II İOHAN
(roman-hekayə)
Azərbaycanın böyük şairi Vaqif Bayatlı Önərə ithaf olunur
Roma Papası II İohan Pavelin yaxın vaxtlarda ölkəyə təşrif buyuracağı barədə xəbərlər qəzetlərin bol informasiya yeknəsəqliyində xəbərdən çox, hədsiz uzaq, eyni zamanda ən yaxın məsafələrdən sızmağa başlayan sirlər dolu həniri andırırdı…
Papanın bir vaxtlar hansısa, ayrı dünyanın dəbinə uyğun - başı-ayağı bilinməyən, uzunətəkli, ağ qiyafədə, Katolik Kilsə tacında çəkdirdiyi lal şəkli də qəzet səhifələrində bir-birinə bənzər ağ-qara üzlərlə görünən insan şəkilləri arasında şəkildən çox, hadisə təəssüratı yaradırdı…
Hadisə isə - bu vaxtacan yalnız televizor ekranlarında, adətən, Vatikanın Çənnət guşəsini andıran küləksiz həyətində keçirilən açıq skripka konsertlərində, yaxud, müxtəlif şəhərlərin əzəmətli meydanları boyu baş tutan izdihamlı moizə mərasimlərində görüb sevdiyim əfsanəvi ruhaninin ömrünün bu çağında, xəstə, köməksiz bir vəziyyətdə bura - xristianlıqdan uzaq bir məmləkətə - mənə sarı gəlməsi idi…
Həmin günlər kütləvi informasiya vasitələrinin yaymağa başladığı xəbərlərin səfərin məqsədinə dair detalları tam dəqiqliyi ilə açıqlamaması, adda-budda məlumatların bir-biri ilə uyuşmaması o günlər bu tarixi səfərlə bağlı duyuq düşdüyüm mistik ehtimallarımın gerçəkliyinə şübhə yeri qoymurdu.
Mənbələrin bir qismi isə Xristian dünyasının böyük nüfuz sahibi sayılan ruhaninin ölkəyə, dövlət başçısının rəsmi dəvətiylə təşrif buyurduğunu bildirirdi. Deyilənə görə, son illərin acınacaqlı müharibə probleminin bir həllini də ölkə rəhbəri, xristian təriqətli bu bu mötəbər xadimin bu məsələyə müdaxiləsində görürdü.
Rəsmi mənbələr isə Papanın ölkəyə, dövlət səviyyəsində heç bir rəsmi, ya qeyri-rəsmi dəvət almadan, öz şəxsi təşəbbüsü ilə gəldiyini bildirirdi. Dövlət qəzetlərinin yayımladığı məlumatlara görə səfərin əsas məqsədi - qoca pontifikin dünya müsəlmanlarına və xristianlarına məhz bu ölkədən müraciət etmək, insanları birliyə, qarşılıqlı dözümə və mərhəmətə çağırmaq niyyəti idi.
«Papa dünya müsəlmanlarına və xristianlarına məhz bu ölkədən müraciət etmək niyyətindədir.» - Vatikanın Cənubi Qafqaz üzrə səfiri, apostol nunsiy Klaudzio Quçerotti qəzetlərə verdiyi müsahibəsində təşrifin məqsədini belə açıqlamışdı.
…Niyə məhz burdan - bu vaxtacan yada düşməyən, saya salınmayan, tarix boyu kirli neft və siyasət burulğanlarında bulanan yad bir müsəlman ölkəsindən?.. - o günlər mən maraq və həyəcandan boğula-boğula fikirləşir, Papanın qəfil təşrifinin səbəbini, xarici radiostansiyaların səfər barədə yaydığı məlumatlarda, Papanın xüsusi saytlarında axtarır, səbəb tapılmadıqca, yaşadığımız «aydın» dünyanın bitib tükənməz müəmmalardan ibarət möhtəşəm Sirr olduğu barədə neçə illərdən bəri gəldiyim «sadəlövh» qənaətlərimdə heç də yanılmadığımı anlayırdım…
Papanın ömrünün bu çağında - yeriməyə, danışmağa taqəti olmadığı köməksiz, zəif vəziyyətində dünyaya ünvanlayacağı müraciətinin əslində, məhz burda - amansız maddiyyat qanunlarının ənənələrini özündə sabit sədaqətlə yaşadan bu məmləkətdə nəyisə dəyişəcəyini o günlər anlayan, deyəsən, tək bir mən idim.
« - Mənim müraciətim duadır. Böyük Tanrıya ünvanladığım bu duanı mən müqəddəs Məryəm Anayla birgə oxuyuram... Bu duanı əslində, mən hamınızla birgə oxuyuram… Bu, insanın insan naminə oxuduğu duadır… Yer üzünün bütün insanları naminə, bu dünyada tarix boyu yaşamış və yaşamaqda olan dirilər və ölülər naminə oxunan duadır…»
Papanın bir vaxtlar mötəbər moizə mərasimində dediyi bu sözlərdən yadımdadı ki, nə vaxtsa, çoxdannan - olsun ki, uzaq uşaqlıq illərində itirdiyim tanış tarazlığımı əldə etmiş, sonradan bunun, özümü uşaqlarımla, cavan yaşlarında itirdiyim valideynlərimlə bir bu möhtəşəm duanın içində - Papanın şəfqətli sözlərinin mühafizəsində hiss etməyimin rahatlığı olduğunu anlamş, dünyanın izaholunmaz hüdudsuzluğunu duymuşdum…
* * *
Həmin o gizli təlatümlər dolu gərgin günlərin birində necəsə, təsadüfən küçədə rastlaşdığım köhnə bir dostumla - bir vaxtlar yığcam ədəbi məclislərdə oxuduğu təsirli şerlərindən vəcdə gəldiyimiz, sonradan isə ədəbi həyatımızın hansı döngəsində qəfildən itirdiyimiz keçmiş həmkarımla rastlaşdığımız zaman ötəri hal-əhvaldan sonra onun, bu tarixi təşrifdən qıcıqlandığını hiss edib tutulmuş, söhbəti yarımçıq kəsib uzaqlaşmağa cəhd göstərsəm də, keçmiş qələm dostumun «cəngindən qurtula bilməmişdim». Girəcəyi sütunlu mühüm idarənin qarşısında baş tutan o görüşün heç də adi təsadüf yox, hər ikimizin həyatını ləyişəcək taleyüklü əlamətdar hadisə olduğunu isə mən yalnız bir qədər sonra - mötəbər qonaq niyyətində tutduğu işlərini bitirib başa çatırandan, ölkəni tərk edib öz uzaq, sakit kilsəsinə yola düşəndən bir xeyli sonra anlamışdım…
…O gün biz tamamilə təsadüfən, onun işlədiyi idarənin küləkli səkisində, o, küçənin üzbəüz tərəfində dinməz parlaqlıqla dayanıb onun yolunu gözləyən qara dövlət maşınına sarı addımlayarkən rastlaşmışdıq.
Məni görəndə o qəribə bir çaşqınlığa düşmüş, ayaq saxlayıb ehtiyat dolu tərəddüdlə sanki hal-əhval tutmağın mümkünlüyünü ürəyində götür-qoy eləmişdi.
…Keçmiş həmkarımın dövlət əhəmiyyətli idarəyə keçəndən bəri düşdüyü bu qəribə halı - bizlərlə - vaxtı ilə onunla bir idarədə işləmiş sadə qələm adamlarıyla rastlaşarkən, səbəbi naməlum pərtliyə, anlaşılmaz çaşqınlığa düşməsi - gah özünü görməməzliyə vurub iti addımlarla o yerdən uzaqlaşması, gah da cinayət üstündə yaxalanmış cani görkəmi ilə yerində laxlaya-laxlaya gördüyü işlər barədə yersiz hesabatlar verməsi yalnız bir şeydən - onun, bizlərin, ya bəlkə də uzun-uzadı iztirablı illərlə ona yaşamağa özündə yer vermiş Ədəbiyyat qarşısında gizli günahlar daşıdığından xəbər verirdi…
Həmin əlamətdar görüş əsnasında Vatikan rəsmisinin sirli səfəriylə bağlı mistik düşüncələrimi, Papanın müqəddəsliyini sübuta yetirən əlaqəsiz fikirlərimi onunla bölüşməyə çalışdıqca, o məni hansısa, uzaqlıqlardan baxan yorğun gözləriylə dinləyib:
- Onu bir vaxtlar Lyolik çağırırdılar. Axı əvvəllər o, artistlik edirdi?!.. Sonradan yazıçılığa girişdi. Axırda da Papa oldu. - demişdi, sonra da pərtliyimin dərəcəsini müəyyənləşdirməkdən ötrü gözaltı üzümə zillənmişdi.
Onun, insanları, xüsusən, ədəbiyyat adamlarını pərt edib utandırmaqdan, gücsüz köməksizliklərini «ifşa edib» lağa qoymaqdan xüsusi, yandırıcı zövq duyduğunu mən hələ lap çoxdannan - o, həmin o mühüm idarəyə keçməmişdən əvvəl anlamışdımsa da, içi qaramtıl acıq dolu bu həzzin, onun nakam şair taleyinə nə kimi təsəlli gətirdiyindən nə o vaxtlar, nə də sonralar baş aça bilməmişdim…
…O, üzbəüz səkinin kənarında yolunu gözləyən qara dövlət maşınını unudub iri addımlarla mənimlə yanaşı addmlayır, gizli dövlət tapşırığı almış tək, düşünülmüş ardıcıllıqla Papanın dünya siyasətinə əlaltı müdaxilələrindən, dünyəvi reformasiyalarda əsaslı dəyişiklər yaratmağa qadir «məkrli barmağının» nüfuzlu işarələrindən danışır, mən onun gövdəli vücuduna yaraşmayan balaca ayaqqabılarına baxır, bayaqkı «yersiz uçuşlarıma» görə dərin peşmançılıq hissi keçirir, bir vaxtlar ilahi şerlərindən feyz aldığımız bu adamın Papanın gəlişinə püskürdüyü gizli hiddətinin səbəbləri barədə düşünürdüm…
Adddımladıqca uzaqlaşdığımız mühüm idarəyə keçəndən bəri öz səsindən diksinən sayıq baxışlı ürkək məmura çevrilməsinin səbəbini mən çox vaxt bu idarənin qəribə bir tarımlıqla gərilən dəhlizləri boyu qısa, becid addımlarla o baş-bu başa yeriyən, üzləri, nəyinsə, hansısa dağətəyi ərazilərin relyefini andıran, işlək məmurların darısqal əhatəsi ilə bağlayırdım. Bir vaxtlar ölçüsüz duyğularından çatlamağa gələn bu «azadlıq carçısının» son illərin müxtəlif rəsmi toplantılarında - beynəlxalq müşavirələrdə və konfranslarda uzun-uzadı, darıxdırıcı saatlarla oturmasını, gözündə eynək, qulaqlarında tərcümə qulaqcıqları, dar boğazlıqlı qalstukda, qəribə, ağlasığmaz təmkinlə qarşısındakı ağ vərəqdə əlaçı şagird səliqəsiylə hey nələrsə yazmağını müşahidə etdikcə, sirli insan xislətinin ağlagəlməz və gözlənilməz imkanlarını bir daha dərk edir, qəlbimin ən mübhəm məsamələriylə onun, bu darıxdırıcı iclas salonlarından axır ki, nə vaxtsa bezib qaçacağını, bu havasız darısqallıqları öz yenilməz şair azadlığı ilə, ölü balığın qarnını yırtan tək, yırtıb kənara sıçrayacağına inanırdım… Lakin aylar, illər ötdükcə, onun darıxmaq əlaməti sezilməyən üzündə, sıxıntı və kədər axtardığım gözlərində iztirab və üzüntü əvəzinə, firavanlıq xoşbəxtliyinin, maddi rahatlığın izlərini tutduqca, Ədəbiyyatla, Onun seçdiyi fərdlərlə bağlı tam məlumatsız olduğumu anlayır və bu qənaətimdən daha pis sarsılırdım...
…Biz yolun o biri üzünə keçmişdik, rahat addımlarla şəhərin mərkəzi xiyabanlarından birinin yan səkisi ilə adımlayırdıq.
Mən pərtliyimi gizləməkdən, eyni zamanda onun ürəyini yumşaltmaq, üzünə sızmağa davam edən acıq və hikkə dolu istehzasını əritməkdən ötrü Papa barədə oxuyub bildiklərimdən - onun, müsəlman ölkələrinə səfəri zamanı məscidləri zityarət edən ilk Vatikan yepiskopu olduğundan, yüz minlərlə kimsəsizlərə və kasıblara öz şəxsi büdcəsindən yardım etməsindən, moizələr vaxtı duaları poetikləşdirib şeir üslubunda oxumasından, Vatikanın tabeçiliyində olan kilsə icmalarına göndərdiyi hər ensiklikanı*, yaxud, hər hansı rəsmi sənədi poetik misralarla yazdığı təsirli dualarla bitirməsindən, darıxdırıcı liturgiyaları** şeir oxuya-oxuya, səmimi söz məclislərinə çevirməsindən danışırdım…
O mənə gizli inciklikdən büzülmüş dodaqlarını gəmirə-gəmirə qulaq asırdı, yeridikcə, öz ayaqlarına baxırdı… Bu ayaqlar qəribəydi ki, lap əvvəllər də - biz onun fəhmi gələrkən, başına yığılıb seçmə şeirlərini dinləyəndə də onun bədən ölçülərindən izaholunmaz bir uyarsızlıqla seçilirdi və bu qəribə balacalığı ilə ən ilahi şeirlərin belə sehrini necəsə, itirirdi…
…Mən, Papanın bir vaxtlar müqəddəs Pyotr meydanından yayımlanan moizə vaxtı - nəhəng izdihamın qarşısında üzü divara dayanıb dua oxuduğu yerdə qəfildən duanı yarımçıq kəsib insan kütlələrinə sarı çönərək sarsılmış halda:
- Qorxmayın!.. - deməsini xatırlayır, həmin gün bu mömin dindarın, insanlığı bütün təriqətlərin və dinlərin fövqündə - əlçatmaz və dərkedilməz yüksəkliklərdə, bu dünyadan əsrlər və qərinələrlə köçüb getmiş saysız-hesabsız ruhlarla birgə duyduğunu ona anlatmağa çalışırdım.
O qətiyyətlə susur, üzünün gərginliyindən, içində laxlamaq istəyən həyatəhəmiyyətli nələrinsə domino daşları kimi dağılıb itməsinin qarşısını almaqla məşğul olduğu bilinirdi.
Mən Papanın, ədəbiyyata duyduğu sevgi ilə qədim din ocağında qeyri-ənənəvi ab-hava yaratmasından, əsrlərdən bəri daşlaşmış kilsə qanunlarını bütün dinlərin və təriqətlərin fövqündə duran ilahi duyumlarıyla laxlatmasından, bununla da Vatikanı və mötəbər Kardinallar Gildiyasını sarsıtmasından danışır, bu mömin şairin Vatikana gəlişi ilə soyuq kilsə ənənələrinin arasıyla işə düşən tamamilə yeni - yazılmamış Ədəbiyyat qanunlarının yaratdığı ayrı ab-havanı ona bacardığım qədər mükəmməl şəkildə təsvir etməyə çalışırdım...
O, dinmirdi. Üzündə dolaşan narazı ifadə dediklərimin onda heç nəyi dəyişdirmədiyi bildirirdi. Mənsə, öz dediklərimdən axmaq bir kövrəkliklə təsirlənir, boğazıma dolan qəhərimi gizləməkdən ötrü tez-tez öskürür, tələsik yeridiyimdən, ya birnəfəsə danışdığımdan, təntidiyimi hiss etdikcə, addımlarımın sürətini azaldırdım. Bayaqdan bəri az qala vaxtı qabaqlaya-qabaqlaya çatmağa tələsdiyim vacib ünvan da, görəcəyim əhəmiyyətli işlər də söhbətlərin axarında öz vacibliyini və əhəmiyyətini itirmişdi. İndi biz keçmiş şair dostumla «sadəcə gəzişirdik».
