Bu fikirdən bədənindən soyuq gizilti keçdi…
Kişi ayağa qalxıb ona yaxınlaşdı, əyilib qulağına:
- Görüşmək istəyirsənsə, üzünü açaq? - dedi.
Kişinin səsi qulağını daladı, səksənib:
- Yox... - dedi - lazım deyil. - sonra da fikirləşdi ki, nədən belə qorxdu?..
Qadınlar pərt-pərt bir-birinə baxıb susdular.
Bu da təzə çıxdı?.. - ürək döyüntüləri şiddətlənə-şiddətlənə fikirləşdi – Harda görünüb ki, kəfən açılsın?.. Müsəlmançılıqda belə bir şey var?.. Sonra fikirləşdi ki, müsəlmançılıq hardan gəlib düşdü yadına?..
Həyətdən cırıltı səsi gəldi… Həyət qapısı cırıldayıb açıldı deyəsən. Yoxsa bu səs qulağına gəldi?..
Boylaıb həyətə baxdı. Gözünə heç kim dəymədi.
Şalvarının dizində pürşüklənən düyünü barmaqlarının arasında əyirə-əyirə fikirləşdi ki, niyə anasının üzünə baxmaq istəmədi?.. Axı anasının üzünü çoxdanan bəriydi görmürdü?!.. Bayaqdan bəri də ha çalışırdı, xatırlaya bilmirdi. Arvadı - imansız da onun kəndlə bağlı bütün şəkillərini, anası və xalalarıyla, kənd uşaqlarıyla çəkdirdiyi uşaqlıq fotolarını harasa itirib yoxa çıxarmışdı. Allah bilir, o, evdə olmayanda cırıb zibil vedrəsinə atmışdı. Soruşanda da deyirdi:«yerim yoxdu.» Arvadı qəsdən itirmişdi o şəkilləri. - fikirləşdi. İstəyirdi, unutdursun ona hər şeyi… Harda doğulduğunu, necə böyüdüyünü, bu şəhərə necə gəlib çıxdığını… Elə bilsin elə orda – mastika qoxulu o darısqal mənzilində dünyaya gəlib. Odu ki, ağlaya bilmir... yaddaşı itdiyindən, ağrıyıb ağlamalı bircə xatirəsi belə qalmayıb. Sonra bir qədər də dərindən fikirləşdisə də, dəqiqləşdirə bilmədi ki, buna görə ağlaya bilmir, yoxsa ağlaya bilməməyinin daha ayrı, daha qorxunc səbələri var?!..
Anasının ağlamaq barədə dediyi sözü xatırladı… «ürək ağrımasa, gözdən yaş çıxmaz, bala.» Bir də, anasının dediyi ayrı bir söz də düşdü yadına… «Saç da ürəkdən su içir.» - anası deyir, nazilib siçan quyruğuna dönmüş hörüklərinə zillənirdi.
Fikirləşdi ki, olsun ki, indi onun ürəyi də, saçı kimi, rezindəndi.
...Qadınlar hələ də onun ayaqqabılarına baxırdılar...
Nə qədər istəyirlər, baxsınlar. - dizini əsəbi-əsəbi titrədə-titrədə fikirləşdi. - Mən nə hayda, bunnar nə hayda… - ayağa qalxıb tabuta yaxınlaşdı.
Örpəyin altında yatan - elə bil anası yox, çəlimsiz bir uşaq idi… Anasının boy-buxununu, dolu bədənini, Allaha şükür, yadından çıxarmamışdı ki?!
Sonra gözləri qarala-qarala fikirləşdi ki, bəlkə teleqramı səhv vurublar, ölən heç anası deyil?.. Ya bəlkə ev həmin evi deyil?.. Axı indi evlərini də, həyətlərini də düz-əməlli xatırlaya bilmir?.. Bəlkə bu ev, nə vaxtsa uşaqlıqda qonaq getdiyi, ya bəlkə yuxularında gördüyü uydurma evlərdən biridi?!..
Bu fikirdən başı hərləndi. Çönüb Ağakərimə baxdı.
Ağakərim əllərini qarnının üstə çarpazlayıb oturmuşdu, gözlərini tabuta zilləyib fikrə dalmışdı. Ağakərim elə bil dəqiq bilirdi ki, tabutun içindəki onun anasıdı. Sonra da fikirləşdi ki, Ağakərimə nə var ki?!. Beşdə alacağı yox, üçdə verəcəyi. Sonra da otağın saralmış divarlarını, tavanını gözdən keçirə-keçirə fikirləşdi ki, kaş Ağakərimin yerində olaydı... Bu dəqiqə Ağakərimin yerində olmaq üçün dünyanı verərdi.
Qəfildən beynindən ötən növbəti fikir sancaq kimi ürəyinin başına sancıldı...
Necə olmuşdu ki, bayaqdannan bəri Səlimov yadına düşməmişdi?!.. Saatına baxıb heyrət içində donub qaldı… Demək olar, tam iki saatı Səlimov haqqında fikirləşməmişdi... Bu on ili, yəni Səlimovu tanıyandan bəri onu bu qədər müddətə yadından çıxartdığı yadına gəlmirdi. Səlimov həmişə, hər yerdə öz ata qayğısıyla, xeyirxah təbəssümüylə onunla olmuşdu.
Səlimovun kənd məktəbi müəlliminin üzünü xatırladan ədalətli, nurlu siması gözünün qabağına gəldi. Xeyirxahlıq və mərhəmət saçan bu sima o qədər doğmalıq saçırdı ki, axır vaxtlar oğlunu da ona oxşatmağa başlamışdı.
…Səlimovun üzü, çəpərinin o biri üzündə dayanan qara maşının arxa oturacağında böyür-böyürə söykənən yeşiklərlə bir gəldi gözünün qabağına…
Ağakərimə baxıb ona him-cimlə, maşındakıları boşaltmağın vaxtı çatdığını başa salmaq istəyirdi ki, qadınlardan biri fatihə verdi və hamı Ağakərimlə azızlarının içində dua oxumağa başladılar.
Saatına baxıb fikirləşdi ki, Səlimov indiyə şəhərdən çıxmış olar. Demək iki saata buradadı, inşa Allah. Bu fikirdən ürəyi döyündü, ağızlarının içində xəbis-xəbis dua oxuyanlara baxıb fikirləşdi ki, indi maşındakı xalçaları, arvadının bir-bir qəzet parçalarına büküb üst-üstə yeşiklərə yığdığı qab-qaşığı nə deyib sürüsünlər içəri?.. Pərdələri nə adla assınlar, güldanları hara düzsünlər?..
Otağa göz gəzdirdi. İçinə allı-güllü yorğanlar yığılmış divar taxçasından, pəncərənin qabağına çəkilmiş nahar masasından və divarın dibinə yığılan bir neçə köhnə kətildən savayı gözünə ayrı bir şey dəymədi.
Əsəbilikdən qulaqları uğulduya-uğulduya fikirləşdi ki, bu arvad qab-qacağını hara yığıb görən. Sonra da fikirləşdi ki, bəlkə axır vaxtlar heç anasına qab-qacaq lazım olmayıb?!.. Sonra xatırladı... və çönüb otağın o biri başındakı taxçaya zilləndi.
Taxça həmin vəziyyətindəydi… sınıq-salxaq rəflərində iç-içə yığılmış bir neçə saxsı kasa, iki mis qazan və bir neçə çapma stəkan gözə dəyirdi. Sonra qəfildən gözü taxçanın üst rəfindəki firuzəyi rəngli qədim kasaya sataşdı və ürəyinin tələyə düşən siçan kimi titrədiyini hiss elədi...
…Kasa necə də anasına oxşayırdı?!..
Gözləri doldu…
Qadınlar dualarını bitirib əllərini qoyunlarına salmışdılar, matdım-matdım onun üzünə baxırdılar. Elə bil doluxsunmağından bir qədər rahatlanmışdılar. Kişinin də rəngi özünə gəlmişdi, ayağa qalxıb yastı addımlarla ona yaxınlaşdı, qulağına sarı əyilib astadan:
- Deyirəm götürmək lazımdı, gün enir...
- Nəyi?..
Kişi pərt olub azca qızardısa da, özünü o yerə qoymadı, başıyla tabuta işarə eləyib:
- Kəndin adəti belədir. Gün batanacan mərhumə torpağa tapşırılmalıdır.
Kişinin nə dediyini yalnız indi başa düşdü, pəncərədən həyətə boylanıb:
- Şəhərdən gələn olacaq. – dedi.
Kişi başını aşağı salıb kor-peşman halda yerinə qayıtdı bardaş qurub qadınların böyründə oturdu.
