Afaq MƏSUD

«YAZIÇILIQ – QADIN SƏNƏTİ DEYİL.»


Afaq Məsudla söhbət


Amerika Birləşmiş Ştatlarının Ədəbiyyat üzrə Fulbrayt təqaüdçüsü, Vaşinqton universitetininin müəllimi, fəlsəfə elmləri doktoru Alison Mendavil bu ilin may ayının 20 - də Afaq Məsudla Tərcümə Mərkəzində görüşərək, yazıçının həyatı, yaradıcılığı, müasir Azərbaycan ədəbiyyatına və ölkənin ictimayi həyatına baxışları haqqında müsahibə alıb. Amerikada nəşr ediləcək bu müsahibəni, müəyyən ixtisarlarla oxucularımıza təqdim edirik.


Alison: Mən Vaşinqton Universitetinin müəllimiyəm. Sizin, Dillər Universitetindəki çıxışınızdan böyük zövq aldım. İndi bir həmkarımla birgə, sizin «Qəza» hekayənizi tərcümə edirik. Sizdən alacağım bu müsahibə və hekayə Amerika jurnallarından birində dərc ediləcək.
Harda doğulmusunuz? Bir qədər ailəniz , ədəbiyyat və yazıçılıqla necə maraqlanmağa başladığınız haqqında danışa bilərsinizmi?

A. Məsud: 1957- ci ildə Bakıda, ədəbiyyatçı ailəsində doğulmuşam. Babam – Əli Vəliyev məşhur yazıçı, atam - ədəbi tənqidçi olub. Məktəbdə oxuduğum illər, əlbəttə, dünya ədəbiyyatının müxtəlif əsərlərini oxuyurdum. Yay aylarında isə – tətil vaxtları, bekarçılıqdan və bürküdən, yaxşı, ya pis olmasından asılı olmayaraq, əlimə keçəni oxuyurdum. Hətta yaş səviyyəmə uyğun olmayanları da. O dövrlər Moskvanın buraxdığı nəfis tərtibli «Dünya Ədəbiyyatı Kitabxanası» vardı və bu gün mən, yazıçı kimi formalaşmağımda, müəyyən mənada bu kitabxanaya borcluyam. O illər mən C.Steynbek, U.Folkner, X. Kortasar, M.Meterlinq və sair bu kimi, hələ azərbaycan oxucusuna məlum olmayan yazıçıları oxuyurdum. Təəssüf ki, indi yalnız ən məşhur əsərləri oxumağa vaxt tapıram. O da həmişə alınmır.
Dördüncü sinifdə oxuyanda “Qarğalar nə üçün qarıldayır?” adlı balaca bir nağıl yazmışdım. Lakin yazıçılıqla ciddi məşğul olmağa, ali məktəbin ikinci kursunda oxuyanda başladım. İkinci kursda ikən, «Həsən əmi» alı ilk hekayəmi yazdım. Bu, bizim qonşulğumuzda yaşayan qocaman bir şairin, «şairlik peşəsinə» heç cür uyuşmayan boz həyatından bəhs edən bir yazı idi. Onun və ailəsinin yaşadığı, boz əşyalarla dolu ev, bu evin, az qala saat mexanizmini andıran ölü həyatı, yadıma gəlir, o vaxt mənə qəribə, sıxıntılı hisslər aşılamışdı. Həsən əmi, «şairliyi» vəzivə kimi yerinə yetirir, hər gün, işə gələn kimi yazı masasının arxasına keçir, günün müəyyən saatları maşın dəqiqliyi ilə yaza-yaza harasa irəliləyir... Onun bu sxematik həyat tərzi mənə o qədər pis təsir eləmişdi ki, yadımdadı, uzun müddət o darısqallıqdan, o çıxılmaz bozluqdan xilas ola bilmirdim. Hiss edirdim ki, onun varlığı, yaşadığı həyat, məni boğmağa, məhv eləməyə yönəlib. Özümü bu «boğulmadan» xilas etmək üçün, bir gün oturub, canıma yeriyən bütün bu sıxıntını kağıza köçürdüm və xilas oldum. Anladım ki, bu üsulla mən, istənilən maneədən xilas ola bilərəm. Beləliklə də yazıçı oldum. Lakin llər ötdükcə, məni sıxıb əzən, yaşamağa qoymayan maneələr mənimlə bir böyüməyə, ağıllanıb güclənməyə başladılar və məni, qələmi kənara qoymağa qoymadlıar.