- Kişi ədəbiyyat adamıdı, şairliyini işə salmağa yaxşı yer tarpıb. - o ortaya düşən uzun-uzadı, gərigin sükutdan sonra dedi və mənə sarı baxmadan, kinayə dolu məkrli bir gülüşlə astadan güldü.
Onun, ədəbiyyat adamlarına - istedadlı, lakin, kasıb və köməksiz şair-yazıçılara duyduğu gizli kinayə həmişə məndə, səbəbi özümə də məlum olmayan, anlaşılmaz qorxu hissi yaradırdı. Mən hansısa solaxay fəhmimlə onun, həyatlarını ədəbiyyatın üzərində qurmuş zərif və «əfəl» adamlara duyduğu qıcııqla bərabər, bu «zəif» qələm əhlinin həm də həmin o «köməksiz» ədəbiyyat sevgiləriylə ona o mühüm idarədə, qalın meşin üzlü mötəbər iş otağında necəsə, mane olduğunu, onun, «bədii söz» - lə bağlı nələrdənsə gizli, sarsıdıcı əzablar çəkdiyini də anlayırdım…
Təxminən bir neçə ay bundan əvvəlki görüşümüzdə də - həmin o mötəbər idarənin dar səkisində baş tutan təsadüfi rastlaşma zamanı keçmiş günləri, dostları xatırladıqca və mən yenə «gödək Yer radiuslarından» çıxıb Sözün hüdudsuz ənginliklərində pərvazlandıqca, o həmin gizli kinayə ilə gülümsünüb:
- Qurtarın bu komediyanı. Sehr nədi, filan nədi?!.. - deyərək, sözümü yarımçıq kəsmişdisə də, sonradan elə bil öz-özünə nədənsə əzilmişdi... və mən həmin gün onun, Sözdən - onu məhv etməyə qadir olan qüvvətli və möhtəşəm nədənsə qorxan tək, qorxduğunu anlamışdım...
…O, indi də həmin xofun içindəydi… Rəngi avazımış, səyirmiş dodaqlarının rəngi qaçmışdı. Özünü sındırmadan, ləng və rahat yerişlə yerisə də, içəridə vurnuxduğu, nəyisə qabaqlamaq və qalib çıxmaq istəyi bilinirdi...
Bir qədərdən sonra biz mühüm idarənin binasından xeyli uzaqlaşmışdıq.
O hələ də işgüzar inadla mənim «eyforiyamı» dağıtmaqla məşğul idi və elə bil o da, bir müddət əvvəl getməyə hazırlaşdığı vacib yeri və daha vacib nələrisə unutmuş yaxud, qəti qərarla arxa plana keçirmişdi…
- Bütün bu danışdıqların, yaradıcılıqdı... yazıçı təxəyyülünə işləyən bədii materialdı... - o, nəyəsə möhür vuran kimi, dedi, sonra qəribə bir kədərlə - Bu dünyada sehr axtarmaq - suyun altında quş axtarmaq kimi bir şeydi. - deyə əlavə edib susdu.
Mənim təslim olmaq fikrim yox idi... Qəribə bir yaddaş açılışı ilə mən Papanın bir vaxtlar Yer üzünü lərzəyə salan Səlib yürüşlərinə görə bütün müsəlman dünyasından üzr istəməsini, Katolik Kilsənin tarixində baş vermiş bütün xoşagəlməzliklərə görə, xristian Şərqi ilə pravoslavlar arasında əlaqələrin kəsilməsinə, dini müharibələrə və inkvizisiyalara görə, hətta nə vaxtsa, orta əsrlərdə yaşamış dahi riyaziyyatçı-astronom Qalileo Qalileyin inkvizisiya məhkəməsi tərəfindən ömürlük həbs cəzasına məhkum edilməsinə görə Yer üzünün bütün insanlarından üzr istəməsini, tarix boyu törədilən bu bağışlanmaz günahları öz üzərinə götürməsini xatırlayır, bir vaxtlar Günəşin Yer kürəsinin və başqa planetlərin başına yox, əksinə, Yer kürəsinin və planetlərin Günəşin başına hərləndiyini sübut edən Qalileyin faciəli ölümündən 340 il keçəndən sonra Papanın müdaxiləsi ilə bəraət almasını, bu dahi alimi üç əsr yarım bundan əvvəl məhkum olunduğu haqsız cəzadan azad etməsini yada salır, gözümün ucuyla üzündə gedən dəyişiklikləri izləyirdım…
O qarşısından ötüb-keçdiyimiz mağazaların vitrinlərinə, ağaclara baxa-baxa yeriyir, sanki dediklərimi eşitmirdi… sonra elə o tərəflərə baxa-baxa da:
- İnsanı ölümündən sonra nədən azad etmək olar axı?.. - deyib üzü o tərəfə pis-pis güldü.
Onda mən, Yer üzündə kəsilən cəzaların, o biri dünyada davam edə bilməsi ilə bağlı fərziyyələrimi ona bildirdim. O bu fərziyyələrdən niyəsə bərk əsəbiləşdi və əsəbiliyini gizləməkdən ötrü bütün yolu üzünü mənə sarı çevirmədən addımladı.
Mən onun içini oymaqda olan məlum xofun bu rahatsız vücudu daha hansı hallara sala biləcəyi barədə düşünür, hansı tərəfi iləsə Ədəbiyyatın, o biri yarısı ilə həmin o darısqal dəhlizli mühüm binanın olan bu zavallı insanı əlimizdən buraxdığımıza görə gizli günah hissi duyur, bəzənsə, onu bu hala salmaqda əsaslı rol oynamış zəhərli qadınını - onun təkər altında qalmış çəkmə tayı tək, əzik və daim narazı üzünü xatırlayırdım…
…Bu qadının zəhərini onun, ictimai yerlərdə, rəsmi tədbirlərdə arvadıyla, təhlükəli və öldürücü olan nə iləsə rəftar edən kimi, gizli ehtiyatla, sayıq ehtiramla davranmasından, arvadının ayaqqabılarına, əlcəklərinə həsr etdiyi içi xof dolu şerlərini, oxunması vacib buyrulan dövlət sənədini oxuyan tək, gizli gərginliklə oxumasından hiss etmiş, vaxtının əksər hissəsini - sübh tezdəndən gecəyə qədər həmin o adamsız idarədə - təkadamlıq kameranı andıran darısqal iş otağında keçirməsini, bu zəhərli qadınla üzbəüz tənhalıqda qalmağın dəhşətindən qurtulmaq cəhdi olduğunu anlamışdımsa da, bir müddətdən sonra hər şeyi yaşadığımız dünyanın incə şair ruhunun məhvinə yönəltdiyi amansız varolma qanunlarının ayağına yazmışdım...
…Yanaşı addımladıqca, onun, işıq pulunu ödəyə bilmədiyi soyuq qış ayları arvad-uşağıyla bir yaşadığı işıqsız və istisiz mənzilini, balaca, lakin iddialı evinin gündəlik qanıqaraçılığından əziyi açılmayan köynək-şalvarını, pulsuzluqdan və ehtiyacdan xarabalıqlar bayquşunu andıran kədərli vücuduyla üzümüzə zillənməyini xatırlayır, onun bu gizli xofunun, arada bir gizli yarasından köynəyinə sızan tək, üzünə sızan laybalay günahlarının çoxlu sayda daha ayrı səbəbləri olduğunu da necəsə, anlayırdım…
Bu səbəblər barədə isə düşünə bilmirdim... daha doğrusu, buna gücüm çatmırdı. Həmin o «naməlum səbəblər» tərəfinə keçmək istəyərkən, işgəncələr və üzüntülər dolu qaranlıq, ağır havadan zəhərlənən tək, zəhərləndiyimi duyurdum.
…Biz xiyabanı ötüb dənizkənarı prospektə çıxmışdıq… Bir-birinin ardınca həris acgözlüklə sümürdüyü siqaretlərin tüstüsündən, ya illərin axarıyla bozarıb gümüşü rəngə çalmağa başlayan çal saçlarıyla tunc heykəli xatırladan dostum, indi səssiz addımlarla yeriyir, ayaqlarını sanki qəsdən ehmal ata-ata, mənim dediklərimdən çox, düşündüklərimi eşitmək istəyirdi.
Mənsə, yenə Papadan danışırdım… Onun zəhlətökən istehzasının axırına çıxmaqdan ötrü Papanın əlamətdar rituallarından - tüpürcəyinin, niyəsə radionun içindən çıxdığı təlqin edilmiş və bundan ağlını itirib qorxunc bağırtılarla döşəmədə qıvrılan qızı İblisin tələsindən azad etməsini xatırlayırdım…
«- İblis bu dünyaya ağalıq edir… bizləri ən gözlənilməz məqamlarda öz təsiri altına salmaq bacarığını əldən vermir.» - Papanın bir vaxtlar İblis barədə dediyi bu sözlərdən, nəhayət ki, dostumun üzünün, qəribə bir məsuliyyət ifadəsi ilə dəyişdiyini hiss etdim və bununla da söhbəti bitirdim.
…Həmin günün gecəsi biz onunla bir də - bu dəfə, həmin o mühüm idarənin əlamətdar səkisində yox, mənim qızdırmalı titrətmələr dolu yarıqaranlıq yuxumda rastlaşmışdıq… Həmin o yuxuda mən onun həddən ziyadə isti otağında peyda olmuş, onun göstərişi ilə tikili layihəsini andıran əcayib cədvəli xırda işarələr və hərflərlə doldurmaqla məşğul olmuşdum… Yuxunun bir aləmi hərflərin və işarələrin hədsiz xırdalığından nəfəsimin təngidiyini, dizlərimin heysiz zəifliklə titrədiyini duyub ayağa sıçramaq, kağız və toz iyi qoxuyan bu cansıxıcı otaqdan qaçmaq istəmişdimsə də, onun buyruğundan heç cür çıxa bilməmiş və bu dövlətəhəmiyyətli məsul tapşırığı müti itaətlə sonacan yerinə yetirməli olmuşdum…
O gecə, bu miskin cədvəldoldurma əməliyyatı axır ki, bitib başa çatmışdı və «dostum» sirli cədvəllər dolu qovluğu qoltuğuna vurub ayağa qalxmışdı, üzündəki qalib təbəssümlə mənə:
- Səni təbrik edirəm, əmrin artıq verildi. Sabahdan Vergilər Nazirliyinin baş müfəttişi vəzifəsində işləyəcəksən… - deyərək, mürəxxəs olmuşdu...
…Yuxunun səhəri günü mən bütün bu əcayibliklərin - xırdalığı və quyruqları ilə qanadlı həşəratları andıran işarələrlə dolu o cədvəlləri gözlərim qaralanacan, yorğunluqdan ürəyim bulananacan doldurmağımın nə demək olduğunu yozmağa çalışmışdımsa da, dəqiq bir şey anlaya bilməmiş, yalnız axşama yaxın - işıq idarəsindən gələn zəhləkar müfəttişlərdən xilas olub Milli Məclisin iclaslarından verilən qısa reportajla baxdıqca, qəfildən o gecəki yuxumun dəhşətli sonluğunu - «dostumun» qəfil təklifindən - Vergilər nazirliyinin baş müfəttişi işləyəcəyimə görə qəribə bir rahatlıq duyduğumu xatırlamışdım…
* * *
Papanın ölkəyə səfəri ilə əlaqədar dövlət səviyyəsində də hazırlıq işləri gedirdi. Mötəbər ruhaninin qarşılanma mərasiminin tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri ilə görüşünün, şəhərin ən iri idman komplekslərindən birində nəzərdə tutulan kütləvi moizə ritualının yüksək səviyyədə keçirilməsi üçün müvafiq təşkilati tədbirlər görülürdü. Vatikan rəsmisinin səfər vaxtı qalacağı prezident iqamətgahında da - şəhər yüksəkliyinin mənzərəli xiyabanlarından birində ucalan dəbdəbəli sarayda da mötəbər qonağın gəlişinə hazırlıq işləri gedirdi.
Müqəddəsin ölkəyə gəlişinə bir gün qalmış isə qəzetlər Vatikanın Xüsusi İdarəsinin səfərlə bağlı verdiyi açıqlamalarda Papanın, onun üçün hazırlanmış prezident iqamətgahında yox, şəhərin kənar məhəllələrindən birindəki kiçik, görkəmsiz oteldə qalacağının qərara alındığı barədə məlumatlar yaydı.
Pontifikin, prezident iqamətgahında yerləşdirilməsi təklifini qəbul etməməsinin səbəbləri barədə nə o dövrlər, nə də sonralar, nə rəsmi Vatikan, nə də yerli dövlət rəsmiləri tərəfindən heç bir açıqlama verilmədi. Lakin elə həmin gün şəhərin küçələrində, uzun ətəkli geyimlərdə, boyunlarındakı yoğun zəncirlərini xışıldada-xışıldada gəzişən əcnəbi katoliklər, çəhrayı üzlü cavan keşişlər görünməyə başladı…
Verilən xəbərlərə görə Katolik Kilsəsi başçısının mühafizə xidməti artıq şəhərdə idi. Şəhərin mərkəzi küçələri ilə, izdihamlı fəvvarələr meydanında, bəzən də, lap ucqarlarında, dar keçidli köhnə məhəllələrdə burala dünyanın hansısa ayrı qatından düşmüş kimi, gəzişən bu gülümsər üzlü adamların, Papanı burda - başı bitib-tükənməz yaşam savaşlarına qarışmış bir ölkədə kimdən və nədən qoruduğunu o günlər, hamı kimi mən də anlamırdım.
Əzəmətli Vatikan qalasının, yüz nəfərlik dəmir dəbilqəli Vatikan qvardiyasının Papanı hər zaman və hər yerdə nədən qoruduğunu mən yalnız sonralar - həmin bu şair-məmur dostumla guya təsadüfən rastlaşdığım o əlamətdar görüşdən sonra anlamağa başladım…
* * *
Bir vaxtlar səhərin sübh çağlarında şəhərin uzaq, kasıb məhəlləsində yerləşən bir gözlü evindən çıxaraq, soyuq, qarlı küləkləri nazik, nimdaş pencəyi ilə yara-yara pay-piyada işə gələn məmur-şair «dostumun» sonradan necəsə, hansı gizli qüvvənin hökmüyləsə dünyanın küləksiz tərəfinə keçməsi barədə düşündükcə, gözümün qabağına ilk əvvəl onun, sadiq it gözlü dəyirmi oğlanları, kasıbçılığın, əziyyətli və ucuz həyatın məftil kimi burub qaraltdığı əsəbi arvadı gəlir, bu binəva biçarələrin ömürləri uzunu çəkdikləri ehtiyacların heyfini onun evə heç bir xeyir gətirməyən ədəbaz şair vücüdündan çıxmağını, bəzi qaranlıq gecələrlə onu öz «vecsiz» şair qələmi ilə döyməklərini, sonra o qələmiləri aylar və illərlə yazdığı qalaq-qalaq «cəfəngiyyatıyla» bir, əsəbi acgözlüklə, çörək əvəzinə çeynəyib yeməklərini təsəvvürümə gətirirdim…
…O, indi də şeir yazırdı… bu şeirlərdə həmin dəyişməz tənhalığından, səbəbi naməlum sarsıntılardan üzüldüyünü etiraf edir, dara düşmüş yetim naləsi ilə Allahı, insanları köməyə çağırırdı... Lakin, özünəməxsus ustalıqla, yerli-yerində işlətdiyi cilalı sözləri daha əvvəlki kimi diri deyildi, adama toxunmurdu… elə bil hardansa, Allahın və sarsıntıların böyründən ötüb keçir, öz zəif köməksizliyi ilə acı mərhəmətdən savayı ayrı bir hiss oyatmırdı…
Bəzən mən onun bu zəif, heysiz sözlərini qucağıma yığıb haralardasa gizləmək istəyir, əzabkeş qələm dostumu bu lazımsız söz külliyatından xilas etməyin yollarını axtarır, bu anlaşılmaz tələbatın səbəblərini isə dərk edə bilmirdim.