Divarın dibiylə, tələyə düşmüş kimi yanaşı oturan kişi ilə qadınlara baxa-baxa fikirləşdi ki, bayaqdannan heç ağlına gəlməyib bu adamlardan soruşsun ki, kimlərdəndilər?.. Bir istədi Ağakərimi yanı çağırıb tapşırsın ki, o öyrənsin bu adamlar kimdi, sonra həmin dəqiqə də fikirləşdi ki, lazım deyil, bu vur-harayda işləri korlayar, lazım deyil.
…Həyətdən adam səsləri gəlirdi. Olsun ki, kənd camaatıydı, arvadı basdırmaq üçün yığışırdılar. Ağacların arasında gözünə bir neçə adam dəydi və ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, bəlkə basdırmaqları məsləhətdi elə?.. Bu fikirdən, içində qəribə bir yüngüllük hiss elədi… Bir anlıq özünü Səlimovun maşınında, arxa oturacağın yumşaqlığında yellənə-yellənə şəhərə qayıtdığını təsəvvür elədi… Bu boyda əziyyətdən sonra Səlimovu şəhərə ac-acına aparmaq olmazdı. Yolüstü yeməkxanaların birində qabiliyyətli bir şam dəsgahı düzəltmək lazım olacaqdı. Fikirləşdi ki, babatı Ağsu perevalıdı. Oranın yeməyi də yaxşıdı, mənzərəsi də. Həm də sakitlikdi. Söhbət əsnasında söz salıb, «yuxarı mərtəbə» məsələsini bir də Səlimovun yadına salar, nəşriyyat direktorunun işini də bərkidər. Burda deyiblər: «Həm ziyarət, həm ticarət.»
- Camaat biçindən qayıdıb. - kişi onun pəncərədən boylandığını görüb yerindən dilləndi, sonra günah dolu üzüylə yanındakı arvadlara baxdı.
Yox, Səlimovu gözləməmiş arvadı basdıra bilməz. Düz gəlməz. - fikirləşdi. Bir də axı Səlimov dünən öz diliylə soruşdu: «nə vaxt götürəcəksiz?» sonra da: «mütləq iştirak edəcəyəm.» - dedi?!.. İndi durub özbaşına neyləyə bilər?..
…Otağa bir neçə başı bağlı, ayağıyalın qadın daxil oldu, əvvəl qapının ağzında ayaq saxlayıb salavat çevirdilər, sonla döşəmənin üstü ilə səssiz-səssiz yeriyib o biri qadınların yanında oturdular.
Fikirləşdi ki, bəlkə Səlimovun axırıncı cümləsi qulağına gəlib?.. Axır vaxtlar onda belə hallar tez-tez olur axı?!.. Eşitmək istədiyini durduğu yerdə öz-özünə eşidir.
Hamısı yorğunluqdandı. - cibindən çıxardığı yaylıqla alnının tərini qurulaya-qurulaya fikirləşdi. Bir də ki, tutaq Səlimov heç elə deməyib, durub o boyda yolu gələn ağsaqqal adamı tabutsuz-filansız qarşılamağın, bu balaca, miskin daxmada üzbəüz oturmağın məntiqi nəydi axı?.. Səlimov başğalığını ona elə idarədə də verə bilərdi də...
…Ağakərimin bayaqdan bəri narahat-narahat ona baxdığını hiss eləmişdi. Maşındakılar Ağakərimin deyəsən, indi yadına düşmüşdü.
Başıyla həyətə sarı işarə elədi. Yəni «get, gətir».
Ağakərim həmin dəqiqə ayağa sıçrayıb otaqdan çıxdı.
…Ağızarı yaşmaqlı arvadlar cənazənin bu gün götürülməyəcəyindən xəbər tutub bir müddət qanlı-qanlı ona zilləndilər, sonra öz aralarında xısınlaşıb ayağa qalxdılar, başlarını aşağı salıb dinməz-söyləməz otaqdan çıxdılar.
…Üzbəüzdəki pəncərənin şüşəsinə düşən əksinə baxdı…
Elə bil bu bir neçə saatın içində qocalmışdı…
Çönüb tabuta baxdı və az qaldı oturduğu yerdə huşunu itirə...
…Anası nəfəs alırdı… üstünə çəkilmiş ipək örtük aramla qalxıb-enirdi... Hə... anası ölməmişdi...
Başının tükləri qabardı... ayğa sıçrayıb bağırmağı gəldi… Bu məqam böyründə kimsə öskürüb boğazını arıtladı… Öskürəklə bir anasının nəfəs almağı dayandı.
Yerində qurcalana-qurcalana fikirləşdi ki, olsun ki, gözünə görünüb. Sonra yadına, yenə eynəkli sinir həkimi düşdü. Həkim əlində balaca, gümüşü çəkic onunla üzbəüz dayanıb nədənsə çəkinə-çəkinə yenə:
- Əsəb pozğunluğudu. - dedi.
…Ağakərim yeşikləri bir-bir içəri salıb üst-üstə, yan-yana düzdükcə, otaqdakılar girəcəyə boylandılar.
Ayağa qalxıb girəcəyə çıxdı, əllərini şalvarının ciblərinə salıb yeşiklərə baxdı.
Büllur güldanlar dəhlizin qaranlığında nəhəng brilyantlar araq-varaq verirdi…
Ağakərim güldanın birini əlinə götürüb günahkar üzlə:
- Deyirəm bəlkə bunnarı soraya saxlayaq, hə?.. - dedi.
- Tələsmə. – dedi - Özüm deyəcəyəm. - çönüb otağa qayıtdı, otağın ortasında dayanıb hələ də öskürəkdən boğula-boğula göyərən kişiyə baxa-baxa fikirləşdi ki, necə eləsin ki, bu «qarğa sürüsünü» burdan bir saatlıq da olsa, çölə çıxarsın?..
Qadınlar onun fikirlərini oxumuş kimi, ayağa qalxdılar, ördək sürüsü kimi bir-birinin ardınca düzülüb otaqdan çıxdılar. Öskürək tutmasında boğulan kişi də arvadların ardınca ayağa qalxıb özünü həyətə atdı.
Gedənlərin ardınca baxıb, ürəyində:
- Şükür!.. - dedi, sonra girəcəyə sarı astadan - Ağakərim!.. - deyə çağırdı.
Ağakərim həyətdə idi deyə, onu eşitmədi.
Dəhlizə çıxıb orda yeşikləri hövsələsi darala-darala ələk-vələk elədi, pərdələrdən birini çıxarıb qatını açdı, otağa qayıdıb pərdə əlində, pəncərələrə baxdı.
Pərdəni asmaq üçün pəncərələrin heç birində pəraz yox idi.
Çöl qapısı cırıldayıb açıldı… ürəyi həyəcanla çırpındı.
Səlimovdu… özüdü… onun ayaq səslərini aramlı addımlarından, bir də ayaqqabılarının cırıltısından tanıyır... Gör bir nə vaxt...
…Əlindəki pərdəni gizlətməyə yer tapa bilmədi deyə, onu tələsik tabutun üstünə saldı və bu zirəkliyinə görə özündən xoşu gəldi.
Gələn Ağakərim idi, içəri girib hər əlində bir güldan qapının ağzında dayandı:
- İndi bunları neyləyək?.. – deyib məlul-məlul üzünə baxdı.
* * *
Hava qaralırdı... Səlimovdan isə xəbər-ətər yox idi…
Saatına baxdı. Altının yarısı idi...
Fikirləşdi ki, Səlimovun gəlişi əməlli-başlı uzandı… meyit də qaldı ortada...
Sonra artıq qaranlıqlaşmış həytə baxa-baxa fikirləşdi ki, işi çıxıb bəlkə?.. və bir vaxtlar – o işə hələ təzə-təzə düzələndə xüsusi bir ciddiliklə dediyi: «Dövlət adamı özünə mənsub deyil.» - kəlamını xatırladı…
…Çöl qapısı yenə cırıldadı və otağa qırış-büküş içində itib-batan iki balaca qarı daxil oldu, bir-birinə dayaq verə-verə, əsə-əsə keçib bayaqkı qadınların yerində - tabutun böyründə oturdular, bir müddət heysiz-heysiz nəfəs alıb, ətrafa elə baxırdılar, elə bil bura anasını yola salmağa yox, ölməyə gəlmişdilər.
Bir qədər sonra qapı yenə cırıldadı və otağa iki-bir, üç-bir kənd adamları daxil olmağa başladı… Otaq başı kəlağaylı qadınlarla, balaca, arıq qarılarla dolduqca, içini vahimə bürüdü… Gələn-gələn elə bardaş qurdu, elə oturdu, elə bil burda – bu evdə nə isə baş verəcəkdi. Biçindən qayıdan ayrı bir dəstə tabutu dövrəyə alıb oturdu.
Bayaqdan öskürən kişi yenə pərt-pərt üzünə zillənib:
- Camaat biçindən qayıdıb. – dedi və çox keçmədi ki, tabutun o biri üzündə, ikinci cərgədə oturan qarılardan hansısa, asta-asta işə düşən köhnə maşın kimi xırıldaya-xırıldaya ağlamağa, ağı deyib o biriləri də ağlatmağa başladı...
