Afaq MƏSUD

Yeni Azərbaycan qəzeti
25.05.2002

Yunis

Afaq xanım, müasir Azərbaycanda yaşayıb bu məmləkətin gerçəklikləri ilə üz-üzə qalmaq, bunu həm də yaradıcılıqda əks etdirmək yazıçı üçün nə dərəcədə asandır?
Mən həmişə çalışıram ki, yazanda o gerçəkliklərdən uzaq olum. Əvvəla ona görə ki, bu günkü gerçəkliklərin insanı xırdalamaqdan, ruhunu, şüurunu kasadlaşdırmaqdan savayı ayrı bir şeyə xidmət etmədiyi hamımıza məlumdur. İkinci, həmin bu gerçəkliklərdən yazmaq publisistik üsluba yaxınlaşmaq deməkdir. Bu isə dövri bir məşğuliyyətdir və mənim yazdığım nəsrdən çox-çox aşağıdadır. Odur ki, daha çox öz Ərazimdə olmağa çalışıram. Amma həyat elə gətirir ki, istər-istəməz bu qorxunc gerçəkliklər zolağına düşməli olursan…
Sizə elə gəlmirmi ki, bu gün Azərbaycan oxucusunu daha çox gerçəklik maraqlandırır?..
Bəzi siyasətçilər, politoloqlar məni, hadisələrin bu cür inkişaf etdiyi məqamda yüksək, mistik hisslərdən, insanın şüuraltı həyatından danışmağıma, bunlardan yazmağıma görə qınayırlar. Amma, mənə elə gəlir ki, bu gün cəmiyyətimizin böyük mənada hissiyatlanmasına, mənən maariflənməsinə daha böyük ehtiyac var. Əslində böyük ədəbiyyat da elə buna xidmət edir. Lakin, Azərbaycanın bugünkü durumu ilə hesablaşaraq bir qədər o gerçəkliklərə də varmaq lazımdır. Bu səpkidə mənim bir neçə hekayəm var. «Dahi», «Svaco» və s. Amma, hesab edirəm ki, o biri hekayə və romanlarım, «Duyğular imperiyası» daha böyük ədəbiyyatdır.
Olanlardan yazmaq, gerçəkliyi olduğu kimi insanlara göstərmək yazıçının dissidentlik səviyyəsinə qaldırmır ki?
Bu gün hansı dissidentlikdən danışmaq olar?.. Dissident ədəbiyyat – hər hansı bir rejimin törətdiyi ədəbiyyatdır. Bu gün cəmiyyətimizdə elə bir qatı rejim əhvalı duyulmur axı. Odu ki, bu sayaq ədəbiyyatı yazmaq elə bir böyük cəsarət, məsuliyyət tələb etmir. Son illər ölkəmizdə tez-tez bir-birini əvəz edən və mövcud iqtidarla bağlı bir sıra yazılarımın nəşrindən sonra heç bir maneə və təzyiqlə də üzləşdiyim yadıma gəlmir.
Onda elə çıxır ki, hazırda Azərbaycanda dissident olmaq üçün böyük imkanlar var?
Elə bilirəm ki, bizim hazırkı gerçəkliyimizdə dissident adı artıq ləğv oluna bilər.
Bəlkə bu gün Azərbaycanda o qədər də güclü əsərlər yaradılmır? Ona görə də onlar dissident adlandırmağa layiq deyil?
Bu cür düşünənlər əslində səhvə yol verirlər. Çünki ədəbiyyatın funksiyası heç də dissidentlik deyil.
Bu mənada sizi siyasi yazıçı adlandırmaq olar?
Bəlkə də son əsərlərimə görə… Amma məni bütövlükdə siyasi yazıçı, yaxud sırf siyasi ədəbiyyatda məşğul olan qələm sahibi kimi tanımaq düzgün deyil. Fikrimcə, siyasi ədəbiyyat mənim yazdığım ədəbiyyatdan qat-qat aşağıdadır.
Amma cəmiyyətin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, o siyasi ədəbiyyatı oxuyur və siyasi ədəbiyyat cəmiyyətdə istənilən qədər sensasiya doğura bilir. Bu mənada son siyasi yazılarınız cəmiyyətin tələbatını ödəmək cəhdidir, yoxsa?..