Bu, həmin o vaxtlar idi ki, mən, ha tərəfdənsə üstümə əcayib bir müstəqilliklə şığıyan ayrı növ hiss və duyğuların əsirinə çevrilmişdim… Hər şey gündəlik axarıyla davam etməkdə olan adi günlərin birində baş vermişdi. Günlərin bir günü mən necəsə, qəfildən dörd bir yanımı əhatə edən məişət əşyalarının özünəməxsus möhtəşəmliyini hiss etmiş, zahirən heç bir təhlükə saçmayan bu zərərsiz predmetlərin xüsusi təsir gücünə malk olduğunu anlamış, gündəlk məişət həyatımızda işlətdiyimiz bu cansız xırdalıqların qarşısında öz gücsüzlüyümü dərk etmişdim…
Əlinə qalanda, əşyaların malik olduğu həmin o təsir gücünü mən, hələ bir qədər əvvəl - bir dəfə necəsə, qış geyimlərini yay geyimləri ilə əvəz etdiyim havasız günlərin birində hiss etmiş, çemodanlara yığılmağını gözləyən yun jaketlərin, dəri papaqların, əlcək və şalvarların başgicəlləndirici fəvvarəsində qəribə bir köməksizlik, səbəbi, izahı olmayan, anlaşılmaz bir çıxılmazlıq duymuş və bu qorxunc geyim zəlzələsindən, gün vurmasından yatan tək, qısa fasilələrlə iki sutka yatmışdım...
O hadisədən bir qədər əvvəl isə, uzun-uzadı illərlə əlamətdar hadisələr zəmnində hədiyyə aldığım qiymətli zinət əşyalarımın öz dəyişməz və sabit vəziyyətində qaldığı gizli hücrəsindən buxarlanan tək, öz-özünə yoxa çıxmasından duymalı olduğum təəssüf və məyusluq əvəzinə, vücudumu saran anlaşılmaz azadlıq havasından heyrətə gəlmiş, sən demə, uzun illərdən bəri məni evin hansı gizli bucağındansa, necəsə əzənin, daha doğrusu boynuma yük olub boğazımdan ağır xalta kimi asılanın həmin bu bahalı əşyalar olduğunu anlamışdım... Bir qədər sonralar cansız əşyalardan duymağa başladığım əcayibliklərin getdikcə, səbəbi mənə bəlli olmayan anlaqsız darısqallıq vahimələriylə, ölüm çıxılmazlığını andıran sıxıntılarla əvəz olunmasından isə, zahirən guya bizlərdən asılı olan bu «xırım-xırdalıqların» əslində, hansı sirli qanunauyğunluqlarlasa tabeliyində olduğumuzu necəsə, hansı solaxay fəhmimləsə dərk etmişdim…
Əşyalardan duyduğum xofabənzər əcayib hissin bu qaradinməz predmetlərin insanlığa qarşı yönəlmiş şüurlu, soyuq müharibənin ötəri və səthi görüntüləri olduğunu isə ilk dəfə mən, hələ bir neçə il bundan əvvəl həmin bu şair «dostumun» ad günündə - onun, dövlət işinə keçəndən sonra gözlənilməz bir qəfilliklə şəhərin mənzərəli yerlərindən birində ucaltdığı üçmərtəbələli malikanəsində, dörd bir yanın dəbdəbə və sarsıntı saçdığı möhtəşəm imarətində duymuşdum…
…Yadımdadı ki, həmin gün mənim halım, əlli adamlıq hündür söykənəcəkli əntiq stulların dövrəsndə ağaran nəhəng masanın üstündəki bolluqdan xarablaşmışdı… Süfrəyə düzülmüş müxtəlif ölçülü və quruluşlu qabların parıltısından ürəyim pis-pis bulanmış, otağın yuxarı başında əkiz pəhləvan nəhəngliyi ilə divara kimi söykənmiş pəzəvəng bufetlərin hündürlüyəndən başım hərlənmişdi… bir qədər sonra isə bədənimdən ötüşməyə başlayan öldürücü cərəyanlardan, tələyəbənzər nəyinsə içinə düşdüyümü hiss etmiş və elə həmn dəqiqə məni anlaşılmaz bir yekdilliklə əhatəyə alan əşyaların həbsində olduğumu anlamışdım…
***
…Həmin gün şair dostumun süfrəyə xüsusi bir nizamla düzülmüş bu lətif qab-qaşıqla - şərabın rəngini xüsusi çalarla oynadan hündür tutacaqlı büllur badələrlə qəribə bir sayğıyla, sayıq və ehmal ehtiramla rəftar etdiyini, çəngəl-bıçağı yeməyə az qala toxundurmadan, havada işlətdiyini, hər qurtumdan sonra badəsini xüsusi bir nəvazişlə - incə oturacağının süfrədən əzilə biləcəyindən ehtiyatla yerinə qoymasını, xanımının içi qab-qacaq dolu əzəmətli bufetlərin qarşısından dərin təvazö ilə ötməsini müşahidə etdikcə, bu insanların öz əşyalarından qəribə bir məsuliyyətlə çəkindiyini, onlarla, təkəbbürlü, qəddar xislətli ali varlıqlarla hesablaşan tək, hesablaşdıqlarını öz gözlərimlə görmüşdüm. Və ilk dəfə məhz həmin o axşam zahirən cansız və hərəkətsiz görünən bu məişət xırdalığının basılmaz sirli qüvvəyə malik olduğunu, öz davamlılığı və əbədiliyi ilə canı olan hər bir şeydən hansısa üstünlüklər təşkil etdiyini anlamışdım...
Mənim bu xəstəhal əşya qorxum nə iləsə, şair-dostumun həmin o gizli Ədəbiyyat qorxusunun davamına, ya bəlkə də əvvəlinə bənzəyirdi…
…Bəzən mən bu qorxular kəsiyində bircə şeyi dəqiq anlayırdım ki, dostumla mən, bu dünyanın bir-birinin qəsdinə duran və eyni zamanda, biri o birini qəribə bir uyarlıqla tamamlayan hansısa zidd qütbləri ilə - bədənin ruhla, şüurun duyğuyla, aşkarın gizliylə bir-birinə qənim kəsildiyi, yaxud, bir-birini, necəsə, istisna etdiyi hansısa sirli qanunauyğunluqlar üzrə bir-birimizdən qorxdurduq …
* * *
Vatikanın baş kahini, müqəddəs Pyotrun xələfi, əfsanəvi Roma Papası II İohanın ölkəyə təşrif buyuracağı gün şəhərə narın yağış çiləyirdi... Yazın son ayı olmasına baxmayaraq, bəzən bu narın çiləntinin sulu buz dənəciklərini andıran dolu ilə əvəz edildiyi də müşahidə edilirdi. Sanki kimsə, hardansa yuxarılardan, tarlaya toxum səpən tək, aşağılara dolu çiləyirdi…
Müqəddəsin ölkəyə qədəm qoyduğu günün axşamından başlayaraq isə bütün gecəni paytaxt səması boyu göyümtül-mavi şimşəklər çaxmağa başlamışdı... Şimşəyin səsinə çölə boylananlar bu məmləkətdə heç vaxt görmədikləri əfsanəvi bir mənzərənin - ecazkar səma atəşfəşanlığının şahidi olmuşdular...
Mənsə, həmin gecə göy üzünü qeyri-mütənasib şırımlarla dörd yerə bölən möhtəşəm şimşəklərə baxdıqca, o günün günortasını - tutqun səmalı, şaxtalı yaz günortasını, uzaq, qədim Vatikandan uçub şəhərin bir neçə kilometr aralığındakı hava limanında aramla yerə enən qırmızı zolaqlı təyyarəni, bir qədərdən sonra təyyarə qapısında görünən titrək qocanı xatırlayır, vaxtı ilə Vatikanın tarixində görünməyən heyrətamiz addımını - Kardinallar gildiyasının fövqəladə toplantısını çağırtdıraraq, Roma Katolik Kilsəsinin Allah və insanlar qarşısında tövbə etməsi barədə qərar qəbul etməsini yada salırdım...
Ömrünü Allaha xidmətə həsr etmiş kilsə xadiminin bu qəfil addımını doğuran səbəbin nə olduğu, neçə-neçə müqəddəslərin uyuduğu əzəmətli Vatikan divarları arasında baş vermiş hansı gizli günahları yumağa cəhd etdiyi barədə düşünür, müqəddəs kilsə divarları arasında belə, günah izləri axtaran bu ahıl dindarın, öz xəstəhal günah həssaslığıyla burda - günah məfhumunu çoxdannan itirmiş bu xürrəm məmləkətdə nə edəcəyi barədə fikirləşdikcə, ürəyimin sıxıldığını hiss edirdim...
***
O dövrlər dünyaşöhrətli Yepiskopun ömrünün bu çağında - yeriməyə, danışmağa taqəti olmadığı xəstə bir vəziyyətdə dünya xalqlarına müraciət etməkdən ötrü bu uzaqlıqda məsafəni qət edərək, məhz bura təşrif buyurması o günlər hamıya qəribə gəlirdi...
Əfsanəvi Roma müqəddəsini buna vadar edən nə idi axı?.. Yaxud, bu balaca, qarabuğdayı müsəlman məmləkəti bu ağbənizli, dünyagörmüş qoca üçün hansı əhəmiyyətlər kəsb edrdi?!..
Papa barədə o dövrlər az-çox məlumatlı olanlar bu fikirdə idilər ki, pontifik ölkəyə, həqiqətən, dünya xalqlarına müraciət etmək, son illərin siyasi qarışıqlığında torpaqlar və şəhidlər vermiş bu məmləkətdə adəti üzrə moizə oxumaq məqsədi ilə gəlmişdi. Xilas duasının məhz burda - az qala, səsin də maddiləşdiyi bir ölkədə oxunmasının, bizlərin bilə bilmədiyi daha əsaslı və gizli səbəbləri var idi, görünür.
***
…Deyilənə görə həmin gün qarşılanma mərasiminin yayımlanması məqsədi ilə aeroporta axışan yerli və xarici jurnalistlərin, foto-müxbirlərin və nataraz çəkiliş avadanlığının sayı-hesabı yox idi…
Rəsmi qarşılaqnma mərasimlərinin peşəkarlığında püxtələşmiş dövlət rəsmiləri geniş qarşılanma zolağında adətləri üzrə qayğılı və yorğun üzlərlə dayanmışdılar.
Deyirlər, qırmızı zolaqlı Vatikan təyyarəsi aramlı ləngərtilərlə limana qonub uçuş zolağı boyu hərləndikdikcə, limana ümumi sakitlik çökmüş, yalnız eniş pilləkəni təyyarə qapısına oturulduqdan bir müddət sonra qapının ağzında, müşayət dəstəsinin köməyi ilə çölə çıxan Papanın ağ geyimli bəyaz vücudu görünmüşdü…
Deyilənə görə Papanın təyyarə qapısında görünməyi ilə, bayaqdan bəri qarşılanma zolağının arxa tərəfində gərgin müntəzirliklə dayanan hərbi orkestr Vatikanın kədər və əzəmət dolu himnini çalmağa başlamış, dövlət rəsmiləri aramlı addımlarla təyyarəyə yaxınlaşmışdılar.
…Ruhaninin səhhətinin hədsiz ağır olduğu, hava limanından birbaşa yayımlanan telereportajda da gözə çarpırdı. O köməksiz hərəkət edə bilmir, eniş pillələrindən ehtiyatla endirilən arabasına zorla dayaqlanır, ətrafı dünyaya yenicə göz açmış quş balası kimi, anlaqsız baxışlarla seyr edir, üzündən, eniş pillələrinin üstündəncə geriyə qayıtmaq həvəsi oxunurdu…
Deyilənə görə bir vaxtlar o öz qənimini - Müqəddəs Pyotr meydanına yaxın binaların birindən güllə açaraq, onu ağır yaralayan Məhəmməd Əli Ağcanı da saxlandığı təkadamlıq kamerada həmin bu anlaqsız baxışlarla süzmüşdü…
Papanın ölmədiyindən heyrətə gəlmiş Ağca, ona baş çəkməyə gəlmiş dindara :
- Siz niyə ölmədiniz?.. Axı bilirəm ki, dəqiq nişan almışdım?! - dedikdə, pontifik oxuduğu duanı bitirib səssiz addımlarla kameranı tərk etmişdi.
Dustaqla təkbətək sürən bu bir neçə saatlıq tarixi görüşün məzmunu ictimaiyyata açıqlanmadan, məxfi saxlanılmış, zindanı tərk edib kilsəyə dönən pontifik, qatilinin əfv edilməsi barədə müraciət imzalamışdı. Bu hadisə ilə bağlı sonrakı açıqlamalarından birində isə:
- Bu dünyanın insanı xoşbəxt etmək gücü yoxdur… - demişdi.
O dövrlər Papanın Məhəmməd Əli Ağca ilə bağlı açdığı yeganə sirr - ona açılan güllənin trayektoriyasının Müqəddəs Məryəm Ananın əli ilə - ilahi bir möcüzəylə dəyişdirilməsi, görünməz əlin son məqamda onu ölümün astanasında saxlaması vəhyi idi...
***
Bütün bunlar rəvayətdi… - Papanın ölkədə olduğu günlər rəsmi tədbirlərin birində məni adamla dolu nəhəng zalın içində qəribə bir çevikliklə tapan yazıçı-dostum üzümə yenə öz «uzaq ərazilərindən» zillənmişdi… bir neçə gün əvvəl dediklərini indi təmkin dolu səbrlə möhkəmlətməyində idi…
Səsinin içiylə axan rahıtlıq, üzünün qəribə arxayınlıq ifadəsi və daha nələrsə, o axşam onun nədəsə haqlı olduğunu deyirdi...
Həmin o tədbirdə - şən musiqinin, gur səsli gümrah adamların əhatəsində mən necəsə, öz gücsüzlüyümü, Papayla bağlı duyğularımın xəstəhallığını anlayıb özüm özümə təslim olmuş, ədəbiyyat və sənət bomondunun toplandığı o tədbirdə qəflətən özümü, şəhərin ucqar qəsəbələrinin yarıuçuq, kasıb məhəllələrindən, parlaq dəbdəbəsi ilə baş gicəlləndirən saraya düşmüş yöndəmsiz əyalət adamı hiss etmiş, tədbiri yarımçıq tərk edərək, heysiz addımlarla evə dönmüş, o axşamın gecəsi isə bütün yuxunu qalib həmkarıma təslim olmaq məcburiyyətində qalmışdım...