- A... ay gəlin Nabat... A…ay xanım Nabat... ərsiz-köməksiz oğul böyüdüb gözünü tək yuma-a-an Nabat...
Ağlayan – dünyaya yenicə göz açmış kor quş balasına oxşayan qırışlı bir qarı idi… gözünü yumub ağzını göyə açmışdı… o biri qadınlar da gizli əmr almış kimi, o yan-bu yandan qarının səsinə səs verə-verə ağlaşırdılar…
…Gözləri qaraldı. İndi daha anasını basdıra bilməyəcəklər… - fikirləşdi - …və o bütün gecəni bu qoca bayquşlarla üzbəüz oturub səhərin açılmağını gözləməliydi…
Arvadlar ağlaşdıqca, qızmar günün altında pambıq yığmaqdan, alaq vurmaqdan qaralıb qartıyan üzləri rezin maskalar kimi gərilib bürüşür, əcayib hallara düşürdü...
…Çönüb Ağakərimə baxdı və ürəyi qırıldı.
Ağakərim də ağlayırdı... Ağlamağını heç kim görməsin deyə, başını aşağı salmışdı, üzünü əlləriylə örtüb nəfəsi kəsilə-kəsilə hönkürürdü… Öz anası yadına düşmüşdü, nədi?..
Əti tökülə-tökülə fikirləşdi ki, Ağakərim də bunların tayıdı. Ağlamaqdan ötrü ürəkləri gedir. Bekarçılığın və kütbeyinliyin parlaq nümunəsi. Adi həyat normalarını süni surətdə faciələşdirmək və bu qondarma faciədən tamaşa düzəldib həzz almaq…
…Tabutun ətrafında oturanlardan bir neçəsinin üzü tanış idi. Məsələn, bayaqdan bəri yuxarı pəncərənin altında mürgü içində divara söykənmiş, indi isə kütləvi ağlaşma mərasiminin aktiv iştirakçisına çevrilmiş girdəsifət qadın anasının əmigəlini, ya da, səhv eləmisə, əminəvəsi idi. O biri iki arvad da, olsun ki, onun bacıları idi, çünki hər üçü bir almanın dilimləri kimi bir-birinə oxşayırdılar... Ağı deyən «ətcəbala» qarınının da üzü tanış idi… bu üzü o hansısa fotoda - anasının böyür-başında oturan kənd arvadlarının arasında görmüşdü. Ya yuxuda görmüşdü?.. Bir də necə dəqiq xatırlayaydı ki, burdan - onun oturduğu stuldan qarının bircə göyə açılan balaca ağzı, bir də ağlamaqdan, cərəyan vuran tək, tir-tir titrəyən burun pərəkləri görünürdü?!..
Qadınlardan bir neçəsi, bir də qapının ağzında ayaq üstə dayanan bayaqkı kişi bayaqdan altdan-altdan ona zillənmişdilər...
Yenə güdürlər. - əsəbilikdən boğula-boğula fikirləşdi. - Bu da deyəsən, Həmid kişi idi. Onu taxıl biçimindən sağ əlində salamat qalmış üç barmağından tanıdı. Həmid kişi onu bayaqdannan tanımışdı. Yoxsa tanımamışdı, başa düşmək olmurdu. Tanımışdısa, niyə bir söz demirdi, uşqlıq xatirələrindən, anasından söz salıb danışmırdı?.. Tanımamışdısa, onda niyə belə əyri-əyri baxırdı ona?.. Bəlkə neçə müddətdən bəri anasını başa çıxmadığına görə?.. Yoxsa, palazın üstünə ayaqqabılı çıxdığına görə?..
Sonra fikirləşdi ki, bəlkə heç bu adam Həmid kişi deyil?..
Ürəyi sıxıldı… havası çatmadı. Ayağa qalxıb pəncərənin nəfəsliyini aça-aça fikirləşdi ki, bu qədər adamın nəfəsiylə dolan bu balaca otaqda hava nə gəzir?..
Təcili həyətə çıxmaq, bu qaynar nəfəsli, tərli arvadlardan xilas olmaq lazım idi.
Döşəmədə oturub göz yaşlarını tərləri ilə bir yekə burun dəsmallarıyla qurulaya-qurulaya ağlayan arvadlara baxdı…
Ayağa qalxıb dəhlizə yönəlmək istədisə də, dörd bir tərəfdən zindan ağırlıqları ilə yan-yörəsinə pərçimlənmmiş bədənlərin sıxlığından tərpənə bilmədi.
Boğazını qəhər tuta-tuta fikirləşdi ki, bu nə müsibətdi düşdü?!.. Bu nə dar tələ idi, ilişdi?.. Və elə həmin məqam ağlına gələn yeni fikirdən yüngüllləşdi.
Yeni fikir isə bu idi ki, hələ də otağın aşağı başından bayquş kimi üzünə zillənən Həmid kişiyə işarə verib bir təhər başa salsın ki, təcili şəhərlə danışmalıdı.
Şəhərlə həqiqətən danışmalı idi… bunlar burda ulaşanacan gedib mərkəzdən, ya hardansa aparata zəng vurub Səlimovun çıxıb-çıxmadığını dəqiqləşdirməliydi.
Həmid kişi onun işarəsini o dəqiqə anladı, ayağa qalxıb arvadlara:
- Ay uşaq, yol eliyin, çıxsın. - dedi.
Otaqdan çıxanda fikirləşdi ki, nə yaxşı ki, burda heç kim tanımır onu. Yoxsa, dəfnin səhərisi günündən dəstə-dəstə ardınca şəhərə axışıb xirtdəyinə keçəcəkdilər ki, filankəsi instituta düzəlt, filankəsi işə...
…Balaca dəhliz də adamla doluydu. Həyətdə də adamlar vardı, ocaq qalayıb yekə-yekə qazanlarda su asmışdılar. Olsun ki, axşama xörək hazırlanırdı.
Fikirləşdi ki, afərin!.. Kənd camaatı belə yerdə əvəzsizdi. Sonra həyətə düşüb adamların arasından keçə-keçə fikirləşdi ki, bu qədər adam bura kimin üzünə gəlib? Onu ki, burda tanıyan yoxdu. Anası da sən deyən, elə qohum-əqrabalı deyil.
Çəpərin qapısını açıb ayaq saxladı, geriyə qanrılıb həyətə göz gəzdirə-gəzdirə fikirləşdi ki, bütün bu mənzərə Səlimovun gəlişi üçün hava və su yerinə yarıyır.
Maşına əyləşəndə hiss elədi ki, həyətdəki adamlar çönüb onun ardınca baxırlar… Elə bil evin pəncərələrindən də dayanıb baxanlar vardı. Yoxsa, gözünə görünürdü?!..
Maşın kənd yollarının çala-çuxuruna düşüb-qalxa-qalxdıqca, fikirləşdi ki, kaş indi burdan kəndin mərəkəzinə yox, yolu burulub düz şəhərə gedəydi… Təmirdən yenicə çıxmış, isti suyla dolu, ağappaq vannasına girəydi, ətirli şampunlardan baş-gözünə töküb yuduqca yuyaydı, sonra tiftikli xalatına bürünüb divanına səriləydi, moruqlu çaydan içə-içə televizora baxaydı.
* * *
...Səlimovun telefonu cavab vermirdi. Qəribəydi ki, katibəsi də yerində yox idi. Səlimovun yekəxana köməkçisi Talıbov da telefonun dəstəyini qaldırmırdı.
Saatına baxdı. Səkkizə işləyirdi. Bu vaxtlar Səlimov yerində olurdu. Onacan, hərdən lap on birəcən, gözündə qızılı çərçivəli eynək, balaca stolüstü lampasının işığında aramla nə isə yazıb-pozurdu.
Evlərinin telefonunu yığdı. Dəstəyin o başından arvadının yorğun səsi eşidildi:
- Alo?..
- Mənəm.
- Xeyir ola, hardasan?
- Kənddən, poçtdan.
- Basdırdız arvadı?..
- Yox, sabaha qaldı. Kişini gözləyirəm.
- Hələ gəlib çıxmayıb?..
- Yox.
- Sən gedəndən sonra bir də zəng vurdu. Küçənin adını, bir də ananın adını soruşdu.
Ürəyi həyəcanla çırpınırdı.
- Nə dedin?..
- Dedim də.
- Küçənin adını dedin?..
- Dedim.
«Demək gəlir.» - qabırğalarının altından soyuq giziltiyə bənzər nə isə ötüşdü… və həmin an ağlına gələn növbəti fikirdən ürəyi düşdü.