Alison: Başqa hansı əsərlərin müəllifisiniz? Neçə kitabınız nəşr edilib?

A.Məsud: 1979- cu ildə “Qarğış” adlı ilk romanımı (o vaxt «povest» deyirdilər, rus dilində bu, «povestvovaniye», yəni «danışmaq» sözündən yaranıb) yazdım. Bundan sonra daha səkkiz roman, üç pyes, əllidən artıq hekayə və bir xeyli esse yazmışam. Səkkiz kitabım nəşr edilib. Hazırda “Xəzər” dünya ədəbiyyatı jurnalının baş redaktoruyam. Buna da çox vaxtım gedir. Azərbaycan oxucusunu dünya ədəbiyyatı ilə tanış etmək, elə də asan iş deyil. İlk növbədə maddi çətinliklər var. Tərcüməçilərə qanorar vermək imkanımız sıfır dələcədədir. Odu ki, əsas tərcümələri özümüz eləməli oluruq. Bəzən mən özüm də tərcümə edirəm. Son illər qədim sufi əlyazmalarını, transkrimsiyalı şərhlərlə tərgümə etmişəm. Bu əsərləri kitab halında nəşr etdirməyi planlaşdırıram.
Əsərlərimin bir hissəsi alman.ingilis, fransız, rus, fars, özbək və sair dillərə tərcümə edilib. “Sərçələr”, “Yataqxana” hekayələri ABŞ-da, «Dahi» hekayəsi Avstriyada, bir sıra hekayələrim Fransada, Özbəkistanda və İranda nəşr edilib. Moskvada «Subbotniy veçer» adlı kitabım çıxıb.

Alison: Bütün bu fəaliyyətlərlə yanaşı yazmağa da vaxt taprısınız?
A.Məsud: Uşaqlarım anadan olandan, bəlkə hələ ondan da əvvəl, hər şeyi o qədər sürətlə eləməyə alışmıam ki, istənilən halda yazmağa vaxtım qalır.
Evdə olarkən, eyni zamanda həm yemək bişirə, həm də yazı yaza bilirəm. Ən mürəkkəb bişirilmə qaydası olan plovu (ət və meyvə sousu ilə bişirilən, adətən iki saata hazırlanan düyü xörəyi) mən iyirmi dəqiqəyə hazırlayıram. Çoxları buna heyrət edirlər.

Alison: “Qəza” hekayəsi haqqında nə deyə bilərsiniz?
A. Məsud: «Qəza» - nı, səhv eləmirəmsə, 1987- ci ildə yazmışam. Bu hekayə, həyat yoldaşının yol qəzasında həlak olduğunu zənn edib, həyatını bir gecənin içində yenidən quran bir qadın haqqındadır. Burda sözün əsil mənasında qəza baş verir. Lakin bu qəza, hekayənin qəhrəmanı olan bu qadının, düşündüyü maşın qəzası deyil. Bu, ərini itirdiyini zənn edən bu «dul» qadının, yaşadığı həyatla, təsəvvüründə qurduğu həyatlar arasında baş verən toqquşma, ayrı sözlə desək, psixoloji qəzadır.