…Həmin o yuxuda mən, öldürücü sükutun və qanı nədənsə mökəm qaralmış qalib həmkarımın tənə dolu baxışları altında əzilə-əzilə qalmış, qoltuğuna pərçimlənmiş qalın qovluqlardan çəkib çıxardığı sarımtıl kağızlı sənədlərldə yazılmış həqiqətlərlə - Qalileo Qalileyin hələ o vaxtlar - üç yüz qırx il bundan əvvəl böyük, bağışlanmaz səhvə yol verdiyini, Yerin və planetlərin Günəşin ətrafına yox, əksinə, Günəşin, bizim və planetlərin ətrafına dövrə vurduğunu müxtəlif rəngli möhürlər və ştamplarla sübuta yetirən dəlillərlə tanış olduqca, gözlərim qarala-qarala nə boyda səhv etdiyimi, Qalileo Qalileyin də, Papanın da, öz gücsüzlüyümü də anlamışdım…
* * *
Müqəddəs Atayla Prezident Sarayında təşkil olunmuş təntənəli görüşə dəvət olunanlar - ölkənin tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri, yüksək rütbəli məmurlar və millət vəkilləri, tanınmış jurnalistlər və siyasilər, səhnəsində bir neçə kreslodan savayı ayrı bir şey görünməyən işıqlı salona ehtiyatla daxil olur, müxtəlif səviyyəli mərasimlər çərçivəsində dəfələrlə olduqları bu yeri sanki birinci dəfə görürmüşlər kimi, maraq dolu gözlərlə tədqiq edir, salonun gur işığından, ya nədənsə, bir-birlərini böyük çətinliklə seçir, yalnız yerlərini tutduqdan sonra çaşqın üzlərlə salamlaşırdılar…
…Vaxtın tamamında, hansısa görünməz işarədən yekdilliklə ayağa qalxan zal, ölkə başçısının köməkliyi ilə səhnəyə gətirilən Papanı gurultulu alqışlarla qarşılamağa başladı.
…Pontifik səhnənin ortasına sarı bir neçə zəif addım atıb yerində laxladı, titrək əlini havaya qaldırıb tədbir iştirakçılarını salamladı və arxasınca gələn cavan kahinlərin köməyi onun üçün ayrılmış hündür söykənəcəkli, qırmızı kresloya əyləşdi.
Mərasimi xoş sözlərlə açan ölkə başçısı son illərin ağır siyasi burulğunlarında çabalayan məmləkətin mühüm problemlərindən - itirilmiş torpaqlardan, ağır qaçqın və köçkün probleminin həlli yollarından danışaraq, dünyanın bütün təriqətlərinin, dini icmaların, eləcə də ayrı-ayrı nüfuzlu din xadimlərinin bu insanəhəmiyyətli məsələdə öz sözünü deyəcəklərinə ümidli olduğunu bildirdi və bununla bağlı bir sıra icmaların gördüyü əhəmiyyətli işlərdən də danışdı…
…Qoca pontifik uzaq səfərin yorğunluğunu gizləyə bilmir, çıxışçını dinlədikcə, göz qapaqları ağırlaşıb gözlərinin üstünə enir, yuxudan ağırlaşmış başı sinəsinə asılır, kreslosunun arxasında müntəzir sayıqlıqla dayanan cavan kahinin vaxtaşırı üstünə əyilib qulağına pıçıldadığı sözlərdən dik atılır, ətrafı indicə görürmüş kimi, yuxulu gözlərlə seyr edir, sonra uzun-uzadı fikir dəryasına qərq olurdu… Bəzən onun, düşdüyü bu xəyalların hüdudsuzluğunda nələrdənsə sarsıldığı, titrək əlləriylə üzünü, başını qapayıb buralardan tezliklə uzaqlaşmaq istəyi bilinirdi… Bəzən də o oturduğu yerdə anlaşılmaz nələrdənsə kövrəldiyi, gözünə dolan yaşı gözlərindəcə ustalıqla saxlayıb geriyə qaytarmaq istədiyi, saxlamağa gücü çatmayanda, yanaqları boyu gizli-gizli axıtdığı tamaşa zalının qabaq cərgələrindən görünürdü…
- Kişinin başı xarablı. Oturduğu yerdə öz-özünə gözünün midiyini axıdır… - kimsə arxada pıçıldadı.
- O ağlamır, gözlərinin suyu axır. - yanında oturan yoğun səsli adam o birinin «səhvini düzəltdi».
…Ölkə başçısından sonra söz Roma Papasına verildi.
Ruhani sözünə, ayağa qalxmadan, deyəcəklərinə gücü çatsın deyə, nəfəsini bir müddət nizamladıqdan sonra başladı.
Xəstəliyin keyidib ağırlaşdırdığı dilini ağzının içində zorla hərəkətə gətirə-gətirə, güclə anlaşılan qırıq kəlmələrlə Böyük İlahi Rəhmin sonsuzluğundan, Yer üzünün ehtiyaclı olduğu qarşılıqlı dözüm və insan mərhəmətindən, dünyanı xilas edə biləcək Bədii Sözün şəfqətli qabiliyyətindən danışdıqca, səhnədən tamaşa salonunun yarıqaranlığına qəribə dalğa axını axır, məni ilıq burulğanlarla dövrəyə alıb hardansa ayırır, bu saxta rəsmiyyət dolu zaldan qoparıb, nə vaxtdan bərisə unudub yadırğadığım uşaqlıq çağlarıma - dünyanı duru gözlərlə görüb tanıdığım həmin zaman kəsiyinə salırdı…
Görüş iştirakçılarının gizli-gizli əsnəməsindən, orta və arxa cərgələrdə gəzişən asta xısınlaşmadan, qoca pontifikin, uzun illərin quru rəsmiyyət havasının gərginliyinə öyrəşmiş tədbir iştirakçıları tərəfindən qəbul olunmadığı bilinirdi…
…Ətrafdakılar görməsin deyə, gözümdən necəsə, öz-özünə - qəhərsiz və ağrısız axan yaşı gizlicə silir, buna qədər illər uzunu yalnız televizor ekranlarından duyduğum bu izaholunmaz doğmalığı, məni, ana nəvazişinə tamarzı qalmış körpə tək, bağrına basan ilahi rəhmi necə, hansı möcüzəylə anladığımı başa düşə bilmirdim...
Papanın bir o qədər də yaxşı anlaşılmayan qırıq sözlərini hava kimi udduqca, onun bura - bu küləkli məmləkətə nədən ötrü gəldiyini, bizləri anlamadığımız nələrdənsə qorumaq, ya hansısa gizli ağrılardan və darısqallıqlardan qurtarma naminə, yoxsa… məndən ötrü - olsun ki, hədsiz sadəlövh, lakin bu dünyada məhv olmadan yaşamaq üçün zəruri olan köndələn duyğularımın həqiqətini təsdiqləməkdən ötrü gəldiyini, ayırd etməyə çalışsam da, aydın bir nəticəyə gələ bilmirdim…
…Pontifik danışdıqca, fikirləri tez-tez qırılır, gözləri məchulluğa zillənib qalır, sanki dediklərini ordan oxuyub özü də əzab çəkirdi...
Sonra nə oldusa, ruhani çıxışdan çox, kədərli duanı xatırladan nitqini kəsib heysiz əlini başının üstə qaldırdı, var gücünü yığsa da, səsi bir o qədər də bərk çıxmadı:
- Acların qabağında yemə!.. - dedi, oturduğu yerdə heysiz bir ləngərtiylə yelləndi, sonra bir qədər astadan. - Yeyirsənsə, onları da süfrənə dəvət et… - deyib susdu.
Qızdırmalı adamın son qüvvəsiylə toparlanıb kimisə köməyə çağırmasını andıran bu səda bir müddət çaşqınlığa düşmüş tədbir iştirakçılarının üzəriylə dolandı… qabaq cərgələrin üstündə havadan asılıb qaldı...
…Papanın bu qəfil çağırışından sonra salonda qəribə bir pərtlik yarandı. Mərasim üçün neçə həftədən bəri hazırlanmış ssenarinin ardıcıllığında pozuntular getdi, bayram təntənəsi saçan qırmızı örtüklü səhnə bir müddət hərəkətsiz qaldı...
Ortaya düşən yöndəmsizliyi səhnəyə çıxarılan uşaq xoru pozdu.
* * *
…Vatikan başçısının səfəri başa çatdıqdan sonra - qoca pontifik gəldiyi minvalla hava limanına aparılıb, ordan vətəninə yola salındığı gündən başlayaraq, ölkə ərazisində o vaxta qədər görünməyən, qəribə iqlim dəyişiklikləri işə düşdü…
Həmin günün axşamı ucqar dağ rayonlarına, o yerlərdə bineyi qədimdən görünməmiş, güclü tropik yağışlarını andıran aramsız leysan yağışları yağmağa başladı… Bir neçə gün sürən bol yağış dağlardan baş alan nəhəng sel axınıyla axıb aşağı ərazilərin yaşayış məntəqələrini suyun altına aldı… Ucqar rayonlara külli miqdarda zərər vuran anomal yağıntının, qarşısına çıxanı cənginə alıb aparan möhtəşəm dağ selləri yaratması, bir çox yaşayış sahələrini və zəmiləri su altında yoxa çıxarması əyalət yerlərində kütləvi çaxnaşmalar yaratmağa başladı...
Paytaxtda vəziyyət bir qədər sabit olsa da, axşama yaxın neçə gündən bəri şəhərin səmasını bağlamış qalın bulud topalarının arxasından asta-asta şimşək çaxıntıları eşidilməyə başladı... Gecəyə yaxın isə vəziyyət bir ayrı cür dəyişdi. Şəhər kanalizassiya qovşağının sovurmağa gücü yetmədiyi bol yağıntı küçələrə axıb maşınları qayıq kimi suyun üstünə qaldırdı...
Yerli hidrometroloqlar Roma Papasından sonra ölkəyə düşən bu anomal yağıntını bu məmləkətdə tarix boyu görünməyən təbii fəlakət kimi qiymətləndirirdi.
Mənsə, Roma Papasının səfərindən sonra ilahi bir səliqəylə işə düşmüş bütün bu əlamətləri yazmağa başladığım hekayə-romanıma daxil edir, Papanın həyatı və ölkəyə səfəri ilə bağlı neçə vaxtdan bəri yığıb topladığım materialları müqəddəs tutiya kimi özümlə gəzdirir, axşamlar isə pəncərənin o üzündə qəribə insan qəhəriylə doluxsunan göy üzündən, buludların arxasında çaxmaq həvəsiylə gizli-gizdi uğuldayan şimşəklərin məni, vacib olan hansısa gizli həqiqətlərdən agah etmək niyyətindən, səbəbi özümə də bəlli olmayan izaholunmaz qalibiyyət hissləri keçirir, bəzən yazdığım yerdə uşaq kimi kövrəlib ağlayırdım…
Əsər - qoca pontifikin özü ilə gətirib gəldiyi yağışların burda nələrisə kökündən dəyişmək niyyəti daşıdığından, il uzunu əsən tozanaqlı küləklərin bozardıb öldürdüyü diri və yaşıl olan hər bir şeyi yuyub diriltmək həvəsindən, gecələrlə göyün o biri üzündən guruldayan şimşəklərin insanlarda İlahi qorxular yaratmaq istəyindən bəhs etməliydi…
Hekayəni, əlimdən sivişə bilcəyinin qorxusuyla, ağlasığmaz sürətlə işləyir, ölkə boyu cövlan edən anomaliyalar barədə axan məlumatları o biri əlimlə kağızlara qeyd edir, üstümə hardansa öz-özünə axan, axa-axa bir-birini itələyən fikir və duyğu fəvvarəsindən az qala başımı itirirdim…
Pəncərələrin şüşəsini, damın dəmirlərini səhər-axşam, gecələrlə gah ötəri tıqqıltılarla, gah döyüş təbili hikkəsiylə döyəcləyən yağışların səsi altında yazdığım yazı başdan-başa yağışla dolu idi... Yazı uzandıqca, bəzən mənə elə gəlirdi ki, Papanın yağışlarını kəsilməyə qoymayan mənim, hekayə boyu yağdırdığım ədəbi yağışlarımdı...
İş o yerə çatmışdı ki, mən bu yağışları öz ədəbi yağışlarımı idarə edən kimi idarə eləyir, yol getdiyim yerdə sidq-ürəkdən dilədiyim istəklə yağışı istəniən yerdə dayandırır, sonra yenidən yağdırırdım…
…Yerli hidrometeoloqların «siklon yağışları» adlandırdıqları bu şüurlu yağıntının tezliklə kəsiləcəyi barədə günaşırı yaydıqları proqnozların hər dəfə səhv çıxması məni hədsiz sevindirir, yenicə biçilmiş ot qoxulu bu yağışların, deyildiyi kimi, «şimal küləklərinin qovub gətirdiyi bol bulud yağıntısı» yox, öz xəstə canıyla bu məmləkətdə axır ki, nəyisə dəyişməyə nail olmuş Papanın yağışları olduğunu bir də anlayırdım...
***
Qaş-qabağı heç cür açılmaq bilməyən günəşsiz səmanın davamlı tutqunluğundan, sulu, sürüşkən küçələrin kimsəsizliyindən, gecələrlə qaranlıq səmanın dərinliklərindən hansısa ayrı dünyanın sirli hənirtiləri tək, eşidilən qorxunc şimşək çaxıntılarından kütləvi məyusluğa düşmüş ölkədə həqiqətən, nələrinsə dəyişdiyi - nəynisə sona yetdiyi bilinirdi…
İl uzunu davamlı ardıcıllıqla əsən şimal küləklərin dalğalandırıb bulandırdığı dənizin də, qatı tozanağın altında daim bozara qalan yaşıllıqların da rəngi dəyişmişdi… Yağışların, sellə bir yuyub-təmizlədiyi ərazilərdə hansı məqsədlərəsə xidmət edəcək yeni, ağ tikililərin özülləri atılmağa başlamışdı…
Papanın şəfqətli yağışlarından sonra elə bil insanlar da dəyişmişdi…
Şəhərin izdihamlı küçələri boyu dünyadan bezgin, yorğun üzlərlə sayrışan ərköyün paytaxt camaatının üzlərində qəribə, anlaqsız bir rahatlıq sezilməyə başlamışdı…
…Xüsusi işlər üzrə dövlət idarəsinin çoxmərtəbəli binasında da nə isə dəyişmişdi. Bina sanki nədənsə hürküb qorxan tək, dayandığı yerdən bir addım geriyə çəkilmişdi, qarşısındakı geniş səkisi də qəribə bir yığcamlıqla yığılıb daralmışdı.
Binanın özü də elə bil kiçilmişdi… Aramsız yağışlardan dərin gölməçələr bağlayan geniş səkisinin kimsəsizliyi, qızılı haşiyələri nəmişlikdən qaralıb bozaran nəhəng giriş qapılarının hərəkətsizliyi, axşamlar, hava qaralanda, adətən işıqlı cərgələrlə sıralanan pəncərələrinin sönüklüyü Papanın yağışlarının burda da - bir vaxtlar şeir yazıb ağlayan, incə qəlbli şair-dostumu xəbis məmura çevirmiş bu mühüm dövlət idarəsində də nələrisə dəyişdiyini bildirirdi…
…Mənsə, əsəri tezcə başa çatdırmaqdan ötrü az qala yuxuda da yazır, bəzi zülmət qaranlıq gecələrlə bütün yazdıqlarımın xəstəhal yazıçı uydurmsı olduğundan təşfişə düşür, özünü yuxunun ən həlledici məqamına xüsusi uniformada yetirən şair-dostumun mükəmməl qənaətləri qarşısında aciz qalırdım…
Bəzənsə, içi tutqunluqlar dolu digər yuxularımda Papanın yağışlarındı xof dolu qorxularıyla azmış şair-dostumu, onun ardınca hansısa, ayrı növ qorxular və xoflarla irəliləyən o biri qələm dostlarımı görür, onları nədənsə qurtarmaq, xilas etməkdən ötrü həyəcandan boğula-boğula:
- Qorxmayın!.. Qorxmayın!.. - deyir və niyəsə, özüm də vahimələnirdim...