Mən ona görə yazmıram ki, oxucular, geniş kütlə məni tanısın. Bu barədə bir neçə müsahibələrimdə də demişəm ki, tanımaqdan qorxuram. Çünki azadlığı çox sevirəm və istəmirəm ki, sərbəstliyim əlimdən alınsın. Əvvəlki yazılarım avtobioqrafik xarakterdədir. Lakin, son dövrlər mən hərdən gördüklərimdən də yazıram. Bu da yazıçıların bir növ peşə xəstəliyidir. Məsələn, bu dəqiqə əlimdə Azərbaycan dili barədə qanun layihəsinin müzakirəsi ilə bağlı son bir neçə il ərzində iclaslarında iştirak etdiyim parlament haqqında hekayə üzərində işləyirəm.
Son dövrlər «Azadlıq» romanınız xeyli səs-küyə səbəb oldu. Əlbəttə ki, bu romanda toxunduğunuz hadisələrin demək olar ki, böyük hissəsi cəmiyyətin gözü qarşısında baş verib. Bunu hamı bilir. İnanırdınızmı ki, yazdıqlarınız təfəkkürlərdə, yaddaşlarda hansısa dönüş nöqtəsinin yaranmasına səbəb olacaq?
Əslində, bu əsərlə mən «Azadlıq» sözünü həm fəlsəfi, həm bəşəri, həm də sətri mənada açmağa çalışmışam. Cəmiyyətdə hay-küyə səbəb isə, bayaq dediyimiz həmin gerçəkliklərlə bağlı azadlıqlara münasibətimdir. Keçmiş sovetlər məkanından qarılıb öz müstəqilliyini yaşayan bir ölkənin vətəndaşları daha hansı azadlığı istəyirlər?!.. Bunu özləri anlayırlarmı?! Həmin bu romanda çalışmışam ki, o illərdə Azərbaycanı başına almış çaşqınlıq, xaos, mitinqlər dövründə iştirak edən hər bir insanın, fərdin azadlığı probleminə varım. Görəsən həqiqətənmi insanın içində, mahiyyətində azadlıq deyilən bu məhfuma bu qədər ehtiyac var?.. Dərinə gedəndə görürsən ki, böyük mənada insanlardı belə bir ehtiac yoxdur…
Bəs onda Azərbaycan xalqı necə azadlığa hazır olmaya bilərdi, əgər azadlıq yoxdusa?
Siz o qalmaqallı məsələni deyirsiz yəqin?!. Mən heç vaxt istəmərəm ki, Azərbaycan xalqı, özünün başa düşdüyü hansısa mənada azad olmasın. Mən nəinki bizim xalqın, Yer kürəsində yaşayan bütün xalqların mövcud qadağa çərçivələrdən azad olmasını istəyirəm. Ancaq insan öz yaranışı etibarıyla, fizioloji, ruhu baxımdan azad yaranmayıb və bu səbəbdən o, tarixin heç bir dönəmində, heç bir ölkədə istədiyi kimi, azad yaşaya bilməyib. İnsan övladına qoyulan bu çərçivə, onun ictimai-siyasi həyatında özünü biruzə verir. Heç kim düşündüyü, yaxud istədiyi kimi yaşaya bilmir...
Bəlkə biz azadlıq istəyərkən əslində, nəyi istədiyimizi bilmirik?..
Gəlin razılaşaq ki, yaxın son bir neçə ili ölkə həyatını bulandıran «azadlıq» carçılarının qəlb mətləbi əslində azadlıq deyildi axı?!.. Söhbət ictimayi azadlıqdan gedirsə, bu, müəyyən yaşayış normalarının öz qanuni həddinə düşməsidi. Məgər bu cun dünyanın ən demokratik ölkələrdə belə insanlar tam azaddır? «Azadlıq» məfhumu bizdə nədənsə, anarxiya kimi qəbul edilir.
«Exo» qəzetinə verdiyiniz müsahibəyə toxunmaq istərdim. Həmin müsahibədəki fikirlərinizi «Azadlıq» qəzeti tənqid etdi. Belə demək olarmı ki, bir vaxtlar Afaq Məsudun yazılarını geninə-boluna çap edən qəzetin artıq sizə qarşı münasibəti dəyişib?