Alison: Bu hekayə dərc edildikdən dörd il sonra Azərbaycan müsətqillik qazandı. Ötən on səkkiz il ərzində nələr dəyişdi?
A.Məsud: Cəmiyyətdə, əlbəttə ki, çox şey dəyişib. Siyasi, sosial aləmlə bərabər, insanların dünyagörüşündə, həyata baxışlarında əsaslı dəyişikliklər gedib. Mənsə, sözün açığı, özümdə və şəxsi həyatımda heç bir dəyişiklik hiss etmirəm. Mən antisovet bir ailədən çıxmışam. Atam - Məsud Əlioğlu son dərəcə azad təbiətli bir adam, qatı antisovet idi. «Türk» kəlməsi ölkəmizdə yasaq olunan dövrlər (söhbət 60-cı illərdən gedir) biz türküləri dinləyir, Atatürkün əsərlərini oxuyurduq. Atam, məşhur amerikan cazmeni Qlen Millerin «Cünəşli vadinin serenadası» filmində səslənən orkestr musiqilərini ağzında elə ifa edirdi, elə bil orkestrin özünə qulaq asırdın. Bir sözlə, bizim ev öz hədsiz azad mühitini yaşayıb həmişə. Bu mühiti, sözün əsil mənasında, müstəqilliyi yaradan isə, mənim atam olub. Həmin o azad xislətinə görə, yaşadığı dövrlər özü də, əsərləri də təqib olunbsa da, mənim bu sarıdan bəxtim onda gətirib ki, yaradıcılığımın əsas dövru ötən əsrin səksəninci illərinə – ölkədə baş verməyə hazırlaşan ictimayi-siyasi dəyişiliklər ərəfəsinə təsadüf edib. Lakin mən də öz növbəmdə, ayrı təzyiqlərə və müqavimətlərə məruz qalmışam. Bu, «qadın-yazıçının» deməyi yasaq olunan, üstündən üstüörtülü eyhamlarla ötüşülməsi «məsləhət olan» mətləblərin, olduğu kimi ifadə etməyimin qəbuledilməzliyi idi. Mənsə ayrı cür yaza bilmirdim.
Məsələn, tərcümə elədiyiniz “Qəza” hekayəsinin ilk sətirləri, uzun illər çoxlarını çaşdırıb. Bu, bütün gecəni ərinin yolunu gözləyən qadının, küçədə çığıran pişiklərin səsini eşidən zaman, təsəvvüründən ötürdüyü, bəlkə də ağlasığmaz, təsəvvürəgəlməz bir hiss idi. Ərini dəhşətli dərəcədə qısqanan qadın, çığırqan küçə pişiklərini ərinin zorladığını təsəvvürünə gətirir. Lakin, gəlin səmimi olaq. Hansı birimizin qəlbindən, ya beynindən nələr keçmir?.. Və niyə bunların kağıza köçürülməsi, yəni hansı mənadasa rəsmiləşdirilməsi bizləri bu qədər qorxudur?.. Bu sətirlərdən şoka düşənlərin təəccübləri o illər məni üzüb əldən salırdı. «Uşaqların atası, həyat yoldaşı barədə belə fikirləşməkmi olar?..», yaxud, «Axı belə bir şey mümkündümü?..»
Halbuki bu, sadəcə, mənim təxəyyülümün məhsulu, baş qəhrəmanın düşündükləri idi. Məni isə elə tənqid edirdilər, elə bil düşüncələrimə də senzura qoymalıyammış…
O ki, qldı, cəmiyyətdəki dəyişkənlikliyə, müstəqillik qazanılan ilk dövrlər, əlbəttə, vəziyyət pis idi. Özünüz fikirləşin, illərlə müstəqil yaşamaq və düşünmək imkanından məhrum olunan insanlar birdən- birə özlərini azad hiss eləməyə başladılar. Hər şey qəfildən dəyişdi, anlaşılmaz bir xaos yarandı. Və mən “Yataqxana” hekayəsini yazdım. Uzun illər qonuşaların əhatəsində yaşayan bir ailənin, artıq müstəqil yaşamaq qabiliyyətini itirdiyindən bəhs elən bu hekayə, darısqal yataqxana həyatından usanıb şəhərkənarı bağa köçən, orda «ümumi nəzarətdən kənarda» qalmaqla, öz simasını itiən, «ailəlikdən» çıxaraq bir-birini sıxışdıran yad, acıqlı adamlara çevrilən insanların tragikomik vəziyyətini təsvir edir.
Bu gün cəmiyyətimizdə rast gəlinən siyasi-ictimai, sosial problemlər məni bir o qədər də narahat etmir. Mən, yaxın illər Azərbaycanın, siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə dünyanın ən ali müstəvisinə çıxacağına əminəm.
Bu gün məni narahat edən – cəmiyyətimizi bürüməkdə olan qorxunc və qaçılmaz mənəvi deqradə prosesi, dəyərlərin itirilməsi, ciddi ədəbiyyatın kölgədə qalmasıdı. Ciddi Ədəbiyyat – bu gün artıq xəstə cəmiyyəti sağalda biləcək yeganə təsir vasitəsidi. Bu, həm də bütün dünyanın problemidi. Maddiyata üz tutan İnsanlığın, duyğu və hiss Ərazisinin getdikcə, maddi - sosial xırdalıqları bataqlığında öləziməsidi.