(roman-hekayə)
Azərbaycanın böyük şairi Vaqif Bayatlı Önərə ithaf olunur
Roma Papası II İohan Pavelin yaxın vaxtlarda ölkəyə təşrif buyuracağı barədə xəbərlər qəzetlərin bol informasiya yeknəsəqliyində xəbərdən çox, hədsiz uzaq, eyni zamanda ən yaxın məsafələrdən sızmağa başlayan sirlər dolu həniri andırırdı…
Papanın bir vaxtlar hansısa, ayrı dünyanın dəbinə uyğun - başı-ayağı bilinməyən, uzunətəkli, ağ qiyafədə, Katolik Kilsə tacında çəkdirdiyi lal şəkli də qəzet səhifələrində bir-birinə bənzər ağ-qara üzlərlə görünən insan şəkilləri arasında şəkildən çox, hadisə təəssüratı yaradırdı…
Hadisə isə - bu vaxtacan yalnız televizor ekranlarında, adətən, Vatikanın Çənnət guşəsini andıran küləksiz həyətində keçirilən açıq skripka konsertlərində, yaxud, müxtəlif şəhərlərin əzəmətli meydanları boyu baş tutan izdihamlı moizə mərasimlərində görüb sevdiyim əfsanəvi ruhaninin ömrünün bu çağında, xəstə, köməksiz bir vəziyyətdə bura - xristianlıqdan uzaq bir məmləkətə - mənə sarı gəlməsi idi…
Həmin günlər kütləvi informasiya vasitələrinin yaymağa başladığı xəbərlərin səfərin məqsədinə dair detalları tam dəqiqliyi ilə açıqlamaması, adda-budda məlumatların bir-biri ilə uyuşmaması o günlər bu tarixi səfərlə bağlı duyuq düşdüyüm mistik ehtimallarımın gerçəkliyinə şübhə yeri qoymurdu.
Mənbələrin bir qismi isə Xristian dünyasının böyük nüfuz sahibi sayılan ruhaninin ölkəyə, dövlət başçısının rəsmi dəvətiylə təşrif buyurduğunu bildirirdi. Deyilənə görə, son illərin acınacaqlı müharibə probleminin bir həllini də ölkə rəhbəri, xristian təriqətli bu bu mötəbər xadimin bu məsələyə müdaxiləsində görürdü.
Rəsmi mənbələr isə Papanın ölkəyə, dövlət səviyyəsində heç bir rəsmi, ya qeyri-rəsmi dəvət almadan, öz şəxsi təşəbbüsü ilə gəldiyini bildirirdi. Dövlət qəzetlərinin yayımladığı məlumatlara görə səfərin əsas məqsədi - qoca pontifikin dünya müsəlmanlarına və xristianlarına məhz bu ölkədən müraciət etmək, insanları birliyə, qarşılıqlı dözümə və mərhəmətə çağırmaq niyyəti idi.
«Papa dünya müsəlmanlarına və xristianlarına məhz bu ölkədən müraciət etmək niyyətindədir.» - Vatikanın Cənubi Qafqaz üzrə səfiri, apostol nunsiy Klaudzio Quçerotti qəzetlərə verdiyi müsahibəsində təşrifin məqsədini belə açıqlamışdı.
…Niyə məhz burdan - bu vaxtacan yada düşməyən, saya salınmayan, tarix boyu kirli neft və siyasət burulğanlarında bulanan yad bir müsəlman ölkəsindən?.. - o günlər mən maraq və həyəcandan boğula-boğula fikirləşir, Papanın qəfil təşrifinin səbəbini, xarici radiostansiyaların səfər barədə yaydığı məlumatlarda, Papanın xüsusi saytlarında axtarır, səbəb tapılmadıqca, yaşadığımız «aydın» dünyanın bitib tükənməz müəmmalardan ibarət möhtəşəm Sirr olduğu barədə neçə illərdən bəri gəldiyim «sadəlövh» qənaətlərimdə heç də yanılmadığımı anlayırdım…
Papanın ömrünün bu çağında - yeriməyə, danışmağa taqəti olmadığı köməksiz, zəif vəziyyətində dünyaya ünvanlayacağı müraciətinin əslində, məhz burda - amansız maddiyyat qanunlarının ənənələrini özündə sabit sədaqətlə yaşadan bu məmləkətdə nəyisə dəyişəcəyini o günlər anlayan, deyəsən, tək bir mən idim.
« - Mənim müraciətim duadır. Böyük Tanrıya ünvanladığım bu duanı mən müqəddəs Məryəm Anayla birgə oxuyuram... Bu duanı əslində, mən hamınızla birgə oxuyuram… Bu, insanın insan naminə oxuduğu duadır… Yer üzünün bütün insanları naminə, bu dünyada tarix boyu yaşamış və yaşamaqda olan dirilər və ölülər naminə oxunan duadır…»
Papanın bir vaxtlar mötəbər moizə mərasimində dediyi bu sözlərdən yadımdadı ki, nə vaxtsa, çoxdannan - olsun ki, uzaq uşaqlıq illərində itirdiyim tanış tarazlığımı əldə etmiş, sonradan bunun, özümü uşaqlarımla, cavan yaşlarında itirdiyim valideynlərimlə bir bu möhtəşəm duanın içində - Papanın şəfqətli sözlərinin mühafizəsində hiss etməyimin rahatlığı olduğunu anlamş, dünyanın izaholunmaz hüdudsuzluğunu duymuşdum…
* * *
Həmin o gizli təlatümlər dolu gərgin günlərin birində necəsə, təsadüfən küçədə rastlaşdığım köhnə bir dostumla - bir vaxtlar yığcam ədəbi məclislərdə oxuduğu təsirli şerlərindən vəcdə gəldiyimiz, sonradan isə ədəbi həyatımızın hansı döngəsində qəfildən itirdiyimiz keçmiş həmkarımla rastlaşdığımız zaman ötəri hal-əhvaldan sonra onun, bu tarixi təşrifdən qıcıqlandığını hiss edib tutulmuş, söhbəti yarımçıq kəsib uzaqlaşmağa cəhd göstərsəm də, keçmiş qələm dostumun «cəngindən qurtula bilməmişdim». Girəcəyi sütunlu mühüm idarənin qarşısında baş tutan o görüşün heç də adi təsadüf yox, hər ikimizin həyatını ləyişəcək taleyüklü əlamətdar hadisə olduğunu isə mən yalnız bir qədər sonra - mötəbər qonaq niyyətində tutduğu işlərini bitirib başa çatırandan, ölkəni tərk edib öz uzaq, sakit kilsəsinə yola düşəndən bir xeyli sonra anlamışdım…
…O gün biz tamamilə təsadüfən, onun işlədiyi idarənin küləkli səkisində, o, küçənin üzbəüz tərəfində dinməz parlaqlıqla dayanıb onun yolunu gözləyən qara dövlət maşınına sarı addımlayarkən rastlaşmışdıq.
Məni görəndə o qəribə bir çaşqınlığa düşmüş, ayaq saxlayıb ehtiyat dolu tərəddüdlə sanki hal-əhval tutmağın mümkünlüyünü ürəyində götür-qoy eləmişdi.
…Keçmiş həmkarımın dövlət əhəmiyyətli idarəyə keçəndən bəri düşdüyü bu qəribə halı - bizlərlə - vaxtı ilə onunla bir idarədə işləmiş sadə qələm adamlarıyla rastlaşarkən, səbəbi naməlum pərtliyə, anlaşılmaz çaşqınlığa düşməsi - gah özünü görməməzliyə vurub iti addımlarla o yerdən uzaqlaşması, gah da cinayət üstündə yaxalanmış cani görkəmi ilə yerində laxlaya-laxlaya gördüyü işlər barədə yersiz hesabatlar verməsi yalnız bir şeydən - onun, bizlərin, ya bəlkə də uzun-uzadı iztirablı illərlə ona yaşamağa özündə yer vermiş Ədəbiyyat qarşısında gizli günahlar daşıdığından xəbər verirdi…
Həmin əlamətdar görüş əsnasında Vatikan rəsmisinin sirli səfəriylə bağlı mistik düşüncələrimi, Papanın müqəddəsliyini sübuta yetirən əlaqəsiz fikirlərimi onunla bölüşməyə çalışdıqca, o məni hansısa, uzaqlıqlardan baxan yorğun gözləriylə dinləyib:
- Onu bir vaxtlar Lyolik çağırırdılar. Axı əvvəllər o, artistlik edirdi?!.. Sonradan yazıçılığa girişdi. Axırda da Papa oldu. - demişdi, sonra da pərtliyimin dərəcəsini müəyyənləşdirməkdən ötrü gözaltı üzümə zillənmişdi.
Onun, insanları, xüsusən, ədəbiyyat adamlarını pərt edib utandırmaqdan, gücsüz köməksizliklərini «ifşa edib» lağa qoymaqdan xüsusi, yandırıcı zövq duyduğunu mən hələ lap çoxdannan - o, həmin o mühüm idarəyə keçməmişdən əvvəl anlamışdımsa da, içi qaramtıl acıq dolu bu həzzin, onun nakam şair taleyinə nə kimi təsəlli gətirdiyindən nə o vaxtlar, nə də sonralar baş aça bilməmişdim…
…O, üzbəüz səkinin kənarında yolunu gözləyən qara dövlət maşınını unudub iri addımlarla mənimlə yanaşı addmlayır, gizli dövlət tapşırığı almış tək, düşünülmüş ardıcıllıqla Papanın dünya siyasətinə əlaltı müdaxilələrindən, dünyəvi reformasiyalarda əsaslı dəyişiklər yaratmağa qadir «məkrli barmağının» nüfuzlu işarələrindən danışır, mən onun gövdəli vücuduna yaraşmayan balaca ayaqqabılarına baxır, bayaqkı «yersiz uçuşlarıma» görə dərin peşmançılıq hissi keçirir, bir vaxtlar ilahi şerlərindən feyz aldığımız bu adamın Papanın gəlişinə püskürdüyü gizli hiddətinin səbəbləri barədə düşünürdüm…
Adddımladıqca uzaqlaşdığımız mühüm idarəyə keçəndən bəri öz səsindən diksinən sayıq baxışlı ürkək məmura çevrilməsinin səbəbini mən çox vaxt bu idarənin qəribə bir tarımlıqla gərilən dəhlizləri boyu qısa, becid addımlarla o baş-bu başa yeriyən, üzləri, nəyinsə, hansısa dağətəyi ərazilərin relyefini andıran, işlək məmurların darısqal əhatəsi ilə bağlayırdım. Bir vaxtlar ölçüsüz duyğularından çatlamağa gələn bu «azadlıq carçısının» son illərin müxtəlif rəsmi toplantılarında - beynəlxalq müşavirələrdə və konfranslarda uzun-uzadı, darıxdırıcı saatlarla oturmasını, gözündə eynək, qulaqlarında tərcümə qulaqcıqları, dar boğazlıqlı qalstukda, qəribə, ağlasığmaz təmkinlə qarşısındakı ağ vərəqdə əlaçı şagird səliqəsiylə hey nələrsə yazmağını müşahidə etdikcə, sirli insan xislətinin ağlagəlməz və gözlənilməz imkanlarını bir daha dərk edir, qəlbimin ən mübhəm məsamələriylə onun, bu darıxdırıcı iclas salonlarından axır ki, nə vaxtsa bezib qaçacağını, bu havasız darısqallıqları öz yenilməz şair azadlığı ilə, ölü balığın qarnını yırtan tək, yırtıb kənara sıçrayacağına inanırdım… Lakin aylar, illər ötdükcə, onun darıxmaq əlaməti sezilməyən üzündə, sıxıntı və kədər axtardığım gözlərində iztirab və üzüntü əvəzinə, firavanlıq xoşbəxtliyinin, maddi rahatlığın izlərini tutduqca, Ədəbiyyatla, Onun seçdiyi fərdlərlə bağlı tam məlumatsız olduğumu anlayır və bu qənaətimdən daha pis sarsılırdım...
…Biz yolun o biri üzünə keçmişdik, rahat addımlarla şəhərin mərkəzi xiyabanlarından birinin yan səkisi ilə adımlayırdıq.
Mən pərtliyimi gizləməkdən, eyni zamanda onun ürəyini yumşaltmaq, üzünə sızmağa davam edən acıq və hikkə dolu istehzasını əritməkdən ötrü Papa barədə oxuyub bildiklərimdən - onun, müsəlman ölkələrinə səfəri zamanı məscidləri zityarət edən ilk Vatikan yepiskopu olduğundan, yüz minlərlə kimsəsizlərə və kasıblara öz şəxsi büdcəsindən yardım etməsindən, moizələr vaxtı duaları poetikləşdirib şeir üslubunda oxumasından, Vatikanın tabeçiliyində olan kilsə icmalarına göndərdiyi hər ensiklikanı*, yaxud, hər hansı rəsmi sənədi poetik misralarla yazdığı təsirli dualarla bitirməsindən, darıxdırıcı liturgiyaları** şeir oxuya-oxuya, səmimi söz məclislərinə çevirməsindən danışırdım…
O mənə gizli inciklikdən büzülmüş dodaqlarını gəmirə-gəmirə qulaq asırdı, yeridikcə, öz ayaqlarına baxırdı… Bu ayaqlar qəribəydi ki, lap əvvəllər də - biz onun fəhmi gələrkən, başına yığılıb seçmə şeirlərini dinləyəndə də onun bədən ölçülərindən izaholunmaz bir uyarsızlıqla seçilirdi və bu qəribə balacalığı ilə ən ilahi şeirlərin belə sehrini necəsə, itirirdi…
…Mən, Papanın bir vaxtlar müqəddəs Pyotr meydanından yayımlanan moizə vaxtı - nəhəng izdihamın qarşısında üzü divara dayanıb dua oxuduğu yerdə qəfildən duanı yarımçıq kəsib insan kütlələrinə sarı çönərək sarsılmış halda:
- Qorxmayın!.. - deməsini xatırlayır, həmin gün bu mömin dindarın, insanlığı bütün təriqətlərin və dinlərin fövqündə - əlçatmaz və dərkedilməz yüksəkliklərdə, bu dünyadan əsrlər və qərinələrlə köçüb getmiş saysız-hesabsız ruhlarla birgə duyduğunu ona anlatmağa çalışırdım.
O qətiyyətlə susur, üzünün gərginliyindən, içində laxlamaq istəyən həyatəhəmiyyətli nələrinsə domino daşları kimi dağılıb itməsinin qarşısını almaqla məşğul olduğu bilinirdi.
Mən Papanın, ədəbiyyata duyduğu sevgi ilə qədim din ocağında qeyri-ənənəvi ab-hava yaratmasından, əsrlərdən bəri daşlaşmış kilsə qanunlarını bütün dinlərin və təriqətlərin fövqündə duran ilahi duyumlarıyla laxlatmasından, bununla da Vatikanı və mötəbər Kardinallar Gildiyasını sarsıtmasından danışır, bu mömin şairin Vatikana gəlişi ilə soyuq kilsə ənənələrinin arasıyla işə düşən tamamilə yeni - yazılmamış Ədəbiyyat qanunlarının yaratdığı ayrı ab-havanı ona bacardığım qədər mükəmməl şəkildə təsvir etməyə çalışırdım...
O, dinmirdi. Üzündə dolaşan narazı ifadə dediklərimin onda heç nəyi dəyişdirmədiyi bildirirdi. Mənsə, öz dediklərimdən axmaq bir kövrəkliklə təsirlənir, boğazıma dolan qəhərimi gizləməkdən ötrü tez-tez öskürür, tələsik yeridiyimdən, ya birnəfəsə danışdığımdan, təntidiyimi hiss etdikcə, addımlarımın sürətini azaldırdım. Bayaqdan bəri az qala vaxtı qabaqlaya-qabaqlaya çatmağa tələsdiyim vacib ünvan da, görəcəyim əhəmiyyətli işlər də söhbətlərin axarında öz vacibliyini və əhəmiyyətini itirmişdi. İndi biz keçmiş şair dostumla «sadəcə gəzişirdik».