Bu, əsla məni naraha etmir. Hər halda mənim bu qəzetdə çap olunmağım, elə bilirəm, «Azadlıq» qəzetinin «şərəfinə əskiklik gətirməz», və mən bu qəzet vasitəsilə həqiqətən, bir çox qiymətli yazılarımı nəşr etmişəm. Elə bilirəm, burda elə bir qorxulu hal baş verməyib, odu ki, bunu düşmənçilik səviyyəsinə çatdırmaq lazım deyil.
Əslində bu qalmaqala səbəb sizin «bizim xalq azadlığa ona görə hazır deyil ki, qul psixologiyası hələ də beyinlərdədir» deyiminiz idi...
Burda «azadlıq» dedikdə, mən, xalqın «azadlıq» adlandırdığı, əslində isə əsil mahiyyyətinə varmadığı, demokratik prinsiplərdən də savayı, başqa hansısa prinsiplərin işlədiyi xoşagəlməz sosial mənzərəni nəzərdə tuturam. «Qul psixologiyası» dedikdə, söhbət, nəyin hesabına olursa-olsun, böyük ideyasız, amalsız, məqsədsiz yaşamaq tərzinə, daha doğrusu, mövcud olmaq, fiziki cəhətdən ölməmək prinsipi üzrə yaşamağa adət etmiş cəmiyyətimizi nəzərdə tuturam. Keçmiş ittifaqın tərkibində olan Baltikyanı ölkələri yadınıza salın. Sovet rejiminin ən qəddar dövrlərində belə, onlar öz sözlərini deməyi bacarırdılar. Bayaq dediyimiz, dissident ədəbiyyatının əsli də orda yaranırdı. Və bu gün onların, artıq müstəqillik qazanmış həyat səviyyəsi ilə tanış olanda, hiss edirsən ki, burda elə də böyük dəyişikliklər getməyib. Çünki demokratik fikir, dediyimiz həmin o azadlıq artıq o vaxt insanların canındaydı. Bizdə isə bu azadlığı, az qala maddi olan nəyisə tələb edən kimi, kimdənsə, hansı qurumlardansa tələb edirlər. İnsanlar nəhayət anlamırdılar ki, onlar azadlığı haralardasa yox, özləri-özlərində axtarmalıdırlar.
Bunun üçün bəlkə də ən mübariz nümunə 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda geniş vüsət almış meydan mitinqləri idi...
Bu mitinqlər hamımızın yadındadır. Orda camaata yemək paylayırdılar, sonra da qarnı doyurulmuş insanları mitinqlərin iradəsinə tabe edirdilər. İndi gəlin görək, hansı bir inkişaf etmiş məmləkətdə insanları bu cür idarə etmək olardı?.. Bu mənada elə bilirəm, bizlərə bir qədər vaxt lazımdı. Azadlıqdan əvvəl bizə hələ çox şeylər lazımdı.
Bu bəlkə hələ də Azərbaycanda ideologiyanın tam formalaşmasından irələi gəlir?
Əslində xalq yağışdan çıxıb yağmura düşdü. Bir vaxtlar hakim sovet ideologiyasının təsirində olan insanlar birdən-birə anlaşılmaz xaosun içində çaşıb qaldılar. Həmin dövrdə nizamlı, aydın ideoloji istiqamətə böyük ehtiyac vardı. Əslində bu ehtiyac bu gün də var.
Sizcə ideologiyanın tam formalaşması üçün nə çatmır?
Təəssüflü haldır ki, bu gün bizim ideoloji bayraqdarımız şou-biznesdir. Bayaq haqqında danışdığımız mitinqlərə yığışan kütlə bu gün onların əsarəti altındadır. Bu gün həmin o kütləni musiqi sədaları altında hara istəsəniz, aparmaq olar. Halbuki, bəyəndiyimiz sovet ideologiyası dövründə yazıçı sözü var idi, xalq bu sözü eşidirdi, ona ehtiyac duyurdu... İndi yazıçılar, siyasət oyunçularının və şou-biznesin at oynatdığı meydanın divarlarına qısılmış vəziyyətdədirlər.
Bəlkə günah hardasa özlərindədir?
Yox, günah özlərindədir deyəndə, bir məqamı unutmaq lazım deyil ki, biz yazırıq, birtəhər çap olunuruq, sözümüzü deyirik. Amma bu, xalqla təmasa girmək üçün çox azdır.
