Afaq MƏSUD

TOFİQ KAZIMOV

Tofiq Kazımovu mən ilk növbədə, 60-70-ci illərin sənət və ədəbiyyat aləminə çökdürdüyü ağır akademik havanı öz sərhəd və çərçivə tanımayan istedadı, qıcıq və əsəb dolu sənət yoluyla yarmağa müvəffəq olan cəsur qəlbli, işıqlı bir insan kimi xatırlayıram.
Özünəməxsus ifadə imkanlarının sıxışdırıb ənənəvi milli teatr qəliblərinə salmaq məcburiyyətinin, çox vaxt ürəyincə olmayan, ruhuna, dünya və sənət duyumuna yad əsərlərə quruluş vermək məhkumluğunun Tofiq müəllimi daim sıxıntı və gərginlik içində saxladığı, yaşadığı dövrdən irəlidə düşünmək qabiliyyətinə malik olan bu adam üçün hansı faciələr və sarsıntılar yaratdığı, onsuz da asan olmayan sənət yolunda nə kimi əngəllərə çevrilidiyi göz qabağında idi. Tamaşaya qoyduğu əsərlərin premyeralarında, yaxud bizim evdə qonaq olduğu zamanlardan yaddaşımda qalan anlaşılmaz çaşqınlıqlar dou üzü, həmsöhbətlərini çox vaxt, sanki fikri hardasa, ayrı yerdə imiş kimi, dinləməsi, yaxud, ümumiyyətlə dinib-danışmadan, gözlərinin dərinliyindən işaran acı nisgil burulğanlarında bata-bata dərindən-dərin fikir dəryalarına qərq olması, o dövrlər mənə hədsiz qəribə gəlir, özünü «batmaqda olduğu dəryalardan» qəribə bir çevikliklə çıxara bilən bu istetdadlı adamın şəxsiyyətinə maraq və pərəstiş oyadırdı.
Tofiq Kazımovun Zaman gərginliyi qəribədi ki, onun vücudunda da - həmin o cod, duyğusuz illərin müqavimətini yarmaqdan sivrilən tək, nazilmiş üz cizgilərində də, iti yerişində, sayıq ovçu baxışlarında da duyulurdu. O dövrlər mən Tofiq müəllimin bu narahatlığının səbəbini öz yeniyetmə təfəkkürümlə heç cür müəyyənləşdirə bilmədiyimdən, tamaşalarına heyranlıqla baxdığım bu unikal insana nə iləsə, necəsə kömək edə bilmədiyimdən üzülür, öz uşaq fəhmimlə, ona üzüntü və iztirab verənin - fərdi, yaxud şəxsi olan nə isə yox, nə isə daha böyük və aşılmaz olan Nə isə olduğunu və Tofiq müəllimin həmin o böyük və aşılmaz olana heç cür qalib gələ bilmədiyini necəsə, anlayırdım… Həmin o böyük və basılmaz olanın, Tofiq müəllimin taleyin hansı acı hökmüyləsə yaşamaq kəsiyinə məhkum edilmiş Zamanın özü olduğunu isə mən çox-çox sonralar - vaxtı ilə bənzərsizlik ucbatından anlaşılmayan işlərinin kənarında öz kobud, yersiz düzəliş və əlavələrini edib dərkənarını qoyan həmin o Zamanla özüm üzləşdikcə anlamış, həmin ağrıları öz dərimdə hiss eləmişdim…
Azərbaycan teatr tarixinin bir nömrəli rejissoru bildiyim və mənim üçün (elə bilirəm, bütövlükdə teatr tariximiz üçün də) bu günəcən həmin o statusunu qoruyub saxlayan Tofiq Kazımov zamanı belə müəyyənləşdirmişdi. Zaman - Tofiq Kazımovu öz darısqal qəliblərinə salmaqda, Tofiq müəllim bu məhrumiyyətlər və məcburiyyətlər qəliblərindən sivişib sovetin tikanlı diktələri arasıyla öz işini körməkdə idi...
İndi «Zaman» adlandırdığımız o dövr artıq geridə qalıb. Tofiq Kazımovun teatrı isə bu günkü teatrlarımızdan hələ də çox-çox irəlilərdədi.
Sözsüz ki, Zamanla əlbəyaxa döyüşdə yaradan Tofq Kazımov Zamana təsir edə bilirdi. Zaman öz yoğun kəndirləriylə, uzun, iti qayçılaryıla Tofiq müəllimin yaradıcı həyatına öz dağıdıcı müdaxilələrini edirdisə də, onu fikir və duyğu azadlığından məhrum edə bilmirdi.