- Kişi ədəbiyyat adamıdı, şairliyini işə salmağa yaxşı yer tarpıb. - o ortaya düşən uzun-uzadı, gərigin sükutdan sonra dedi və mənə sarı baxmadan, kinayə dolu məkrli bir gülüşlə astadan güldü.
Onun, ədəbiyyat adamlarına - istedadlı, lakin, kasıb və köməksiz şair-yazıçılara duyduğu gizli kinayə həmişə məndə, səbəbi özümə də məlum olmayan, anlaşılmaz qorxu hissi yaradırdı. Mən hansısa solaxay fəhmimlə onun, həyatlarını ədəbiyyatın üzərində qurmuş zərif və «əfəl» adamlara duyduğu qıcııqla bərabər, bu «zəif» qələm əhlinin həm də həmin o «köməksiz» ədəbiyyat sevgiləriylə ona o mühüm idarədə, qalın meşin üzlü mötəbər iş otağında necəsə, mane olduğunu, onun, «bədii söz» - lə bağlı nələrdənsə gizli, sarsıdıcı əzablar çəkdiyini də anlayırdım…
Təxminən bir neçə ay bundan əvvəlki görüşümüzdə də - həmin o mötəbər idarənin dar səkisində baş tutan təsadüfi rastlaşma zamanı keçmiş günləri, dostları xatırladıqca və mən yenə «gödək Yer radiuslarından» çıxıb Sözün hüdudsuz ənginliklərində pərvazlandıqca, o həmin gizli kinayə ilə gülümsünüb:
- Qurtarın bu komediyanı. Sehr nədi, filan nədi?!.. - deyərək, sözümü yarımçıq kəsmişdisə də, sonradan elə bil öz-özünə nədənsə əzilmişdi... və mən həmin gün onun, Sözdən - onu məhv etməyə qadir olan qüvvətli və möhtəşəm nədənsə qorxan tək, qorxduğunu anlamışdım...
…O, indi də həmin xofun içindəydi… Rəngi avazımış, səyirmiş dodaqlarının rəngi qaçmışdı. Özünü sındırmadan, ləng və rahat yerişlə yerisə də, içəridə vurnuxduğu, nəyisə qabaqlamaq və qalib çıxmaq istəyi bilinirdi...
Bir qədərdən sonra biz mühüm idarənin binasından xeyli uzaqlaşmışdıq.
O hələ də işgüzar inadla mənim «eyforiyamı» dağıtmaqla məşğul idi və elə bil o da, bir müddət əvvəl getməyə hazırlaşdığı vacib yeri və daha vacib nələrisə unutmuş yaxud, qəti qərarla arxa plana keçirmişdi…
- Bütün bu danışdıqların, yaradıcılıqdı... yazıçı təxəyyülünə işləyən bədii materialdı... - o, nəyəsə möhür vuran kimi, dedi, sonra qəribə bir kədərlə - Bu dünyada sehr axtarmaq - suyun altında quş axtarmaq kimi bir şeydi. - deyə əlavə edib susdu.
Mənim təslim olmaq fikrim yox idi... Qəribə bir yaddaş açılışı ilə mən Papanın bir vaxtlar Yer üzünü lərzəyə salan Səlib yürüşlərinə görə bütün müsəlman dünyasından üzr istəməsini, Katolik Kilsənin tarixində baş vermiş bütün xoşagəlməzliklərə görə, xristian Şərqi ilə pravoslavlar arasında əlaqələrin kəsilməsinə, dini müharibələrə və inkvizisiyalara görə, hətta nə vaxtsa, orta əsrlərdə yaşamış dahi riyaziyyatçı-astronom Qalileo Qalileyin inkvizisiya məhkəməsi tərəfindən ömürlük həbs cəzasına məhkum edilməsinə görə Yer üzünün bütün insanlarından üzr istəməsini, tarix boyu törədilən bu bağışlanmaz günahları öz üzərinə götürməsini xatırlayır, bir vaxtlar Günəşin Yer kürəsinin və başqa planetlərin başına yox, əksinə, Yer kürəsinin və planetlərin Günəşin başına hərləndiyini sübut edən Qalileyin faciəli ölümündən 340 il keçəndən sonra Papanın müdaxiləsi ilə bəraət almasını, bu dahi alimi üç əsr yarım bundan əvvəl məhkum olunduğu haqsız cəzadan azad etməsini yada salır, gözümün ucuyla üzündə gedən dəyişiklikləri izləyirdım…
O qarşısından ötüb-keçdiyimiz mağazaların vitrinlərinə, ağaclara baxa-baxa yeriyir, sanki dediklərimi eşitmirdi… sonra elə o tərəflərə baxa-baxa da:
- İnsanı ölümündən sonra nədən azad etmək olar axı?.. - deyib üzü o tərəfə pis-pis güldü.
Onda mən, Yer üzündə kəsilən cəzaların, o biri dünyada davam edə bilməsi ilə bağlı fərziyyələrimi ona bildirdim. O bu fərziyyələrdən niyəsə bərk əsəbiləşdi və əsəbiliyini gizləməkdən ötrü bütün yolu üzünü mənə sarı çevirmədən addımladı.
Mən onun içini oymaqda olan məlum xofun bu rahatsız vücudu daha hansı hallara sala biləcəyi barədə düşünür, hansı tərəfi iləsə Ədəbiyyatın, o biri yarısı ilə həmin o darısqal dəhlizli mühüm binanın olan bu zavallı insanı əlimizdən buraxdığımıza görə gizli günah hissi duyur, bəzənsə, onu bu hala salmaqda əsaslı rol oynamış zəhərli qadınını - onun təkər altında qalmış çəkmə tayı tək, əzik və daim narazı üzünü xatırlayırdım…
…Bu qadının zəhərini onun, ictimai yerlərdə, rəsmi tədbirlərdə arvadıyla, təhlükəli və öldürücü olan nə iləsə rəftar edən kimi, gizli ehtiyatla, sayıq ehtiramla davranmasından, arvadının ayaqqabılarına, əlcəklərinə həsr etdiyi içi xof dolu şerlərini, oxunması vacib buyrulan dövlət sənədini oxuyan tək, gizli gərginliklə oxumasından hiss etmiş, vaxtının əksər hissəsini - sübh tezdəndən gecəyə qədər həmin o adamsız idarədə - təkadamlıq kameranı andıran darısqal iş otağında keçirməsini, bu zəhərli qadınla üzbəüz tənhalıqda qalmağın dəhşətindən qurtulmaq cəhdi olduğunu anlamışdımsa da, bir müddətdən sonra hər şeyi yaşadığımız dünyanın incə şair ruhunun məhvinə yönəltdiyi amansız varolma qanunlarının ayağına yazmışdım...
…Yanaşı addımladıqca, onun, işıq pulunu ödəyə bilmədiyi soyuq qış ayları arvad-uşağıyla bir yaşadığı işıqsız və istisiz mənzilini, balaca, lakin iddialı evinin gündəlik qanıqaraçılığından əziyi açılmayan köynək-şalvarını, pulsuzluqdan və ehtiyacdan xarabalıqlar bayquşunu andıran kədərli vücuduyla üzümüzə zillənməyini xatırlayır, onun bu gizli xofunun, arada bir gizli yarasından köynəyinə sızan tək, üzünə sızan laybalay günahlarının çoxlu sayda daha ayrı səbəbləri olduğunu da necəsə, anlayırdım…
Bu səbəblər barədə isə düşünə bilmirdim... daha doğrusu, buna gücüm çatmırdı. Həmin o «naməlum səbəblər» tərəfinə keçmək istəyərkən, işgəncələr və üzüntülər dolu qaranlıq, ağır havadan zəhərlənən tək, zəhərləndiyimi duyurdum.
…Biz xiyabanı ötüb dənizkənarı prospektə çıxmışdıq… Bir-birinin ardınca həris acgözlüklə sümürdüyü siqaretlərin tüstüsündən, ya illərin axarıyla bozarıb gümüşü rəngə çalmağa başlayan çal saçlarıyla tunc heykəli xatırladan dostum, indi səssiz addımlarla yeriyir, ayaqlarını sanki qəsdən ehmal ata-ata, mənim dediklərimdən çox, düşündüklərimi eşitmək istəyirdi.
Mənsə, yenə Papadan danışırdım… Onun zəhlətökən istehzasının axırına çıxmaqdan ötrü Papanın əlamətdar rituallarından - tüpürcəyinin, niyəsə radionun içindən çıxdığı təlqin edilmiş və bundan ağlını itirib qorxunc bağırtılarla döşəmədə qıvrılan qızı İblisin tələsindən azad etməsini xatırlayırdım…
«- İblis bu dünyaya ağalıq edir… bizləri ən gözlənilməz məqamlarda öz təsiri altına salmaq bacarığını əldən vermir.» - Papanın bir vaxtlar İblis barədə dediyi bu sözlərdən, nəhayət ki, dostumun üzünün, qəribə bir məsuliyyət ifadəsi ilə dəyişdiyini hiss etdim və bununla da söhbəti bitirdim.
…Həmin günün gecəsi biz onunla bir də - bu dəfə, həmin o mühüm idarənin əlamətdar səkisində yox, mənim qızdırmalı titrətmələr dolu yarıqaranlıq yuxumda rastlaşmışdıq… Həmin o yuxuda mən onun həddən ziyadə isti otağında peyda olmuş, onun göstərişi ilə tikili layihəsini andıran əcayib cədvəli xırda işarələr və hərflərlə doldurmaqla məşğul olmuşdum… Yuxunun bir aləmi hərflərin və işarələrin hədsiz xırdalığından nəfəsimin təngidiyini, dizlərimin heysiz zəifliklə titrədiyini duyub ayağa sıçramaq, kağız və toz iyi qoxuyan bu cansıxıcı otaqdan qaçmaq istəmişdimsə də, onun buyruğundan heç cür çıxa bilməmiş və bu dövlətəhəmiyyətli məsul tapşırığı müti itaətlə sonacan yerinə yetirməli olmuşdum…
O gecə, bu miskin cədvəldoldurma əməliyyatı axır ki, bitib başa çatmışdı və «dostum» sirli cədvəllər dolu qovluğu qoltuğuna vurub ayağa qalxmışdı, üzündəki qalib təbəssümlə mənə:
- Səni təbrik edirəm, əmrin artıq verildi. Sabahdan Vergilər Nazirliyinin baş müfəttişi vəzifəsində işləyəcəksən… - deyərək, mürəxxəs olmuşdu...
…Yuxunun səhəri günü mən bütün bu əcayibliklərin - xırdalığı və quyruqları ilə qanadlı həşəratları andıran işarələrlə dolu o cədvəlləri gözlərim qaralanacan, yorğunluqdan ürəyim bulananacan doldurmağımın nə demək olduğunu yozmağa çalışmışdımsa da, dəqiq bir şey anlaya bilməmiş, yalnız axşama yaxın - işıq idarəsindən gələn zəhləkar müfəttişlərdən xilas olub Milli Məclisin iclaslarından verilən qısa reportajla baxdıqca, qəfildən o gecəki yuxumun dəhşətli sonluğunu - «dostumun» qəfil təklifindən - Vergilər nazirliyinin baş müfəttişi işləyəcəyimə görə qəribə bir rahatlıq duyduğumu xatırlamışdım…
* * *
Papanın ölkəyə səfəri ilə əlaqədar dövlət səviyyəsində də hazırlıq işləri gedirdi. Mötəbər ruhaninin qarşılanma mərasiminin tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri ilə görüşünün, şəhərin ən iri idman komplekslərindən birində nəzərdə tutulan kütləvi moizə ritualının yüksək səviyyədə keçirilməsi üçün müvafiq təşkilati tədbirlər görülürdü. Vatikan rəsmisinin səfər vaxtı qalacağı prezident iqamətgahında da - şəhər yüksəkliyinin mənzərəli xiyabanlarından birində ucalan dəbdəbəli sarayda da mötəbər qonağın gəlişinə hazırlıq işləri gedirdi.
Müqəddəsin ölkəyə gəlişinə bir gün qalmış isə qəzetlər Vatikanın Xüsusi İdarəsinin səfərlə bağlı verdiyi açıqlamalarda Papanın, onun üçün hazırlanmış prezident iqamətgahında yox, şəhərin kənar məhəllələrindən birindəki kiçik, görkəmsiz oteldə qalacağının qərara alındığı barədə məlumatlar yaydı.
Pontifikin, prezident iqamətgahında yerləşdirilməsi təklifini qəbul etməməsinin səbəbləri barədə nə o dövrlər, nə də sonralar, nə rəsmi Vatikan, nə də yerli dövlət rəsmiləri tərəfindən heç bir açıqlama verilmədi. Lakin elə həmin gün şəhərin küçələrində, uzun ətəkli geyimlərdə, boyunlarındakı yoğun zəncirlərini xışıldada-xışıldada gəzişən əcnəbi katoliklər, çəhrayı üzlü cavan keşişlər görünməyə başladı…
Verilən xəbərlərə görə Katolik Kilsəsi başçısının mühafizə xidməti artıq şəhərdə idi. Şəhərin mərkəzi küçələri ilə, izdihamlı fəvvarələr meydanında, bəzən də, lap ucqarlarında, dar keçidli köhnə məhəllələrdə burala dünyanın hansısa ayrı qatından düşmüş kimi, gəzişən bu gülümsər üzlü adamların, Papanı burda - başı bitib-tükənməz yaşam savaşlarına qarışmış bir ölkədə kimdən və nədən qoruduğunu o günlər, hamı kimi mən də anlamırdım.
Əzəmətli Vatikan qalasının, yüz nəfərlik dəmir dəbilqəli Vatikan qvardiyasının Papanı hər zaman və hər yerdə nədən qoruduğunu mən yalnız sonralar - həmin bu şair-məmur dostumla guya təsadüfən rastlaşdığım o əlamətdar görüşdən sonra anlamağa başladım…
* * *
Bir vaxtlar səhərin sübh çağlarında şəhərin uzaq, kasıb məhəlləsində yerləşən bir gözlü evindən çıxaraq, soyuq, qarlı küləkləri nazik, nimdaş pencəyi ilə yara-yara pay-piyada işə gələn məmur-şair «dostumun» sonradan necəsə, hansı gizli qüvvənin hökmüyləsə dünyanın küləksiz tərəfinə keçməsi barədə düşündükcə, gözümün qabağına ilk əvvəl onun, sadiq it gözlü dəyirmi oğlanları, kasıbçılığın, əziyyətli və ucuz həyatın məftil kimi burub qaraltdığı əsəbi arvadı gəlir, bu binəva biçarələrin ömürləri uzunu çəkdikləri ehtiyacların heyfini onun evə heç bir xeyir gətirməyən ədəbaz şair vücüdündan çıxmağını, bəzi qaranlıq gecələrlə onu öz «vecsiz» şair qələmi ilə döyməklərini, sonra o qələmiləri aylar və illərlə yazdığı qalaq-qalaq «cəfəngiyyatıyla» bir, əsəbi acgözlüklə, çörək əvəzinə çeynəyib yeməklərini təsəvvürümə gətirirdim…
…O, indi də şeir yazırdı… bu şeirlərdə həmin dəyişməz tənhalığından, səbəbi naməlum sarsıntılardan üzüldüyünü etiraf edir, dara düşmüş yetim naləsi ilə Allahı, insanları köməyə çağırırdı... Lakin, özünəməxsus ustalıqla, yerli-yerində işlətdiyi cilalı sözləri daha əvvəlki kimi diri deyildi, adama toxunmurdu… elə bil hardansa, Allahın və sarsıntıların böyründən ötüb keçir, öz zəif köməksizliyi ilə acı mərhəmətdən savayı ayrı bir hiss oyatmırdı…
Bəzən mən onun bu zəif, heysiz sözlərini qucağıma yığıb haralardasa gizləmək istəyir, əzabkeş qələm dostumu bu lazımsız söz külliyatından xilas etməyin yollarını axtarır, bu anlaşılmaz tələbatın səbəblərini isə dərk edə bilmirdim.