Bəlkə inzibati fəallığın artırılmasına, bu sahədə fəaliyyətin gücləndirilməsinə ehtiyac var?
Əlbəttə, burda bu sayaq vəziyyətin düzəlməsində televizyanın rolu böyükdür. İnsanlar vaxtlarının çox hissəsini televizya ekranları qarşısında keçirirlər. Telekanallarımızın isə bəziləri elə bil camaatın onsuz da qarışıq beyinlərini bir az da keyidib kütləşdirməyə qarşılarına məqsəd qoyub. Bekar, savadsız ev arvadlarının darıxdırıcı həyatdan çürüyüb ölməmələri üçün çəkilmiş vecsiz seriallar və şou-biznes. Bu gün insanların teleekran vasitəsilə aldığı mənəvi qida budur... bir də mənəvilik xalqın öz canında da olmalıdır. Bu gün bizim camaatın, xüsusən gənclərimizin musiqiyə bu qədər aludəliyinin səbəbi nədir?.. Ədəbiyyatı, sözü qavramaq üçün beyin işlətmək, təhlil etmək lazımdır axı... Biz isə hər şeydə rahatlıq axtarırıq.
Və sonra azadlıq istəyirik...
Biz azadlıq istəyirik, amma bilmirik ki, istədiyimiz o azadlığı «nə ilə yemək olar»... İnandırım sizi ki, o vaxt meydanlara yığışan o insanların birini kənara çəkib soruşsaydınız ki, «qışqırdığın o «Azadlıq nədir?» cavab verə bilməyəcəkdi. Amma, soruşsaydınız ki, «dərdin nədi?», oturub hərə öz dərdini danışacaqdı. Biri damının axmağından, biri ərinin işsizliyindən, bu biri ödəyə bilmədiyi təhsil pulundan və s. və i.-dan gileylənəcəkdilər... Amma orda niyəsə hamının dərdi «azadlıq»adlanırdı.
Bu mənada hesab etmək olarmı ki, sizin və başqa yazıçılarımızın bu tipli əsərlər yazması bir qədər tezdir? Çünki sizi çoxları başa düşmür.
Bəlkə də. Hər halda mən öz inqilabi borcumu yerinə yetirirəm...
Bu daxili azalığın çulğalaşdığı yazılıarınız çap olunan sovet dönəmində heç bir təzyiqlə üzləşmirdiniz?
Mən 20 yaşımdan çap olunmuşam. İlk hekayəmi rəhmətlik Yusif Səmədoğlu, ilk iri həcmli əsərimi Əkrəm Əylisli dərc edib. İlk qələm sınağı olmasına baxmayaraq, jurnalın ilk səhifələrində yeləşdirilən bu əsər, mənim «Qarğış» romannım idi. Bu, sovet cəmiyyətinin sosial çərçivələrində idbar vəziyyətə düşmüş bir ailə barədə yazılmış kədərli bir yazıdı. Lakin bu əsəri mən, sovet cəmiyyətinin naqisliyini göstərmək məqsədilə yazmamışdım. Adi bir ailənin həyatını, daxili faciəsini açmağa çalışmışdım, lakin, görünür, səmimi olduğum üçün burda dövr də öz əksini tapdı. Bu yazıyla bağlı mən, hər hansı bir təzyiq hiss etmədim. Ümumi ab-hava isə qeyri-məqbul idi. O dövrlər ədəbi mühit darıxdırıcı, akademik bir havayla yaşayırdı. Ədəbi əsər, ilk növbədə, öz ideoloji mahiyyətinə görə qiymətləndirilir, hansısa elmi-nəzəri aspektlərə, ənənəvi ədəbiyyat kredolarına cavab vermək məcburiyyətində qalırdı. Bu üzügülər, əslində isə ölü cəmiyyətin məntiqsizliyi, ideoloji ehkamlara işləyən saxtalığı o illər, yadıma gəlir, mənə çox pis təsir edirdi. Buna baxmayaraq, o dövrlər rejimlə bağlı heç nə yazmamışam.
İstəməmisiniz, yoxsa?..