Alison: Həmin hekayə, «Qəza» nı nəzərdə tuturam, bu gün də yazıla bilərmi? Bu mövzu hələ də aktualdırmı? Mən, təxminın yüz il bundan əvvəl, Keyt Şopin adlı amerikalı qadın yazıçısının, təxminən «Qəza»ya bənzər bir hekayəsini hal-hazırda universitetdə tədris edirəm. “Bir saatın hekayəsi” adlanan bu əsər, ərinin ölüm xəbərini eşidib özünü son dərəcə azad hiss eləyən qadın haqqındadır və mən tələbələrimdən, bu hekayənin bugünki qadınlara aid olub - olmadığını soruşanda müxtəlif cavablar alıram.

A.Məsud: Müstəqillikdən sonra ümumən cəmiyyətdə çox şeylər dəyişsə də, qadınlar üçün, demək olar ki, çox az nə isə dəyişib. Bu dəyişkənlik də əsasən qadınların sosial həyatında baş verib. Böyük mənada isə heç nə dəyişməyib. Müstəqillikdən sonra cəmiyyətdə nələrsə, bayaq dediyim kimi, yaxşılığa doğru dəyişib, amma ailə həyatı, ailədaxili münasibətlər, əksinə, korlanıb. Həyat maddiləşdiyindən, qadın-kişi, ər-arvad arasındakı münasibətlər də həmin bu dağıdıcı müstəviyə keçib və bu mənada, müəyyən milli-estetik dəyərlərini itirib. Yeri gəlmişkən, çoxları düşünür ki, (mən, əsasən avropalıları nəzərdə tuturam və bu barədə dəfələrlə mübahisələrim də olub,) Azərbaycan - qadını istismar edilən, miskin “şərq” ölkəsidi. Bir çox əcnəbi dərgiləri Azərbaycan qadınını, gah belində güllü şal, bazarda arver eləyən «zəhmətkeş ana» obrazında, gah da düşbərə bükən yerdə təqdim edirlər. Mən dəfələrlə onlara başa salmağa çalışmışam ki, bizim ölkədə, qadınlar heç kim tərəfindən istismar edilmir, (yəni bir qadın olaraq,) qadınların hüququ taptanmır. Özü də nəyinki indii, hələ lap bəyənmədiyimiz sovet quruluşunda da. Bu, bizim qadına olan münasibətimizdi. Məndən daim Azərbaycandakı qadınların problemləri haqqında soruşurlar. Əlbəttə, sözsüz ki, «Azərbaycan qadını» deyəndə, ilk növbədə, onun aid olduğu zümrə nəzərə alınmalıdır. Azərbaycanda da, bütün dünyada olduğu kimi, satıcı, süpürgəçi, camaşır yuyan, digər ağır zəhmətlərə qatlaşan qadınlar da var. Sözsüz ki, onların həyatı hər baxımdan ağırdı. Lakin, «Azərbaycan qadını» tək bir bu yazıq insanlar deyil. İmkanlı zümrədən olan, həyatları dəb və zinət əşyaları yarışında keçən bir ayrı yazıq qadın ordumuz da var və bu qadınlar da tipik Azərbaycan qadını deyil. Azərbaycanda digər qadın zümrəsi də var. Bu, öz fərdi müstəqilliyini əldə etmiş, öz qüvvəsinə və qabiliyyətinə güvənən, sağlam mənəviyyatlı qadınlardır. lakin onların da problemləri yox deyil. Bu qadınlar özlərini ifadə imkanından məhrumdular. Və beləcə Azərbaycanda bir çox qadın zümrələri var. Evdar qadınlar, biznesmen-qadınlar, yaradıcı qadınlar, styasətçi qadınlar və sair və ilaxır. Müstəqillik bu qadınların həyatında əsaslı surətdə nəyisə dəyişməyib.

Alison: Qızlarınız yazıçılıqla maraqlanırlar?