Bəlkə o, bura - kənddən on kilometr aralıqdakı bu poçtamta gələnəcən, burda yarım saat o yan-bu yanın nömrələrini yığanacan Səlimov özünü çatdırıb ora?..
Qorxu və həyəcan qarışıq anlaşılmaz titrətmədən üşüdə-üşüdə, Səlimovun ağ nişastalı köynəyində, təzəlik qoxusu hələ sovuşmamış tünd göy qalstukuyla motal iyi verən tərli arvadların arasına girməyini gördü... Gördü necə Səlimov kənd camaatın baxışları altında buğllama dolu iri qazanların arasından keçib daxmaya daxil olur, gözüyaşlı arvadlar dolu, tölə iyli otağa girir… birinin əlini, o birinin ayağını tapdaya-tapdaya onu axtarırsa da, əli, ayağı əzilmiş arvadlar qolundan çəkib onu yerə salırlar, ayaqqabılarını çıxarıb başına döyəcləyə-döyəcləyə:
- Di ağla, köpəy oğlu!.. - deyirlər - O biqeyrətin yerinə sən ağla!
Poçtdan çıxıb üşüdə-üşüdə özünü maşına saldı, pəncərənin şüşəsini qaldırıb:
- Tez ol, kəndə. - dedi.
Maşın bayaq gəldikləri yolu göz qırpımında qayıtdı, tini burulanda, evlərinin qabağına aparan admla dolu yolu görüb anladı ki, Səlimov hələ gəlməyib.
Həyətdə camaat bayaqkına nisbətən elə bil azalmışdı…
Maşının qapısını çırpıb, plaşının yaxalığını qaldırıb iti addımlarla evə yönəldi.
Qapını açıb içəri daxil olanda hönkürtü səsindən başının tükləri qabardı.
İndi ağlayan başqa bir qarı idi… səsi gəldikcə ulayıb hörük barədə nələrsə deyib ağlayırdı.
Girəcəyin pəncərəsindən həyətə baxa-baxa fikirləşdi ki, olsun ki, anasının hörüyü düşüb yadına.
- A - ay sonsuz Nabat!.. - qəfildən arvadlardan hansısa qıyya çəkib təntidi. - A-ay qaragün Nabat!.. Tənha söyüd kimi saralıb soldun... - deyib nəfəsi kəsilə-kəsilə elə hıçqırırdı, elə bil bu dəqiqə huşunu itirəcəkdi.
Fikirləşdi ki, indii bu havasızlığın, bu şivənin içində doğrudan-doğruya kiminsə nəfəsi kəsildi, onda necə olacaq?!..
Onda bütün otaq, otaq nədi, bütün kənd yumruq kimi birləşib ona sarı çönəcək, ölənin ardınca öləni onun gözünə soxub:
- Bunu da sən öldürdün!.. – deyəcək. - Sən ağlamadın, o ağladı, odu ki, də öldü! – deyəcəklər… sonra ölən yaddan çıxacaq, hamı ayağa qalxıb vəhşi gözlərlə onun üstünə yeriyəcək. - Bəs sən niyə ölmürsən, ay qurumsaq?.. - deyib əynindəki pal-paltarı cırıq-cırıq eləyəcəklər, təpiklərinin altına salıb o ki, var döyəcəklər onu…
Bunu fikirləşdikcə, içəridən eşidilən hər hıçqırığa az qalırdı ürəyi dayana.
Ağlayanınsa səsi kəsilmirdi, buk im idisə, ağlamaqdan doya bilmirdi… bir ucdan ürəkgöynədən sözlərdən tapıb deyir, sonra da ağlayıb özündən gedirdi.
...Yadına düşdü ki, elə bil bayaq da kimsə beləcə hıçqırıb nəfəsi kəsilə-kəsilə «sonsuz» deyib ağlayırdı anasına. Onun sağ olduğunu bilmirdilər, nədi?!..
Bir istədi başını içəri salıb desin: «Sonsuz niyə olurı Nabat?.. Nabatın mənim boyda oğlu var, gəlni, nəvəsi var!..», amma fikirləşdi, qayıdıb deyərlər ona ki, «bəs hardaydın, ay oğul, bu vaxtacan?..»
O içəri girəndə ağlayanın səsi kəsildi. O birilər də ona baxıb yerlərində qurcalandılar, ağlamaqdan köpüşmüş gözlərini acıqlı-acıqlı üzünə zillədilər.
…Hiss elədi ki, arvadlar onun ağzını açmağını gözləyirlər… gözləyirlər nə isə desin, qımıldansın ki, başından basıb üzü üstə yerə sərsinlər onu, qıyya çəkib:
- Ay səni doğan yerdə Nabat qara bir daş doğaydı!!.. - desinlər, üz-gözünü cırıb təpikləsinlər…
…Əlləri cibinə salıb otağa ötəri göz gəzdirdi.
Arvadlar yaşmaqlanıb dinməz-söyləməz oturmuşdular. Elə bil fikrə getmişdilər.
***
Hava qaraldıqca, otağa qəribə bir sükut çökmürdü. Daha ağlayan yox idi. Arvadlar palazın üstə oturub dinməz söyləməz ona baxırdılar.
Stulda oturan bircə o idi deyə, ona altdan-yuxarı baxırdılar. Elə də baxırdılar elə bil onları ayağının altında o oturtmuşdu.
Əstəğfurullah!.. Bu nə işdi düşdü?! Nə istəyir ondan?.. Durub o boyda yolu gəlmişdi, daha neyləməliydi?..
Əlini şalvarının cibinə atıb yaylığını çıxartmaq istədi ki, alnının tərini silsin, o dəqiqə də fikirləşdi ki, burun yaylığını görən kimi arvadların yadına yenə onun ağlamağı düşəcək, odu ki, əlini cibindən çıxartdı, alnının tərini əlinin arxasıyla quruladı, qıçını əsdirə-əsdirə fikirləşdi ki, ölsələr də ağlamayacaq. Lap belə ayağının altına sərilib ulaşsalar da.
Ölün elə!.. Baxın üzümə! Baxın, görək nə qədər baxacaqsız!.. Ay kütbeyin insan!.. Gör bir sən nədən həzz alırsan, nəylə rahatlıq tapırsan?!.. Göz yaşı, qan-qəltan!.. Tfu!!..
Sonra fikirləşdi ki, qan-qəltanın bura nə dəxli var?!.. Yan-yörəsinə baxıb Ağakərimi axtardı. Ağakərim yox idi. Olsun ki, hardasa çöldə ilişib qalmışdı. Həyətdə, ya da bəlkə girəcəkdə dayanan adamlarla söhbətə girişmişdi. Ya bəlkə adamların arasından keçə bilməmişdi?..
Bayaqdan otağın yuxarı başında pəncərənin altında xısın-xısın ağlayan iki qadın ayağa qalxıb palazın üstə ağac kötükləri kimi bir-birinin dibində bitən arvadların arasından keçib otaqdan çıxdılar. Onların ardınca o birilər də qalxdılar yaşmaqlanıb iki-bir, üç-bir dağılışmağa başladılar… Dizlər, topuqlar şıqqıldadı, burunlar çəkildi, hərə bir ucdan: «ya Allah» deyib dikəldi.
Həmid kişi hardansa böyründən bitib gözünün içindəki gizli təlaşla:
- Nahaq saxladın. Kəndin adəti belə deyil. - deyib çıxdı.
Çox keçmədi ki, otaq bomboş boşaldı. Bir tabut qaldı, bir də o.
Otağın boşluğundan, ya nədənsə, tabut elə bil bayaqkından böyük gəldi ona. Bir qədərdən sonra Ağakərim gəlib çıxdı, ardınca qaçan varmış kimi, ləhləyə-ləhləyə:
- Hamısını yerbəyer elədim. Bircə güldanlarla pərdələr qaldı. - deyib cibindən çıxardığı yekə yaylığıyla boyun-boğazını quruladı.
Fikirləşdi ki, daha o yan-bu yanı yoxdu, Səlimov gəlməyəcək. O da səhərin gözünü bu dörd divarın arasında çəhrayı tabutla açmalı olacaq.
Bu fikirdən bədəninə soyuq tər gəldi. Özünü ələ almaqdan ötrü tələsik fikrindən keçirtdi ki, eybi yox, dörd divar arasında otura-otura saatı güdməyi çoxdan vərdiş eləyib. İntəhası orda, iş yerində televizor var, heç olmasa, qəzet-jurnal var, burda neyləyəcəkdi?..
Ağakərim yerini rahatlamışdı, burun yaylığını pencəyinin cibinə basıb əllərini qarnının üstündə çarpazlamışdı. Deyəsən mürgüləməyə hazırlaşdı.
Üzbəüzdəki taxçanın rəflərinə yığılan güllü yorğan-döşəyə, balışlara baxıb fikirləşdi ki, bəlkə yer salıb yatsınlar?.. Amma harda?.. Tabut qoyulan palaın üstündə?..
Ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, vaxtında buraları böyüdüb bir-iki otaq da əlavə tikdirsəydi, indi adam kimi yıxılıb o biri otaqların birində yatardı.
Ayağa qalxıb döşəməni cırıldada-cırıldada o baş-bu başa yeridi… tabutun baş tərəfində dayandı. Hava qaralmışdı deyə, tabutun çəhrayılığı göz ağrıdırdı...
Fikirləşdi ki, belə dayananda, anasının başı onun ayağının altına düşür. Çöməlib örtüyün üstündən də olsa, anasının başına sığal çəkmək istədi və elə o dəqiqə də sıçrayıb ayağa qalxdı.
Fikirləşdi ki, niyə anasının ölüsündən belə qorxur?!.. Yeyəcəkdi onu, nədi?!..
Döşəməni cırıldada-cırıldada pəncərənin qabağına yeridi, bir müddət də orda dayanıb adamsız, qaranlıq həyətə baxa-baxa fikirləşdi.
Fikirləşdi ki, bu döşəmə niyə belə cırıldayır? Taxtaları çürüyüb, nədi?.. Sonra fikirləşdi ki, anasını basdırandan sonra bu daxmanı neyləsin, satsın?..
Əlbəttə ki, satmalıdı. Satmayıb - neyləyəcəkdi ki?.. Nə versələr, min bərəkət.
Sonra arvadının, hələ ötən ildən beynini çürüdə-çürüdə ona aldırmaq istədiyi şubanı xatırladı və fikirləşdi ki, bu daxmanı satsa, şubanı da alar, hələ üstəlik beş-on manat dala da atar.
Ağakərim deyəsən mürgüləmişdi, cırıltıyla dik atılıb ayağa qalxmaq istədisə də, imkan vermədi, çiynindən basıb:
- Əyləş-əyləş, dincəl. – dedi. - Sabah işimiz çox olacaq.
Ağakərimin gözləri ağlamaqdan, ya yuxusuzluqdan şişib qızarmışdı.
Döşəməni cırıldada-cırıldada girəcəyə, ordan həyətə çıxdı və fikirləşdi ki, səhərdən bu gözəl fikir niyə gəlməyib ağlına ki, çıxıb gül kimi havada - həyətdə otursun?..
…Həyət sakit və qaranlıq idi. Qazanların altı təzəcə sönmüşdü deyə, yanlarından keçəndə təzə, yağlı ətin iyi gəlirdi.
Aclığı yox idi, əllərini ciblərinə salıb ağacların arasıyla gəzişdi.
Qəribədi ki, ağaclar qocalmamışdı… Torpaqdan da, o vaxtkı kimi, təzə ot iyi gəlirdi... Meyvələr də elə bil həmin meyvələr idi… elə bil bu iyirmi ili şəkil kimi yerlərindəcə donub qalmışdılar.
Fikirləşdi ki, illər ötəcək, o da qocalıb öləcək, bu ağaclar beləcə arsız-arsız yaşıllaşacaq, meyvələr saralacaq…
Həyət elə bil böyümüşdü. Yoxsa, ona elə gəlirdi?!..
Aşağı başdakı tövlə də, tövlənin böyründəki dərin təndir də həmişəki vəziyyətindəydi. Təndiri anasıyla birgə qazıb düzəltməkləri, gilini ana-bala bir yerdə odda yandıra-yandıra bişirməkləri yadına düşdü. Sonra yadına, həmin bu təndirə düşüb ayanlarını yandırması, ansının əl-ayağı əsə-əsə suluqlarına yumurta ağının köpüyünü dağıtması düşdü… və fikirləşdi ki, buraları gəzdikcə, yadına hələ çox şeylər düşəcək. Birindən ürəyi əziləcək, o birindən gözləri yaşaracaq. Onunsa nə ağlamağa, nə nəyisə xatırlamağa isə nə həvəsi, nə də heyi var. Hava da getdikcə, soyuyurdu…
Qayıdıb evə girdi, keçib bayaqkı yerinə oturdu.
Ağakərim başını yükə söykəyib yatmışdı… ara-sıra kəsik-kəsik xoruldayırdı. Burdan baxanda, Ağakərimin başı görünmürdü, elə bil başını kəsmişdilər.
Dizi üstə oturub ayaqlarını bir-birinə keçirməyə çalışdı ki, Ağakərim kimi bardaş qursun… sağ ayağını sol topuğunun altına sala bilmədi… bir də hiss elədi ki, şalvarının arxa tikişlərindən bir neçəsi söküldü.
Anası indi lap yaxınındaydı, əlini uzatsaydı, toxuna bilərdi…
Əlini uzatmadı. «Ölüyə toxunmazlar, bala…» - vaxtı ilə kimdənsə eşitdiyi ibrətamiz kəlamı yadına salıb fikirləşdi ki, görən indi anasının üzü necədi?.. Rəngi saralıb, yoxsa, həmin çəhrayılığındadı?.. Sonra nə vaxtsa, hardasa insanın ölümündən sonra dərisində gedən çürümə prosesi haqqında oxuduğu məqaləni xatırlayıb fikirləşdi ki, olsun ki, rəngi hələ dəyişməyib. Əvvəla ona görə ki, havada soyuqluq var, ikincisi - onun hesabıyla anası dünən keçindiyindən, çürümə prosesi olsun ki, hələ işə düşməyib. Bir də belə baxanda, anasının dərisində çürüməli nə var axı?.. Anası qoca və arıq idi… sür-sümüyün harası çürüyəcəkdi ki?..
Çöldə nə isə buppuldadı, yoxsa, qulağına səs gəldi?.. Bu axmaq fikirləri başından dağıtmaq üçün, sabah şəhərə qayıdanda görəcəyi işlər barədə fikirləşməyi qərara aldı.
Sabah ən ürəkbulandıran məsələ - Mədəniyyət Nazirliyinin akt zalında oxuyacağı məruzə idi. «Müasir teatr və onun problemləri». Məruzə hələ yazılmamışdı, şəhərə qayıdan kimi, əlinin altında olanları toplayıb gecəli-gündüzlü bir gününü bu məruzəni hazırlamağa sərf eləməliydi. Fikirləşdi ki, ömrü boyu teatrdan zəhləsi gedib. Çarəsi nə idi?.. Ağa deyir: «Sür dərəyə!» - sür dərəyə. Məruzəni Səlimov deyən kimi, həmişəki girişi və sonluğuyla iyirmi dəqiqəlik hazırlayacaq. «Nəzarəti gücləndirmək! Səviyyəni artırmaq! İri, inamlı addımlarla irəli - gələcəyin teatrına addımlamaq!..»
Əvvəllər yadına gəlir, hər belə məruzədən qabaq iki-üç gün hazırlaşardı, lazımi ədəbiyytları tapdırıb bütün gecəni gözləri dörd ola-ola işləyərdi, məruzəyə uyğun zəruri faktları axtarıb araşdırardı... O məmurluğunun ilkin mərhələləri, duza gedən sütül dövrləriydi. İndi istənilən mövzuda saatlarla danışmağa hazır idi. Bunun üçün hazır çıxış materialı, ehtiyat cümlələri boldan-bol idi. Əsas məsələ - mövzu ətrafında ümumi danışmaq bacarığı, beynəlxalq terminlərdən mümkün qədər çox istifadə etmək adəti, heç nə barədə konkret fikir söyləmədən yeni təkliflr irəli surmək məharəti idi.
Fikirləşdi ki, jurnalistliyin axır ki, nə qədər olmasa, xeyri dəyib ona. O ümumiləşdirmə bacarığı ki, var, insana zaval yoxdu.
…Tabutun örtüyü tərpəndi... Yoxsa, ona elə gəldi?..
Anası deyəsən yenə nəfəs almağa başlamışdı… Otaq boşalmışdı deyə, anası da rahat nəfəs ala bilirdi...
Başının tükləri qabardı… vahimədən nəfəsi kəsilə-kəsilə Ağakərimi çağırmaq istədisə də, səsi çıxmadı… Səsi sinəsinə ilişib qaldı…
Gözləri qarala-qarala otağa nəzər salıb Ağakərimi axtardı… baxdı ki, Ağakərim başı hələ də yükə söykənmiş vəziyyətdə yatıb. Güc-bəla ilə:
- Ağa - kərim… - deyə pıçıldadısa da, səsi Ağakərimə çatmadı…
Ayağa qalxmaq istədi… alayarımçıq bardaş qurub oturmaqdan, ya nədənsə, ayaqlarını hiss eləmədi…
Gözlərini gərib tabuta diqqətlə baxdı...
Hə... çəhrayı örtük anasının qarnıyla bir aramla qalxıb-enirdi...
…Qulağını anasının ağzına tutdu ki, görsün nəfəsi gəlir, ya yox.