Bu, həmin o vaxtlar idi ki, mən, ha tərəfdənsə üstümə əcayib bir müstəqilliklə şığıyan ayrı növ hiss və duyğuların əsirinə çevrilmişdim… Hər şey gündəlik axarıyla davam etməkdə olan adi günlərin birində baş vermişdi. Günlərin bir günü mən necəsə, qəfildən dörd bir yanımı əhatə edən məişət əşyalarının özünəməxsus möhtəşəmliyini hiss etmiş, zahirən heç bir təhlükə saçmayan bu zərərsiz predmetlərin xüsusi təsir gücünə malk olduğunu anlamış, gündəlk məişət həyatımızda işlətdiyimiz bu cansız xırdalıqların qarşısında öz gücsüzlüyümü dərk etmişdim…
Əlinə qalanda, əşyaların malik olduğu həmin o təsir gücünü mən, hələ bir qədər əvvəl - bir dəfə necəsə, qış geyimlərini yay geyimləri ilə əvəz etdiyim havasız günlərin birində hiss etmiş, çemodanlara yığılmağını gözləyən yun jaketlərin, dəri papaqların, əlcək və şalvarların başgicəlləndirici fəvvarəsində qəribə bir köməksizlik, səbəbi, izahı olmayan, anlaşılmaz bir çıxılmazlıq duymuş və bu qorxunc geyim zəlzələsindən, gün vurmasından yatan tək, qısa fasilələrlə iki sutka yatmışdım...
O hadisədən bir qədər əvvəl isə, uzun-uzadı illərlə əlamətdar hadisələr zəmnində hədiyyə aldığım qiymətli zinət əşyalarımın öz dəyişməz və sabit vəziyyətində qaldığı gizli hücrəsindən buxarlanan tək, öz-özünə yoxa çıxmasından duymalı olduğum təəssüf və məyusluq əvəzinə, vücudumu saran anlaşılmaz azadlıq havasından heyrətə gəlmiş, sən demə, uzun illərdən bəri məni evin hansı gizli bucağındansa, necəsə əzənin, daha doğrusu boynuma yük olub boğazımdan ağır xalta kimi asılanın həmin bu bahalı əşyalar olduğunu anlamışdım... Bir qədər sonralar cansız əşyalardan duymağa başladığım əcayibliklərin getdikcə, səbəbi mənə bəlli olmayan anlaqsız darısqallıq vahimələriylə, ölüm çıxılmazlığını andıran sıxıntılarla əvəz olunmasından isə, zahirən guya bizlərdən asılı olan bu «xırım-xırdalıqların» əslində, hansı sirli qanunauyğunluqlarlasa tabeliyində olduğumuzu necəsə, hansı solaxay fəhmimləsə dərk etmişdim…
Əşyalardan duyduğum xofabənzər əcayib hissin bu qaradinməz predmetlərin insanlığa qarşı yönəlmiş şüurlu, soyuq müharibənin ötəri və səthi görüntüləri olduğunu isə ilk dəfə mən, hələ bir neçə il bundan əvvəl həmin bu şair «dostumun» ad günündə - onun, dövlət işinə keçəndən sonra gözlənilməz bir qəfilliklə şəhərin mənzərəli yerlərindən birində ucaltdığı üçmərtəbələli malikanəsində, dörd bir yanın dəbdəbə və sarsıntı saçdığı möhtəşəm imarətində duymuşdum…
…Yadımdadı ki, həmin gün mənim halım, əlli adamlıq hündür söykənəcəkli əntiq stulların dövrəsndə ağaran nəhəng masanın üstündəki bolluqdan xarablaşmışdı… Süfrəyə düzülmüş müxtəlif ölçülü və quruluşlu qabların parıltısından ürəyim pis-pis bulanmış, otağın yuxarı başında əkiz pəhləvan nəhəngliyi ilə divara kimi söykənmiş pəzəvəng bufetlərin hündürlüyəndən başım hərlənmişdi… bir qədər sonra isə bədənimdən ötüşməyə başlayan öldürücü cərəyanlardan, tələyəbənzər nəyinsə içinə düşdüyümü hiss etmiş və elə həmn dəqiqə məni anlaşılmaz bir yekdilliklə əhatəyə alan əşyaların həbsində olduğumu anlamışdım…
***
…Həmin gün şair dostumun süfrəyə xüsusi bir nizamla düzülmüş bu lətif qab-qaşıqla - şərabın rəngini xüsusi çalarla oynadan hündür tutacaqlı büllur badələrlə qəribə bir sayğıyla, sayıq və ehmal ehtiramla rəftar etdiyini, çəngəl-bıçağı yeməyə az qala toxundurmadan, havada işlətdiyini, hər qurtumdan sonra badəsini xüsusi bir nəvazişlə - incə oturacağının süfrədən əzilə biləcəyindən ehtiyatla yerinə qoymasını, xanımının içi qab-qacaq dolu əzəmətli bufetlərin qarşısından dərin təvazö ilə ötməsini müşahidə etdikcə, bu insanların öz əşyalarından qəribə bir məsuliyyətlə çəkindiyini, onlarla, təkəbbürlü, qəddar xislətli ali varlıqlarla hesablaşan tək, hesablaşdıqlarını öz gözlərimlə görmüşdüm. Və ilk dəfə məhz həmin o axşam zahirən cansız və hərəkətsiz görünən bu məişət xırdalığının basılmaz sirli qüvvəyə malik olduğunu, öz davamlılığı və əbədiliyi ilə canı olan hər bir şeydən hansısa üstünlüklər təşkil etdiyini anlamışdım...
Mənim bu xəstəhal əşya qorxum nə iləsə, şair-dostumun həmin o gizli Ədəbiyyat qorxusunun davamına, ya bəlkə də əvvəlinə bənzəyirdi…
…Bəzən mən bu qorxular kəsiyində bircə şeyi dəqiq anlayırdım ki, dostumla mən, bu dünyanın bir-birinin qəsdinə duran və eyni zamanda, biri o birini qəribə bir uyarlıqla tamamlayan hansısa zidd qütbləri ilə - bədənin ruhla, şüurun duyğuyla, aşkarın gizliylə bir-birinə qənim kəsildiyi, yaxud, bir-birini, necəsə, istisna etdiyi hansısa sirli qanunauyğunluqlar üzrə bir-birimizdən qorxdurduq …
* * *
Vatikanın baş kahini, müqəddəs Pyotrun xələfi, əfsanəvi Roma Papası II İohanın ölkəyə təşrif buyuracağı gün şəhərə narın yağış çiləyirdi... Yazın son ayı olmasına baxmayaraq, bəzən bu narın çiləntinin sulu buz dənəciklərini andıran dolu ilə əvəz edildiyi də müşahidə edilirdi. Sanki kimsə, hardansa yuxarılardan, tarlaya toxum səpən tək, aşağılara dolu çiləyirdi…
Müqəddəsin ölkəyə qədəm qoyduğu günün axşamından başlayaraq isə bütün gecəni paytaxt səması boyu göyümtül-mavi şimşəklər çaxmağa başlamışdı... Şimşəyin səsinə çölə boylananlar bu məmləkətdə heç vaxt görmədikləri əfsanəvi bir mənzərənin - ecazkar səma atəşfəşanlığının şahidi olmuşdular...
Mənsə, həmin gecə göy üzünü qeyri-mütənasib şırımlarla dörd yerə bölən möhtəşəm şimşəklərə baxdıqca, o günün günortasını - tutqun səmalı, şaxtalı yaz günortasını, uzaq, qədim Vatikandan uçub şəhərin bir neçə kilometr aralığındakı hava limanında aramla yerə enən qırmızı zolaqlı təyyarəni, bir qədərdən sonra təyyarə qapısında görünən titrək qocanı xatırlayır, vaxtı ilə Vatikanın tarixində görünməyən heyrətamiz addımını - Kardinallar gildiyasının fövqəladə toplantısını çağırtdıraraq, Roma Katolik Kilsəsinin Allah və insanlar qarşısında tövbə etməsi barədə qərar qəbul etməsini yada salırdım...
Ömrünü Allaha xidmətə həsr etmiş kilsə xadiminin bu qəfil addımını doğuran səbəbin nə olduğu, neçə-neçə müqəddəslərin uyuduğu əzəmətli Vatikan divarları arasında baş vermiş hansı gizli günahları yumağa cəhd etdiyi barədə düşünür, müqəddəs kilsə divarları arasında belə, günah izləri axtaran bu ahıl dindarın, öz xəstəhal günah həssaslığıyla burda - günah məfhumunu çoxdannan itirmiş bu xürrəm məmləkətdə nə edəcəyi barədə fikirləşdikcə, ürəyimin sıxıldığını hiss edirdim...
***
O dövrlər dünyaşöhrətli Yepiskopun ömrünün bu çağında - yeriməyə, danışmağa taqəti olmadığı xəstə bir vəziyyətdə dünya xalqlarına müraciət etməkdən ötrü bu uzaqlıqda məsafəni qət edərək, məhz bura təşrif buyurması o günlər hamıya qəribə gəlirdi...
Əfsanəvi Roma müqəddəsini buna vadar edən nə idi axı?.. Yaxud, bu balaca, qarabuğdayı müsəlman məmləkəti bu ağbənizli, dünyagörmüş qoca üçün hansı əhəmiyyətlər kəsb edrdi?!..
Papa barədə o dövrlər az-çox məlumatlı olanlar bu fikirdə idilər ki, pontifik ölkəyə, həqiqətən, dünya xalqlarına müraciət etmək, son illərin siyasi qarışıqlığında torpaqlar və şəhidlər vermiş bu məmləkətdə adəti üzrə moizə oxumaq məqsədi ilə gəlmişdi. Xilas duasının məhz burda - az qala, səsin də maddiləşdiyi bir ölkədə oxunmasının, bizlərin bilə bilmədiyi daha əsaslı və gizli səbəbləri var idi, görünür.
***
…Deyilənə görə həmin gün qarşılanma mərasiminin yayımlanması məqsədi ilə aeroporta axışan yerli və xarici jurnalistlərin, foto-müxbirlərin və nataraz çəkiliş avadanlığının sayı-hesabı yox idi…
Rəsmi qarşılaqnma mərasimlərinin peşəkarlığında püxtələşmiş dövlət rəsmiləri geniş qarşılanma zolağında adətləri üzrə qayğılı və yorğun üzlərlə dayanmışdılar.
Deyirlər, qırmızı zolaqlı Vatikan təyyarəsi aramlı ləngərtilərlə limana qonub uçuş zolağı boyu hərləndikdikcə, limana ümumi sakitlik çökmüş, yalnız eniş pilləkəni təyyarə qapısına oturulduqdan bir müddət sonra qapının ağzında, müşayət dəstəsinin köməyi ilə çölə çıxan Papanın ağ geyimli bəyaz vücudu görünmüşdü…
Deyilənə görə Papanın təyyarə qapısında görünməyi ilə, bayaqdan bəri qarşılanma zolağının arxa tərəfində gərgin müntəzirliklə dayanan hərbi orkestr Vatikanın kədər və əzəmət dolu himnini çalmağa başlamış, dövlət rəsmiləri aramlı addımlarla təyyarəyə yaxınlaşmışdılar.
…Ruhaninin səhhətinin hədsiz ağır olduğu, hava limanından birbaşa yayımlanan telereportajda da gözə çarpırdı. O köməksiz hərəkət edə bilmir, eniş pillələrindən ehtiyatla endirilən arabasına zorla dayaqlanır, ətrafı dünyaya yenicə göz açmış quş balası kimi, anlaqsız baxışlarla seyr edir, üzündən, eniş pillələrinin üstündəncə geriyə qayıtmaq həvəsi oxunurdu…
Deyilənə görə bir vaxtlar o öz qənimini - Müqəddəs Pyotr meydanına yaxın binaların birindən güllə açaraq, onu ağır yaralayan Məhəmməd Əli Ağcanı da saxlandığı təkadamlıq kamerada həmin bu anlaqsız baxışlarla süzmüşdü…
Papanın ölmədiyindən heyrətə gəlmiş Ağca, ona baş çəkməyə gəlmiş dindara :
- Siz niyə ölmədiniz?.. Axı bilirəm ki, dəqiq nişan almışdım?! - dedikdə, pontifik oxuduğu duanı bitirib səssiz addımlarla kameranı tərk etmişdi.
Dustaqla təkbətək sürən bu bir neçə saatlıq tarixi görüşün məzmunu ictimaiyyata açıqlanmadan, məxfi saxlanılmış, zindanı tərk edib kilsəyə dönən pontifik, qatilinin əfv edilməsi barədə müraciət imzalamışdı. Bu hadisə ilə bağlı sonrakı açıqlamalarından birində isə:
- Bu dünyanın insanı xoşbəxt etmək gücü yoxdur… - demişdi.
O dövrlər Papanın Məhəmməd Əli Ağca ilə bağlı açdığı yeganə sirr - ona açılan güllənin trayektoriyasının Müqəddəs Məryəm Ananın əli ilə - ilahi bir möcüzəylə dəyişdirilməsi, görünməz əlin son məqamda onu ölümün astanasında saxlaması vəhyi idi...
***
Bütün bunlar rəvayətdi… - Papanın ölkədə olduğu günlər rəsmi tədbirlərin birində məni adamla dolu nəhəng zalın içində qəribə bir çevikliklə tapan yazıçı-dostum üzümə yenə öz «uzaq ərazilərindən» zillənmişdi… bir neçə gün əvvəl dediklərini indi təmkin dolu səbrlə möhkəmlətməyində idi…
Səsinin içiylə axan rahıtlıq, üzünün qəribə arxayınlıq ifadəsi və daha nələrsə, o axşam onun nədəsə haqlı olduğunu deyirdi...
Həmin o tədbirdə - şən musiqinin, gur səsli gümrah adamların əhatəsində mən necəsə, öz gücsüzlüyümü, Papayla bağlı duyğularımın xəstəhallığını anlayıb özüm özümə təslim olmuş, ədəbiyyat və sənət bomondunun toplandığı o tədbirdə qəflətən özümü, şəhərin ucqar qəsəbələrinin yarıuçuq, kasıb məhəllələrindən, parlaq dəbdəbəsi ilə baş gicəlləndirən saraya düşmüş yöndəmsiz əyalət adamı hiss etmiş, tədbiri yarımçıq tərk edərək, heysiz addımlarla evə dönmüş, o axşamın gecəsi isə bütün yuxunu qalib həmkarıma təslim olmaq məcburiyyətində qalmışdım...