A. Məsud: Yox. [gülümsəyir] Hər ikisi ixtisasca hüquqşünasdır. Böyük qızım öz ixtisasının ardınca getdi. Kiçiyi isə, hansı səmtə üz tutmağı hələ ki, müəyyənləşdirə bilmir.

Alison: Bu gün Azırbaycanda gənc yazıçıların vəziyyəti necədir?

A.Məsud: İstedadlı gənclər az deyil. Amma, bir şey pisdi ki, onların çoxunu məşhurlaşmaq maraqlandırır. Bu maraq, çox vaxt onların yazılarının alt qatında hiss olunur və yazının dəyərini aşağı salır. Vulqar sözlərdən, pornoqrafiyadan yersiz və hədsiz istifadə, çox vaxt oxucuda əks reaksiya yaradır. Digər xoşagəlməz hal – ədəbiyyata, sovetlər dövründən qalma yanaşma tərzir. Bu gün əlinə qələm alıb yazmağa başlayan gənc anlamalıdı ki, onun yazdıqları, sovetlər dövründə olduğu kimi, kütləvi tirajlarla buraxılmayacaq, onun arxasında heç bir ideoloji maşın yoxdu və o, yalnız onu anlaya, hisslərini bölüşə biləcək adamlar üçün yazır, onlarda nəyisə dəyişmək, kimsə, düşdüyü çıxılmazlıqdan xilas etmək üçün yazır. Və əslində böyük ədəbiyyat belə yaranır.

Alison: Bir neçə qadın tələbəm var ki, yazıçı olmaq istəyirlər. Onlara nə məsləhət verərdiniz?

A. Məsud: (çiyinlərini çəkir). Hər şey Taleyin hökmü ilə başa gəlir. Mənim yazıçı olmağıma, bayaq dediyim, daxili azadlığım kömək oldu.
Burda da, eləcə Avropada da, qadın üçün, özünü yaradıcı fərd kimi realizə etmək çətin məsələdi. Axı qadının həyatı çoxtərəflidi?!.. O, həm anadı, həm həyat yoldaşı, həm övladdı, həm idarə işçisi. Tək bir ailə həyatı ilə yaradıcılıq arasında böyük uçurum var. Bu, təxminən hava burulğanına düşən təyyarə ləngərtilərini andıran ürəkbulandıran bir haldır. Mən, demək olar, bütün həyatımı, həmin bu ürəkbulanmalarla yaşamışam. Bu, hər adama, xüsusən qadına nəsib olan iş deyil. İndi bu «ləngərtilər» artıq mənim ürəyimi bulandırmır. Mən onlara öyrəşmişəm. Düzdü, indi atıq ev işlərini görən, yemək bişirən köməkçim var. Amma evdə nə isə eləməyə mən hər an bir iş tapıram, beynimdə nə isə yaza-yaza, kartof soyuram, döşəmə süpürürəm. Və artıq bu ikili həyatdan qəribə bir həzz aldığımı duyuram. Odu ki, əslinə qalsa, mən heç kimə (qızları nəzərdə tuturam) yazıçı olmağı məsləhət görməzdim. Bu, qadın sənəti deyil. Düşünürəm ki, o qadın yazıçılıq sənətini seçməlidi ki, o, ayrı cür sadəcə, yaşay bilmir.
Mənim, «Yuğ» teatrında tamaşa qoyulan «Can üstə» pyesi, ölüm ayağında olan qoca məmur və ondan müsahibə almaq üçün evinə gəlib gedən, bundan istifadə edib qocanın O dünyaya keçid səhnəsini qələmə almağa çalışan yazıçı-qadın haqqındadı. Bu qadın əsərdə, dünyanın ən nüfuzlu mükafatını, Nobeli alıbsa da, qələm və yazı ehtirası onu yenə yaşamağa qoymur. Bu qadın mən özüməm.
Onu da deyim ki, o tamaşaya qədər bizim ədəbi mühitdə heç kim bu mükafatı almaq barədə düşünmürdü. Qəribədi ki, pyes səhnəyə qoyulandan sonra çoxları bu barədə danışmağa başladı. Və mən anladım ki, cəmiyyətə möhkəm təsir edə bilirəm. Bu, mənim yazıçılıq qələbəmin bir göstəricisidir.