Anası aram-aram nəfəs alırdı...
Anası olsun ki, bayaqkı o ağlaşmadan oyanmışdı... - ayaqlarının keyi bədəninə yayıla-yayıla fikirləşdi. Toparlanıb ayağa qalxmaq, bu qorxunc məkandan qaçmaq lazım idi… ayaqları isə işləmirdi...
Bu məqam örtüyün altında nə isə tərpəndi, tabutun isindən sivişib boğazına keçdi…
Qışqırmaq istədi, səsi çıxmadı… bədənini soyuq tər bürüyə-bürüyə boğazına dirənənin anasının dəmir kimi soyuq əli olduğunu anladı...
Çox keçmədi ki, anasının, örtüyün altından xəstə xırıltısı eşidildi…
- Buraxmaram daha... – anası ilan kimi fışıldadı - qoymaram gedəsən... Heç olmasa, indi otur...
…Az qaldı ürəyi dayana... Nəfəsi yığılıb qupquru tikə kimi boğazının yoluna ilişmişdi… Qışqırmaq, Ağakərimi köməyə çağırmaq istədi… səsi yox idi...
- Balamsan... - anası örtüyün o üzündən mehriban-mehriban pıçıldadı - …bax, bu qarnımdan çıxmısan... Yadındadı?.. Səni çimdirdiyim... çəlləkdə suyla oynamağın?.. Təndirə birlikdə çörək yapmağımız?.. Zoğal çubuğu… yadındadı?.. Səni döydüyüm, döyüb öldürdüyüm zoğal çubuğu...
Sonra nə oldusa, anasının səsi dəyişdi… örtüyün altından canavar səsini andıran yırtıcı səs axdı:
- …amma gərək öldürəydim...
Qəfildən elə bil qüvvə gəldi qollarına ki, çırpınıb anasının əlindən qurtuldu, ayağa sıçrayıb vahimə içində:
- Ağakəri-i-im!!!.. - deyib bağırdı... və öz səsinə ayıldı…
Ağakərim qabağında dayanmışdı… ağlamaqdan şişib qızarmış gözlərini üzünə dikmişdi...
Başı, bayaqdan bura söykədiyi divarın soyuğunu çəkmişdi deyə, gizildəyirdi...
…Tabut bayaqkı vəziyyətindəydi. Anası nəfəs almırdı.
Yuxulamışdı… yuxu görürdü... gör bir necə yuxu...
İçi titrədi...
Ağakərim ayağa qalxıb:
- Mən maşındayam. - dedi – İşlədim, akkamulyator yatmasın. – və pencəyini düymələyə-düymələyə otaqdan çıxdı.
Ağakərimin nə dediyini, otağın qapısı bağlananda başa düşdü…
Ağakərim olsun ki, maşina yatmağa gedirdi. Gedirdi ki, onu tabutla tək qoysun. Olsun ki, yuxuda qışqırmışdı… qışqırıb Ağakərimi qorxutmuşdu.
Yuxunun vahiməsi hələ də canındaydı... odu ki, üşüyürdü...
Pencəyinin yaxalığını qaldırıb, saatına baxdı.
Üçə işləyirdi…
Başını divara söykəyib fikirləşdi ki, səhərə hələ gör bir neçə saat var?!.. İndi bu qədər saatı burda neyləyəcəkdi?..
…Evin içində elə bil külək əsirdi... əsib tabutun örtüyünü dalğalandırırdı. Küləyin vıyıltısı hardansa uzaqdan eşidilirdi. Vıyıltı elə bil bayaqkı yuxusundan gəlib çıxmışdı buralara... gəlmişdi ki, tabutun örtüyünü havaya qaldırsın, anasını ayağa qaldırsın…
Sonra nə oldusa, qorxudan, ya bayaqkı yuxunun təsirindən, anasının üzünü iyirmi il əvvəldəki kimi apaydın gördü.
Bu, əlli yaşlı, xurmayı saçlı, gülərüz bir qadın idi… saçları səliqəylə hörülüb kürəyinə atılmışdı... ona yaxınlaşıb başını sığalladı, döşlüyünün cibindən çıxardığı şaftalının tozunu üstünə silib ona uzatdı…
Külək tabutun üstü ilə dolanıb örtüyü havaya qaldırmaq istəyirdi... Örtük tərpənib dalğalandıqca, qorxudan, ya vahimədən, irili-xırdalı bütün damarları gizildəyirdi...
Hardan axıb gəlirdi axı bu külək?!.. – otağın dəlmə-deşiyinə göz gəzdirə-gəzdirə, ürəyi çırpına-çırpına fikirləşdi, ayağa qalxıb döşəməni cırıldada-cırıldada dəhlizə çıxdı və hiss elədi ki, tabut arxasında olanda daha çox vahimələnir… və qəfildən, elə dayandığı yerdə qəlbinin hansı damarıylasa anladı ki, anası ölməyib... bu dəqiqə örtüyün altında gözüyumulu uzanıb, özünü ölülüyə vura-vura arxadan ona baxır… Ölməyi - onu bura çəkib gətirməkdən, tabutu önündə diz çökdürməkdən ötrü qurulan tamaşadan savayı ayrı bir şey deyil... Anası bunu yazmışdı da… Neçə illərdən bəri qapıdan keçməyəndə, bacadan atılan məktublarında yazmışdı… telefonda da sıtqıyıb zəhləsini tökə-tökə:
- Gərək elə öləm, gələsən?!.. – deyib zülüm-zülüm ağlamışdı…
Axı anası tərs kimi, ən yöndəmsiz vaxtlarda zəng vururdu?!.. İşinin ən qızmar məqamlarında, yaxud, iclasların ən gərgin yerində, ya evlərində mötəbər məclislər qurulanda, ya o arvadıyla geyinib-keçinib tələm-tələsik harasa gedəndə, qapıdan çıxhaçıqda, çörək yediyi yerdə, futbolun ən həlledici dəqiqələrində və sair və ilaxır.
Geriyə çöndü...
Tabutun örtüyünün ətəkləri asta-asta dalğalanmağındaydı...
Yaxşısı budu, çıxsın burdan, canını bu çəhrayı tabutdan, bir-birinin ardınca beyninə süzülən lazımsız xatirələrdən qurtarsın.
Girəcəyi çıxıb həyətə düşdü və gördüyü mənzərədən ürəyi qırıldı…
Bura - yarımca saat əvvəl çıxıb gəzişdiyi həmin həyət deyildi… Güclü külək ağacları bir-birinə çırpır, torpağını göyə üfürürdü... Haradasa ağır-ağır cırıldaya-cırıldaya çırpılan qapı səsi eşidilirdi…
Baş-gözü toz-torpağa bulaşa-bulaşa fikirləşdi ki, nə vaxt qalxmışdı bu külək, hardan, ha tərəfdən baş almışdı?.. Çəpərə sarı uzanan cığıra düşüb getdi… küləyin yiyəsiz evin qapısı kimi ağır-ağır cırıldatdığı qapını aralayıb çölə çıxdı, qapının ağzında dayanan maşına yaxınlaşıb şüşəni taqqıldatmaq istədi, sonra nə fikirləşdisə, taqqıldatmadı… pəncərə şüşəsindən içəri baxdı.
…Ağakərim yatmışdı... sakit, rahat bir yuxuyla yatmışdı... Üzünün məmnun ifadəsindən, maşının darısqal, soyuq salonunda yox, öz evində, rahat yorğan-döşəyində yatdığı bilinirdi. Pəncərələri bağlayıb, pencəyini adyal əvəzi üstünə salıb çölün qorxunc qaranlığından, canavar ulartılı küləyin səsindən, içi günəş və rahatlıq dolu yuxusunda gizlənmişdi…
Ağakərim xoşbəxt idi... çünki anasını çoxdannan basdırmışdı… Odu ki, dünya vecinə deyildi...
Külək onu sinəsindən geriyə – həyətə itələyirdi… elə bil onu ipək örtüyün altında yatan anasının yanına aparmaq istəyırdı...
Tozanaqdan çəpərin o biri üzü görünmürdü. Kənd tozanağın içində itib-batmışdı...
Dünənki gecənin yuxusu yadına düşdü. Ucsuz-bucaqsız çöllər… küləyin uğultusu…
Həmin o külək idi… yuxusunda ulayan külək… onunla bir gəlmişdi bura… gəlmişdi nəyisə anlatsın, ya yadına salsın?!..
Yaxalığını dartışdırıb boyun-boğazını bağlaya-bağlaya fikirləşdi ki, bəlkə hələ də yuxudadı, bütün bugördükləri dünən gecəki yuxusunun davamıdı?..