Belə ki, bütün müqavimətlərə və təzyiqlərə baxmayaraq, Tofiq Kazımov ölkənin saxta, qondarma ideoloji ehkamlarına xidmət edən və bu səbəbdən sünilik və pafos saçan teatr məkanında əsaslı dönüş yarada bildi. Uzun illərdən bəri ibtidai teatr təsəvvürü üstə qurulmuş milli teatr anlayışını laxladaraq, səhnəmizə tamamilə yeni - insan azadlığı, səmimi dialoqlar və çılpaq həqiqətlər saçan ayrı bir hava gətirə bildi. Rejissorun «Ölülər», «Pəri cadu», «Sən həmişə mənimləsən», «Məhv olmuş gündəliklər» və digər tamaşalarıının o illər ölkənin mənəvi həyatında gözlənilməz partlayışlar yaratdığı, nələrisə kökündən laxlatdığı bütün cəmiyyətdə olduğu kimi, bizim evin içində də duyulmağa başladığı yadıma gəlir. Bu, uzun illər gizlidə yaşanan ən mübhəm nöqtələrin oyanışına təkan verən əsaslı mədəniyyət hadisələri idi. Ayrı sözlə, əsil inqilab idi.
Rejissorun hər tamaşası, yadıma gəlir, bizim evin özündə belə qızğın müzakirələrə səbəb olur, aylar, bəzən illərlə öz «fövqəladəliyini» itirmədən, nəzər-diqqətimizdə qalırdı.
Tofiq müəllimin hər yeni tamaşasının premyera günü ata-anamla evimizin yaxınlığında yerləşən Milli Dram teatra getməyim, onun, səhnənin sağ tərəfindəki lojasında oturub ürəyim həyəcanla döyünə-döyünə tamaşanın başlanmasını gözləməyim, tamaşa başlanar-başlanmaz, Tofiq müəllimin, mənə hədsiz məhrəm dünyasına düşməyim, bəzən bütün vücudumla hadisələrə vardığımdan, nəfəs dərməyimi unutmağım, fasilələrdə Tofiq müəllimin bir o qədər də böyük olmayan iş otağına keçməyimiz, orda onun qəribə bir hövsələsizliklə dəmlədiyi çaydan içməyimiz, Tofiq müəllimin tamaşanın həyəcanından, ya nədənsə qızarıb allanan yanaqları, içilmiş çayın qalığını hövsələsiz hərəkətlə kağız-küğüzla dolu zibil qutusuna sıçratmaları indiki kimi gözümün qabağındadı və mən düşünürəm ki, o illərin teatral həyatı, unudulmaz Tofiq Kazımov şəxsiyyəti mənə və mənim yaradıcılığıma təsirsiz ötüşməyib. O vaxtlar yadımdadı, Milli Dram Teatr mənə hədsiz nəhəng və möhtəşəm görünürdü. O illər mən bu binaya Tofiq Kazımovun ocağı kimi baxırdım. Mən bu gün də bu binaya o gözlə baxıram, lakin əfsuslar olsun ki, ordan vaxtı ilə aldığım istini duymuram.
Tofiq Kazımov əsasən, bizim milli dramaturqlarla işləsə də, o, dünya və səhnə duyumu baxımından, onu Moris Meterlinqin, yaxud, Leonid Andreyevin - yəni situassiyaları və mizanları sözün fövqündə saxlayan psixoloji - mistik əsərlərin rejissoru idi.
Mən bu gün də bu fikirdəyəm və düşünürəm ki, Tofiq Kazımov Azərbaycan teatr məkanında bir çox partlayışlar yarada bildisə də, malik olduğu əsil imkanlarından ifadə edə bilmədi. Bu mənada, onun yaradıcı həyatı məndə, ziddiyyətli duyğular qarşıdurmalarını - ağ - qara cızıqların, nöqtələrin bir-birinin əleyhinə yönəldiyi qarışıqlığını asossassiyasını yaradır.
Məncə, hər hansı bir əsərə quruluş verərkən, o əsərin zamanla nə qədər ayaqlaşdığı Tofiq Kazımovu bir o qədər də narahat eləmirdi. Onun üçün əsas məsələ - insanın iç dünyasının, mövcudluq və yaşam mistikasının, ruhi həyatının gözlənilməzliklərini, sirrlərini açmaq, bu açıqlamaların baxımlı və gözlənilməz həllini tapmaq idi. Bəzən tamaşaarası qısa fasilələrdə, bəzən tamaşadan sonra üzünün alt qatında dolanan utancaqlıq dolu gizli məmnunluq işartılarının Tofiq müəllimin yaşadığı ani xoşbəxtlik olduğunu mən hələ o vaxtlar öz balaca fəhmimlə necəsə, anlamışdım, bu səadətə yetişməyin hədsiz əzablı və keşməkeşli olduğunu da öz uşaq dərrakəmlə necəsə, dərk etmişdidim. Teatr, səhnə kimi, kütləvi sənətlə, aktyorlarla işləyən Tofiq müəllimin peşəsinə və təcrübəsinə yaraşmayan qəribə utancaqlığı, izaholunmaz tələbə təvazökarlığı dünyanı dərindən-dərin duyan bu istedadlı sənətkarın qəlb saflığından, zəngin olduğu qədər də fərdi və qapalı iç dünyasından xəbər verirdi.