…Həmin o yuxuda mən, öldürücü sükutun və qanı nədənsə mökəm qaralmış qalib həmkarımın tənə dolu baxışları altında əzilə-əzilə qalmış, qoltuğuna pərçimlənmiş qalın qovluqlardan çəkib çıxardığı sarımtıl kağızlı sənədlərldə yazılmış həqiqətlərlə - Qalileo Qalileyin hələ o vaxtlar - üç yüz qırx il bundan əvvəl böyük, bağışlanmaz səhvə yol verdiyini, Yerin və planetlərin Günəşin ətrafına yox, əksinə, Günəşin, bizim və planetlərin ətrafına dövrə vurduğunu müxtəlif rəngli möhürlər və ştamplarla sübuta yetirən dəlillərlə tanış olduqca, gözlərim qarala-qarala nə boyda səhv etdiyimi, Qalileo Qalileyin də, Papanın da, öz gücsüzlüyümü də anlamışdım…
* * *
Müqəddəs Atayla Prezident Sarayında təşkil olunmuş təntənəli görüşə dəvət olunanlar - ölkənin tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri, yüksək rütbəli məmurlar və millət vəkilləri, tanınmış jurnalistlər və siyasilər, səhnəsində bir neçə kreslodan savayı ayrı bir şey görünməyən işıqlı salona ehtiyatla daxil olur, müxtəlif səviyyəli mərasimlər çərçivəsində dəfələrlə olduqları bu yeri sanki birinci dəfə görürmüşlər kimi, maraq dolu gözlərlə tədqiq edir, salonun gur işığından, ya nədənsə, bir-birlərini böyük çətinliklə seçir, yalnız yerlərini tutduqdan sonra çaşqın üzlərlə salamlaşırdılar…
…Vaxtın tamamında, hansısa görünməz işarədən yekdilliklə ayağa qalxan zal, ölkə başçısının köməkliyi ilə səhnəyə gətirilən Papanı gurultulu alqışlarla qarşılamağa başladı.
…Pontifik səhnənin ortasına sarı bir neçə zəif addım atıb yerində laxladı, titrək əlini havaya qaldırıb tədbir iştirakçılarını salamladı və arxasınca gələn cavan kahinlərin köməyi onun üçün ayrılmış hündür söykənəcəkli, qırmızı kresloya əyləşdi.
Mərasimi xoş sözlərlə açan ölkə başçısı son illərin ağır siyasi burulğunlarında çabalayan məmləkətin mühüm problemlərindən - itirilmiş torpaqlardan, ağır qaçqın və köçkün probleminin həlli yollarından danışaraq, dünyanın bütün təriqətlərinin, dini icmaların, eləcə də ayrı-ayrı nüfuzlu din xadimlərinin bu insanəhəmiyyətli məsələdə öz sözünü deyəcəklərinə ümidli olduğunu bildirdi və bununla bağlı bir sıra icmaların gördüyü əhəmiyyətli işlərdən də danışdı…
…Qoca pontifik uzaq səfərin yorğunluğunu gizləyə bilmir, çıxışçını dinlədikcə, göz qapaqları ağırlaşıb gözlərinin üstünə enir, yuxudan ağırlaşmış başı sinəsinə asılır, kreslosunun arxasında müntəzir sayıqlıqla dayanan cavan kahinin vaxtaşırı üstünə əyilib qulağına pıçıldadığı sözlərdən dik atılır, ətrafı indicə görürmüş kimi, yuxulu gözlərlə seyr edir, sonra uzun-uzadı fikir dəryasına qərq olurdu… Bəzən onun, düşdüyü bu xəyalların hüdudsuzluğunda nələrdənsə sarsıldığı, titrək əlləriylə üzünü, başını qapayıb buralardan tezliklə uzaqlaşmaq istəyi bilinirdi… Bəzən də o oturduğu yerdə anlaşılmaz nələrdənsə kövrəldiyi, gözünə dolan yaşı gözlərindəcə ustalıqla saxlayıb geriyə qaytarmaq istədiyi, saxlamağa gücü çatmayanda, yanaqları boyu gizli-gizli axıtdığı tamaşa zalının qabaq cərgələrindən görünürdü…
- Kişinin başı xarablı. Oturduğu yerdə öz-özünə gözünün midiyini axıdır… - kimsə arxada pıçıldadı.
- O ağlamır, gözlərinin suyu axır. - yanında oturan yoğun səsli adam o birinin «səhvini düzəltdi».
…Ölkə başçısından sonra söz Roma Papasına verildi.
Ruhani sözünə, ayağa qalxmadan, deyəcəklərinə gücü çatsın deyə, nəfəsini bir müddət nizamladıqdan sonra başladı.
Xəstəliyin keyidib ağırlaşdırdığı dilini ağzının içində zorla hərəkətə gətirə-gətirə, güclə anlaşılan qırıq kəlmələrlə Böyük İlahi Rəhmin sonsuzluğundan, Yer üzünün ehtiyaclı olduğu qarşılıqlı dözüm və insan mərhəmətindən, dünyanı xilas edə biləcək Bədii Sözün şəfqətli qabiliyyətindən danışdıqca, səhnədən tamaşa salonunun yarıqaranlığına qəribə dalğa axını axır, məni ilıq burulğanlarla dövrəyə alıb hardansa ayırır, bu saxta rəsmiyyət dolu zaldan qoparıb, nə vaxtdan bərisə unudub yadırğadığım uşaqlıq çağlarıma - dünyanı duru gözlərlə görüb tanıdığım həmin zaman kəsiyinə salırdı…
Görüş iştirakçılarının gizli-gizli əsnəməsindən, orta və arxa cərgələrdə gəzişən asta xısınlaşmadan, qoca pontifikin, uzun illərin quru rəsmiyyət havasının gərginliyinə öyrəşmiş tədbir iştirakçıları tərəfindən qəbul olunmadığı bilinirdi…
…Ətrafdakılar görməsin deyə, gözümdən necəsə, öz-özünə - qəhərsiz və ağrısız axan yaşı gizlicə silir, buna qədər illər uzunu yalnız televizor ekranlarından duyduğum bu izaholunmaz doğmalığı, məni, ana nəvazişinə tamarzı qalmış körpə tək, bağrına basan ilahi rəhmi necə, hansı möcüzəylə anladığımı başa düşə bilmirdim...
Papanın bir o qədər də yaxşı anlaşılmayan qırıq sözlərini hava kimi udduqca, onun bura - bu küləkli məmləkətə nədən ötrü gəldiyini, bizləri anlamadığımız nələrdənsə qorumaq, ya hansısa gizli ağrılardan və darısqallıqlardan qurtarma naminə, yoxsa… məndən ötrü - olsun ki, hədsiz sadəlövh, lakin bu dünyada məhv olmadan yaşamaq üçün zəruri olan köndələn duyğularımın həqiqətini təsdiqləməkdən ötrü gəldiyini, ayırd etməyə çalışsam da, aydın bir nəticəyə gələ bilmirdim…
…Pontifik danışdıqca, fikirləri tez-tez qırılır, gözləri məchulluğa zillənib qalır, sanki dediklərini ordan oxuyub özü də əzab çəkirdi...
Sonra nə oldusa, ruhani çıxışdan çox, kədərli duanı xatırladan nitqini kəsib heysiz əlini başının üstə qaldırdı, var gücünü yığsa da, səsi bir o qədər də bərk çıxmadı:
- Acların qabağında yemə!.. - dedi, oturduğu yerdə heysiz bir ləngərtiylə yelləndi, sonra bir qədər astadan. - Yeyirsənsə, onları da süfrənə dəvət et… - deyib susdu.
Qızdırmalı adamın son qüvvəsiylə toparlanıb kimisə köməyə çağırmasını andıran bu səda bir müddət çaşqınlığa düşmüş tədbir iştirakçılarının üzəriylə dolandı… qabaq cərgələrin üstündə havadan asılıb qaldı...
…Papanın bu qəfil çağırışından sonra salonda qəribə bir pərtlik yarandı. Mərasim üçün neçə həftədən bəri hazırlanmış ssenarinin ardıcıllığında pozuntular getdi, bayram təntənəsi saçan qırmızı örtüklü səhnə bir müddət hərəkətsiz qaldı...
Ortaya düşən yöndəmsizliyi səhnəyə çıxarılan uşaq xoru pozdu.
* * *
…Vatikan başçısının səfəri başa çatdıqdan sonra - qoca pontifik gəldiyi minvalla hava limanına aparılıb, ordan vətəninə yola salındığı gündən başlayaraq, ölkə ərazisində o vaxta qədər görünməyən, qəribə iqlim dəyişiklikləri işə düşdü…
Həmin günün axşamı ucqar dağ rayonlarına, o yerlərdə bineyi qədimdən görünməmiş, güclü tropik yağışlarını andıran aramsız leysan yağışları yağmağa başladı… Bir neçə gün sürən bol yağış dağlardan baş alan nəhəng sel axınıyla axıb aşağı ərazilərin yaşayış məntəqələrini suyun altına aldı… Ucqar rayonlara külli miqdarda zərər vuran anomal yağıntının, qarşısına çıxanı cənginə alıb aparan möhtəşəm dağ selləri yaratması, bir çox yaşayış sahələrini və zəmiləri su altında yoxa çıxarması əyalət yerlərində kütləvi çaxnaşmalar yaratmağa başladı...
Paytaxtda vəziyyət bir qədər sabit olsa da, axşama yaxın neçə gündən bəri şəhərin səmasını bağlamış qalın bulud topalarının arxasından asta-asta şimşək çaxıntıları eşidilməyə başladı... Gecəyə yaxın isə vəziyyət bir ayrı cür dəyişdi. Şəhər kanalizassiya qovşağının sovurmağa gücü yetmədiyi bol yağıntı küçələrə axıb maşınları qayıq kimi suyun üstünə qaldırdı...
Yerli hidrometroloqlar Roma Papasından sonra ölkəyə düşən bu anomal yağıntını bu məmləkətdə tarix boyu görünməyən təbii fəlakət kimi qiymətləndirirdi.
Mənsə, Roma Papasının səfərindən sonra ilahi bir səliqəylə işə düşmüş bütün bu əlamətləri yazmağa başladığım hekayə-romanıma daxil edir, Papanın həyatı və ölkəyə səfəri ilə bağlı neçə vaxtdan bəri yığıb topladığım materialları müqəddəs tutiya kimi özümlə gəzdirir, axşamlar isə pəncərənin o üzündə qəribə insan qəhəriylə doluxsunan göy üzündən, buludların arxasında çaxmaq həvəsiylə gizli-gizdi uğuldayan şimşəklərin məni, vacib olan hansısa gizli həqiqətlərdən agah etmək niyyətindən, səbəbi özümə də bəlli olmayan izaholunmaz qalibiyyət hissləri keçirir, bəzən yazdığım yerdə uşaq kimi kövrəlib ağlayırdım…
Əsər - qoca pontifikin özü ilə gətirib gəldiyi yağışların burda nələrisə kökündən dəyişmək niyyəti daşıdığından, il uzunu əsən tozanaqlı küləklərin bozardıb öldürdüyü diri və yaşıl olan hər bir şeyi yuyub diriltmək həvəsindən, gecələrlə göyün o biri üzündən guruldayan şimşəklərin insanlarda İlahi qorxular yaratmaq istəyindən bəhs etməliydi…
Hekayəni, əlimdən sivişə bilcəyinin qorxusuyla, ağlasığmaz sürətlə işləyir, ölkə boyu cövlan edən anomaliyalar barədə axan məlumatları o biri əlimlə kağızlara qeyd edir, üstümə hardansa öz-özünə axan, axa-axa bir-birini itələyən fikir və duyğu fəvvarəsindən az qala başımı itirirdim…
Pəncərələrin şüşəsini, damın dəmirlərini səhər-axşam, gecələrlə gah ötəri tıqqıltılarla, gah döyüş təbili hikkəsiylə döyəcləyən yağışların səsi altında yazdığım yazı başdan-başa yağışla dolu idi... Yazı uzandıqca, bəzən mənə elə gəlirdi ki, Papanın yağışlarını kəsilməyə qoymayan mənim, hekayə boyu yağdırdığım ədəbi yağışlarımdı...
İş o yerə çatmışdı ki, mən bu yağışları öz ədəbi yağışlarımı idarə edən kimi idarə eləyir, yol getdiyim yerdə sidq-ürəkdən dilədiyim istəklə yağışı istəniən yerdə dayandırır, sonra yenidən yağdırırdım…
…Yerli hidrometeoloqların «siklon yağışları» adlandırdıqları bu şüurlu yağıntının tezliklə kəsiləcəyi barədə günaşırı yaydıqları proqnozların hər dəfə səhv çıxması məni hədsiz sevindirir, yenicə biçilmiş ot qoxulu bu yağışların, deyildiyi kimi, «şimal küləklərinin qovub gətirdiyi bol bulud yağıntısı» yox, öz xəstə canıyla bu məmləkətdə axır ki, nəyisə dəyişməyə nail olmuş Papanın yağışları olduğunu bir də anlayırdım...
***
Qaş-qabağı heç cür açılmaq bilməyən günəşsiz səmanın davamlı tutqunluğundan, sulu, sürüşkən küçələrin kimsəsizliyindən, gecələrlə qaranlıq səmanın dərinliklərindən hansısa ayrı dünyanın sirli hənirtiləri tək, eşidilən qorxunc şimşək çaxıntılarından kütləvi məyusluğa düşmüş ölkədə həqiqətən, nələrinsə dəyişdiyi - nəynisə sona yetdiyi bilinirdi…
İl uzunu davamlı ardıcıllıqla əsən şimal küləklərin dalğalandırıb bulandırdığı dənizin də, qatı tozanağın altında daim bozara qalan yaşıllıqların da rəngi dəyişmişdi… Yağışların, sellə bir yuyub-təmizlədiyi ərazilərdə hansı məqsədlərəsə xidmət edəcək yeni, ağ tikililərin özülləri atılmağa başlamışdı…
Papanın şəfqətli yağışlarından sonra elə bil insanlar da dəyişmişdi…
Şəhərin izdihamlı küçələri boyu dünyadan bezgin, yorğun üzlərlə sayrışan ərköyün paytaxt camaatının üzlərində qəribə, anlaqsız bir rahatlıq sezilməyə başlamışdı…
…Xüsusi işlər üzrə dövlət idarəsinin çoxmərtəbəli binasında da nə isə dəyişmişdi. Bina sanki nədənsə hürküb qorxan tək, dayandığı yerdən bir addım geriyə çəkilmişdi, qarşısındakı geniş səkisi də qəribə bir yığcamlıqla yığılıb daralmışdı.
Binanın özü də elə bil kiçilmişdi… Aramsız yağışlardan dərin gölməçələr bağlayan geniş səkisinin kimsəsizliyi, qızılı haşiyələri nəmişlikdən qaralıb bozaran nəhəng giriş qapılarının hərəkətsizliyi, axşamlar, hava qaralanda, adətən işıqlı cərgələrlə sıralanan pəncərələrinin sönüklüyü Papanın yağışlarının burda da - bir vaxtlar şeir yazıb ağlayan, incə qəlbli şair-dostumu xəbis məmura çevirmiş bu mühüm dövlət idarəsində də nələrisə dəyişdiyini bildirirdi…
…Mənsə, əsəri tezcə başa çatdırmaqdan ötrü az qala yuxuda da yazır, bəzi zülmət qaranlıq gecələrlə bütün yazdıqlarımın xəstəhal yazıçı uydurmsı olduğundan təşfişə düşür, özünü yuxunun ən həlledici məqamına xüsusi uniformada yetirən şair-dostumun mükəmməl qənaətləri qarşısında aciz qalırdım…
Bəzənsə, içi tutqunluqlar dolu digər yuxularımda Papanın yağışlarındı xof dolu qorxularıyla azmış şair-dostumu, onun ardınca hansısa, ayrı növ qorxular və xoflarla irəliləyən o biri qələm dostlarımı görür, onları nədənsə qurtarmaq, xilas etməkdən ötrü həyəcandan boğula-boğula:
- Qorxmayın!.. Qorxmayın!.. - deyir və niyəsə, özüm də vahimələnirdim...
Комментариев нет:
Отправить комментарий