Həyətə girib çöl qapısını bağlamaq istədisə də, cəftəsini tapmadı…
Olsun ki, cəftə küləyin badına getmişdi… - fikirləşdi, sonra daxmanın pəncərələrinə baxıb ürəyi sıxıla-sıxıla fikirləşdi ki, ölsə də, bir daha ayağını kandardan içəri qoymayacaq. Sübhün açılmağını burda - bu tufanın içində oturub gözləsə yaxşıdı. Səhərin açılmağına da olsun ki, bir o qədər qalmayıb - fikirləşdi və saatına baxdı.
Üçə iyirmi dəqiqə qalırdı...
Əsəbilikdən boğula-boğula fikirləşdi ki, elə bil yalvaran-zad var idi Səlimova ki, «sən Allah, gəl.» Gəlməyəcəkdisə, bu nə hoqqaydı, çıxarırdı?.. Adam ələ salıblar.
Bu məqam Səlimov alicənab üzüylə, asta yerişiylə gəlib durdu gözünün qabağında:
- İş çıxdı Sulik, üzürlü hesab elə. Allaha şükür, özün məndən yaxşı bilirsən ki, günümüz it günüdü. - dedi - sonra əliylə çal saçlarını geriyə daraqlayıb – Darıxma, - əlavə elədi - sübh tezdənnən ordayam.
Hə, olsun ki, səhər Səlimov gələcək. – ehtiyatla fikirləşdi. – Hə, gələcək. Mütləq gələcək. Yoxsa, niyə zəng vurub evin ünvanını soruşurdu?.. Bir də ürəyinə daman bir şey də bu ili ki, Səlimov gəlib çıxmasa, bitib başa yetmək bilməyən bu qorxunc «yuxunun» sonu olmayacaq…
…Həyətin arxa tərəfindən səs gəldi… Nə isə şarappıltıyla yerə dəydi, həyət boyu diyirlənib evin artırmasına dirəndi.
Eynəyini düzəldib baxdı ki, içiboş çəlləkdi… uşaqlıqda qış vaxtı içinə isti, isti havalarda soyuq bulaq suyu doldurub oturduğu çəllək.
…Boğazı, qupquru qurumuşdu… Olsun ki, bayaqkı yuxunun təsirindən idi… Ya da Allah bilir, yenə şəkəri qalxmışdı. Çəlləyin baş alıb diyirləndiyi tərəf yaxşı yadındaydı… Orda quyu vardı… Hardasa evin sağ tuşunda - çəpərin dibində...
Boyun-boğazını bağlayıb küləyin uğultusundan uçuna-uçuna evin arxa tərəfinə addımladı. Tozanaq tufanının içində yenilməz qala kimi, təmkinlə dayanmış daxmanın böyründən ötdükcə, pəncərədən içəri baxdı… az qaldı ürəyi dayana...
Otaq bomboş idi... Bayaqdannan bəri otağın tən ortasında, köhnə palazın üstündə çəhrayı qayıq kimi uzana qalan tabutdan əlamət yox idi... Elə bil burda yerli-dibli tabut olmamışdı...
Pəncərəyə yaxınlaşıb üzünü şüşəyə dirədi, otağı bir də, bu dəfə künc-bucaqlarıyla bir gözdən keçirdi.
Hər şey yerindəydi. Qapı da, pəncərələr də, palaz və taxçalar da… Bircə tabut yox idi.
Kimsə arxadan əlini onun çiyninə qoydu... Dik atılıb geriyə sıçradı...
İri əncir yarpağıydı, çiyninə qonub yellənə-yellənə yoluna davam eləməyə hazırlaşırdı...
…Dizləri boşaldı… ürəyindən sızan yandırıcı ağrı isti su kimi mədəsinə doldu… Taqətsiz halda çömbəlib pəncərənin altında oturdu…
Ürəyinin ağrısı geriyə qayıdıb yuxarı - sinəsinə yayıldı… nəfəs yolunu daraltdı.
Külək bir də həmlə edib qumu üzünə çırpdı, gözləri, ağzı qumla doldu…
Dişlərinin arasına dolan torpağı çeynəyib tüpürdü… əlləriylə üzünü qapayıb sakitcə ağladı.
Anası idi... Hər şeyi eləyən o idi. Şəhərə yazdığı niskil dolu məktublarının, illərlə, aylarla poçtamta gedib orda saatlarla növbə gözləyə-gözləyə çəkdiyi iztirablarının, ağrılarının işgəncəsini verirdi ona, hər şeyi burnundan gətirmək istəyirdi...
…Külək qorxunc-qorxunc uğuldadı… yadına, anasının telefonda ağlaya-ağlaya dediyi sözləri saldı… «Burnundan gəlsin, oğul...».
Ağzına dolan qumu tüpürüb fikirləşdi ki, nəyi gətirmək istəyirdi axı anası onun burnundan, südünü?.. Üst-üstə yığsan, ymumi həcmi bir neçə litr olacaq bu süd nə olan şey idi ki, anası onun əvəzini də istəyirdi ondan?.. O ki, hər Novruzda kəndə teleqram vurub anasının bayramını təbrik eləyirdi?!.. Eləyirdi? - Eləyirdi. Hər ayın axırında pulunu göndərirdi? - Göndərdi. Olsun ki, axır bir-iki ili başı qarışıq olmuşdu. Bu da, bir Allah şahiddi ki, kef qarışıqlığı olmamışdı…
İldırım çaxdı... Həyət bircə saniyəliyə işıqlanıb söndü.
Divara söykəndi… hiss elədi ki, qızdırmalı üşütmə gəlir bədəninə.
Nəfəsini içinə qısıb dikəldi və evin içinə bir də baxdı. Tabutsuz otaq - bu vaxtacan gördüyü vahiməli mənzərələrin ən vahiməlisi idi...
Sonra pəncərənin, nəfəsindən tərləyən hissəsini silə-silə fikirləşdi ki, bəlkə o burda - həyətdə dayanıb içini araq-varaq eləyən vaxt kənd camaatı dəfn sabaha - biçin vaxtına qalmasın deyə, ondan xəbərsiz evə girib tabutu aparıblar?!.. Gecənin bu qaranlığında, bu toz - tufanın içində basdırıblar ki, canlarını birdəfəlik ondan da, anasından da, boyunlarına düşən qonşuluq borcundan da qurtarsınlar?..
Başı hərləndi… dili qupquru quruyub damağına yapışmışdı…
Təcili hardansa su tapıb içməliydi, üzünü yumalıydı ki, özünə gəlsin, beyninin dumanı dağılsın. Evə girə bilməzdi. Suyu hardansa buralardan – həyətin arxa tərəfindəki quyudan əldə eləməliydi….
Özünü divardan bir təhər aralayıb fikirləşdi ki, mütləq gedib Ağakərimi oyatmalıdı, ona hər şeyi danışmalıdı. Cib dəsmalını çıxarıb üz-gözünün qumunu sildi, gethagetdə çönüb bir də içəri baxdı və az qaldı dayandığı yerdə yıxıla…
Tabut əvvəlki yerində - otağın ortasındaydi.
Hamısı uzun illərin gərginliyinin və yorğunluğunun nəticəsidi. – fikirləşdi - Bütün bu qarabasmalar, ilğımvari yuxular... Yoxsa, havalanırdı?..
Yox, havalanmırdı… hamısını eləyən anası idi…
Ürəyindən dəli bir ağlamaq keçdi. Ha çalışdı ağlasın, ağlaya bilmədi. Sinəsinin ortasında yoğun bir rezin vardı elə bil…
Anası niyə belə eləyirdi axı?.. Onu ki, şəhərə özü yollamışdı?!.. «Adam olmaq istəyirsənsə, şəhərə get, oğul...» - demişdi.
Anasının onu «oxutmaq» arzusu olsun ki, vaxtı ilə ərinin də, atasının da, «xozeyin» qapılarında işləməyindən irəli gəlirdi.
Evin arxa tərəfinə sarı yönəlib fikirləşdi ki, guya indi adam olmuşdu. Bu da adam. - ağzına dolan qumun qalanını əlinin arxasıyla silə-silə fikirləşdi. - Anası arzusuna çatmışdı: ürəyi, gözü rezindən olan oğlu hüzüründaydı...
Su quyusu sən demə, lap yaxınlıqda - budu burdaydı.
Həyətin bu hissəsi daha vahiməli gəldi ona... Yoxsa, külək güclənmişdi?..
Buralar tamam ayrı bir ərazi idi... Burda hər şey Ayın gümüşü rəngi altında südlü boyaya bürünmüşdü, külək isə süd rəngli ağacların budaqlarna toxunmadan, torpağın qumunu havaya qaldırmadan, hardasa kənara əsirdi…
Quyuya sarı addımlaya-addımlaya fikirləşdi ki, elə bil eynilə bu mənzərəni hansısa rəsm tablosunda, ya da filmdə görmüşdü?..
Bax, bu yanda sağ tərəfdə nəhəng, qoca tut ağacı olmalıydı. Çönüb tut ağacına baxdı.