Məncə, Tofiq müəllim gündəlik həyatına, ətrafına və hətta özünə belə, rejissor gözü ilə baxır, hamının, hər şeyin mahiyyətini olduğu dəqiqliyi ilə anlaya bilirdi. Xoşuna gəlməyən, ürəyinə yatmayan insanlardan sadəcə, uzaqlaşsa da, sənət həyatında bu azadlıq ona nəsib olmurdu. O, ürəyinə yatmayan əsərlərlə, ruhuna yad müəlliflərlə işləmək məcburiyyətində qalırdı.
Tofiq Kazımov atamın yaxın dostlarından idi. Atam onun rejissorluğunun, zəngin və hədsiz incə daxili aləminin, o isə, atamın gözlənilməzliklər dolu duyğusal təbiətinin, dərin fikirlər və duyğularla zəngin maraqlı söhbətlərinin azarkeşi idi. Onları həm də qəribə bir ruh doğmalığı bağlayırdı. Yadıma gəlir, atam ucadan danışır, Tofiq müəllim gözləri yol çəkə-çəkə, dinməz-söyləməz siqaretini tüstülədir, arada bir atamın coşqun mülahizələrinə öz qısa və ötəri əlavələrini edir, atam bu «ötəri» əlavələrdən təsirlənib bir az da coşur, Fizulinin qəzəllərinə, ordan qədim xalq havalarına keçir, yanıqlı səsi bütün otaqları büyürüyür, məclis gecədən keçənə qədər, bəzən lap sübhəcən uzanırdı…
Tofiq müəllim, Xudu Məmmədov demək olar, hər şənbə bizdə qonaq olur, anamın xüsusi məharətlə hazırladığı Bakı düşbərərəsindən, qutabdan yeyə-yeyə, uzun-uzadı söhbət edir, çox vaxt söhbətləri qəribə, qəmgin notlar üstündə bitir, gecədən keçəndən sonra ayağa qalxsalar da, bir müddət qapının ağzında ləngiyib hansı mövzunusa axıra çatdırmaqla məşğul olur, bir-birindən, bir daha görüşməyəcəklər kimi, kədərlə ayrılırdılar… Onların oturduğu qonaq otağının qapısı bağlı olurdu deyə, söhbətlərinin çoxunu eşidə bilmirdik. Tək bircə dəfə süfrəyə nə isə apararkən, atamın xüsusi bir avazla Səməd Mənsurun məşhur «Rəngdir» şerini deməyi, Tofiq müəllimlə Xudu Məmmədovun, şerin təsirindən sehr dolu qəribə bir çəkisizliyə düşməkləri gözümün qabağındadı. Səməd Mənsurun riya və saxtalıq dolu mahiyyətini gördüyü «dünya həqiqətləri» ilə heç cür barışa bilməməsinin və bu mübarizədə yalnız uduzmuş halda meydanı tərk etmək məcburiyyəti ilə üz -üzə qalmasının ağrısı, onda Tofiq müəllimə də, atama da, Xudu müəllimə də yaxşı tanış idi və bu mənzərə mənim yadımda, bu üç böyük ziyalının darısqal dustaqxana həyatını andıran iç dünyalarının bir görüntüsü kimi qalıb...
Tofiq Kazımov - ömrünü, dünyanın bənzərsiz istedadlarından biri kimi başa vurub getsə də, sənəti ilə Azərbaycan teatrı tarixində öz məktəbini - Tofiq Kazımov məktəbini yarada bildi. Əslində bu, acı ağrılar dolu iztehzayla - «Rəngdir gördüyün bu dürlü aləm…» - deyən Səməd Mənsurun uzun illərdən bəri ədəbiyyatımızı və səhnələrimizi bürüyən riya və saxtalıqdan, süni insan münasibətlərindən, qondarma «həyat faciələrindən», pafosdan savayı heç nəyi olmayan təntənəli dialoqlardan Böyük Qurtuluşunun məntiqi və təbii davamı idi. Tofiq Kazımov müvəqqəti də olsa, bu saxtalıq dənizinin keçilməz dalğalarını yara bildi, bizlər üçün, təbii ot qoxulu, namnazik, yamyaşıl cığır açmağa müvəffəq oldu.
O cığır hələ də lap yaxınlıqlardadır, ən yaxın keçmişimizdə, həm də hələ lap irəlilərdədir…