Ağac iyirmi il əvvəlkidəki kimi, nəhəng yaşıl mağara kimi dayanıb ona baxırdı… Ən yoğun budağından asılmış uşaq vaxtının yelləncəyi də öz yerində idi… külək vurduqca, üstündə oturan görünməz kimisə yellədə-yellədə tərpənirdi...
Sinəsinin içində nə isə tərpəndi… ya qırıldı?..
Boğazına qəhər doldu… Həmin tanış qəhər… uşaq vaxtı, sonralar tələbəlik illərində dəqiqədə bir boğazına dolub gözlərini yaşardan qəhər…
Nəhayət… - fikirləşdi, ürəyində: «Xoş gəldin, qəhər…» - dedi və yanağı boyu süzülən göz yaşını silib quyuya sarı addımladı…
Tutun arxa hissəsində, açıq havadda qaldığından taxtası pürçüklənib qaralmış göhnə stolu da yerindəydi... Yay vaxtı arxasında oturub gic-gic şerlər yazdığı qədim stolu...
Anası onunla bağlı heç nəyə əl vurmamışdı… Allah bilir, özünü illər uzunu onun hardasa, buralarda – yaxınında olmağıyla aldadırdı…
Quyuya çatıb ayaq saxladı, əyilib içinə baxdı.
Həmin bu quyunun kənarları ilə atıla-atıla gqasdığı büdrəyib içinə sallanmağı, ordan neçə dəqiqə bağrı yarıla-yarıla asılı qalmağı, gücü gəldikcə bağırıb anasını köməyə çağırmağı yadına düşdü...
Anasının üzübütün dəqiqliyi ilə gəldi gözünün qabağına...
Həyətin o başından dəli kimi qaça-qaça gəlib, daş-kəsəkdə işləməkdən, qollarını mişar kimi dalayan ovuclarıyla onu yuxarı çəkməyini… yerə düşürüb bağrına sıxmağını, sonra döşləri titrəyə-titrəyə, ağlaya-ağlaya: «Allah almaq istədi səni əlimdən, ala bilmədi...» - deyib, dəli kimi üz-gözünü öpməyini xatırladı...
Quyunun qaranlıq dibinə diqqət kəsildi… və lap dərinliyində xəfif-xəfif sızan suyun səsini eşitdi. Udqunmaq istədisə də, boğazının quruluğundan udquna bilmədi. Ciyəri suzluqdan yandı…
…Su vedrəsi quyunun üstündən, zəncirdən asılmışdı. Zənciri dartıb vedrəni aşağı buraxa-buraxa fikirləşdi ki, qapılarının ağzında su kranı ola-ola, hansı ağılla bura gəldi axı?..
Şimşək çaxdı... Şimşək bu dəfə elə bil quyunun içində çaxdı...
Vedrə suya düşüb dərinə getdi, orda suyun içinə batıb tədricən ağırlaşmağa başladı.
Qollarını çirmələyib zəncirin dəstəyini hərləyə-hərləyə fikirləşdi ki, suyu içib geriyə qayıtmalı, Ağakərimi oyadıb Səlimovun gəlişi üçün dünəndən nəzərdə tutduğu işləri qaydasına salmalıdı.
Vedrə, bir qədər qalxıb nəyəsə ilişib dayandı…
Quyunun kənarına dirsəklənib qara, sonsuz dəliyi andıran dibinə zilləndi… zənciri əsəbi-əsəbi dartışdırıb vedrəni ilişdiyi yerdən çıxarmağa çalışdısa da, vedrə nəyəsə, harasa pərçimlənmiş kimi, yerindən tərpənmədi.
Var gücünü toplayıb küləyin ağzına doldurduğu qum tüpürüb zənciri bir də dartdı.
...Vedrə ilişmişdi… nəyəsə möhkəm ilişmişdi.
Andıra qalasan. – əsəbilikdən nəfəsi darala-darala deyib əyildi və vedrənin nəyə ilişdiyini dəqiqləşdirmək üçün zəncirini o yan-bu yana dartışdırdı.
Gecənin qaranlığı, quyunun darısqallığı heç nəyi görməyə imkan vermirdi.
Vedrə sanki yox idi... zəncir quyunun tən ortasında yoxa çıxırdı...
Bu nə zülümdü, ilahi?!.. Günahı nəydi?.. Hamı öz evində, isti yorğan-döşəyində yatdığı vaxt o niyə bu qaranlıq, tufanlı gecədə, bu şimşəyin, küləyin altında ağzı qumla dolu vəziyyətdə dərin quyunun ağzına ilişib qalıb?..
Belinəcən quyunun içinə sallanıb gözlərini gərə-gərə vedrəni axtardı… bir az da dartınıb zənciri bir qədər aşağı hissədən tərpətdi... və bu məqam külək əsdi, ya quyu titrədi, anlaya bilmədi... axır nə oldusa, arxadan itələdilər onu... quyunun kənarından qoparıb içinə buraxdılar… və o, yoğun, ağır nizə uçuşuyla quyunun qaranlığına uçdu... əvvəl başı, sonra bədəniylə bumbuz suyun içinə girib bir az da elə bil suyun içiylə daha dərin qaranlıqlara uçdu... sonra harasa dəyib dayandı... qayıdıb yuxarı qalxmaq istədisə də, yerindən tərpənə bilmədi...
Quyunun suyu şipşirin idi... Uşaqlıqda çox içmişdi bu sudan… İndi yenə içi sərinləyə-sərinləyə içirdi... mədəsi dolanacan, ürəyi partlayanacan içəcəkdi... Elə susamışdı bu sudan ötrü...
Suyu içib doyandan sonra havası çatmadı, boğulmağa başladı... Ha əl-qol atıb zəncirdən yapışmaq istədisə də, sudan ağırlaşan qollarını tərpədə bilmədi... çabalaya-çabalaya, gözlərinə qan dola-dola gördüyü son mənzərə - lap yuxarıda, quyunun başında dayanan anası oldu... Anası - həmin o uzaq illərin anasıydı... Üzündən öpüb onu şəhərə yollayan həmin xınayı saçlı, qırmızıyanaq cavan qadın... Əl eləyib onu yuxarı - yanına çağırırdı...
* * *
…Ağakərim sübh tezdənnən, gün yuxarı qalxmamış oyandı. Pencəyini əyninə geyib səhəin ayazından üşüyə-üşüyə maşından düşdü, həyətə girib qapının ağzındakı kranı açdı, suyun soyuğundan titrəyə-titrəyə əl-üzünü, boynunu yudu, burun yaylığını çıxarıb üz-gözünü quruladı, balaca darağıyla saçlarını səliqəylə geriyə daradı.
Külək yatmışdı… quşlar civilləşirdi. Həyəti elə bil çimdirmişdilər, səhərə yaxın yağan güclü yağış ağacların yarpaqlarını, çəpərin tozunu yuyub aparmışdı.
Evin qənşərindəki armud ağacının budağında saralan armudlardan bir neçəsini dərib cibinə basdı, əlindəkinin tozunu üstünə silib evə girdi.
Otağın gecədən yanıq qalan işığını keçirdi, tabutun örtüyünə əl gəzdirib salavat çevirdi sonra həyətə çıxıb o baş-bu başa gəzə-gəzə, müdirini axtardı.
Meyvə ağaclarının arasına girdi, sarı heyvalardan yetişmişini dərib cib dəsmalıyla sildi, dişləyib yeyə-yeyə ağacların arasıyla gəzişdi. Gəzə-gəzə evi dörd dolandı... Gəlib tut ağacının altına çıxdı, dördkünc stolun yanındakı kətilə oturub, heyvanı cəcəyinəcən səliqəylə yeyib qurtarmaq üzrəydi ki, gözü quyunun yanında arxası üstə yerdə yatan tanış ayaqqabı tayına sataşdı... Ayağa qalxıb quyuya sarı getdi, əyilib ayaqqabı tayını yerdən qaldırdı, o yan-bu yana çevirib baxdı, sonra əyilib quyunun içinə baxdı...
Quyunun dibi toz-torpaqlı taxta-tuxtayla dolu idi… Taxtaların arasında, qaralmış qan laxtasının içinə pərçimlənib qalan gümüşü kostyumlu cansız bədəni görəndə, ildırım vurmuş kimi kənara sıçradı… nəfəsi kəsilə-kəsilə geriyə - maşına sarı götürüldü…
Bir qədərddən sonra həyət adamla dolmuşdu. Adamların bir hissəsi - çəhrayı örtüklü tabut çiyinlərində kəndin yuxarı başındakı qəbristanlığa sarı irəliləyirdilər. O birilər - quyuya adam düşürdüb ip sallayıb, qan laxtası içində quruyan cəsədi yuxarı qaldırmaqla məşğul idilər…
Комментариев нет:
Отправить комментарий