O dövrlər mən yenicə ailə qurmuşdum. Başım ailəmə, uşaqlarıma, yeni həyat şəraitinə qarışmışdı. Bir də o dövrlər siyasi həyatımız o qədər durğun vəziyyətdə idi ki, o tərəf məni, heç cür heç nəyi ilə cəlb eləmirdi.
Amma deyəsən, indi o tərəf sizi daha çox cəlb edir?
Bütün hallarda istəmərəm ki, o tərəfə gedim.
Hərdən sizi hakimiyyətə yaxın adam kimi təqdim edirlər.
Bu sual tez-tez ortaya çıxır ki, Afaq Məsud hakimiyyətə meyillidir, yoxsa müxalifətə?.. Mən nə o tərəfə meyilliyəm, nə də bu tərəfə. Ən azı ona görə ki, iqtidarı və müxalifəti təmsil edənləri ilk növbədə bir xalqın nümayəndələri kimi görürəm. Əslində, onlar bir-birinə çox oxşayırlar. Mən yenə də «Azadlıq» romanın üzərində dayanmaq istəyirəm. Orada siz siyasi hadisələri prezident səviyyəsinə qədər qaldırmısınız. Qorxmursunuz ki, yazdıqlarınız zamanın hansısa döngəsində öz əhəmiyyətini itirə bilər?
Bu əsərdə konkret bir dövrün mənzərəsi görünürsə də, mahiyyətinə varanda, onun hər hansı bir zamanlar əlaqəisi olmalığı aydınlaşır. Romanı oxuyandan sonra İsa Qəmbər, orda təsvir olunan bir sıra siyasi dönəmlərin - xalq hərəkatının istiqamətləndirilməsində buraxılan səhvlərin bu sayaq təsvirinin, gələcəkdə aradan qaldırılması üçün əhəmiyyətli olduğuna görə öz təşəkkürünü bildirmişdi. Çətinliyə, sözün əsil mənasında, müstəqilliyə alışmamış bu xalqa rahat, firavan həyatdan və normal işləyən qanunlardan savayı, inandırım sizi ki, heç bir şey lazım deyil. Bu, dünyanın inkişafetmiş ölkələrində də belədir. İnsanlar prezidenti ona görə bir də seçirlər ki, onun hakimiyyəti dövründə ailələri yaxşı yaşayıb, uşaqları yaxşı təhsil alıb, bütünlüklə həyatlarından razı qalıblar. Oralarda camaat ac qaldıqda, «azadlıq!», «demokratiya!» - deyib qışqırmırlar. Bu işlə orda siyasətçilər, politoloqlar, müvafiq qurumlar məşğul olur. «Azadlıq» romanı isə bu sayaq azadlıqlardan yox, insanın, yaranışından bura məhrum olduğu ruhi azadlığından bəhs etdiyi üçün, elə bilirəm, heç vaxt əhəmiyyətini itirməyəcək.
Deməli, yalançı şüarçılığın nəticəsidir ki, bu gün camaat heç nəyə inanmır...
Bəli, bu gün nə deyirsən-de, insanlar heç nəyə inanmır. Guya bu sayaq müdrikləşiblər. Əslində isə, bir müddət keçdikdən sonra, onlar yenə həqiqi sözü eşitməyə ehtiyac duyacaqlar.
Müsahibələrinizin birində belə bir fikir işlətmisiniz: «İndi azərbaycançılıq yalnız adamların gözlərinin içində qalıb»... İndiki müşahidələriniz nə deyir? Yenə də bu fikirdəsiniz?
Azərbaycançılığın bu gün, göz görə-görə itməsi reallıqdır. Bu gün azərbaycanlıların əksəriyyəti türkçülüyə, bəzi hissəsi rusçuluğa, qalan hissəsi qərbə meyllidir. Bu xəstəliyi ölkənin canına, şəhər küçələrində il-ildən artıb çoxalan əcnəbi iş adamları, onların ölkə boyu qurub yaratdığı müxtəlif səviyyəli işgüzar qürumlar yeridir. Ələlxüsus da türklər daha çoxdur. Onların «krujevalı» danışığından adamın əti tökülür. Bu gün azərbaycanlılar da, həmin o əttökən türk ləhcəsində danışırlar. Yadıma, bir vaxtlar Rusiyanın kübar zümrəsinin, öz kübarlıq etiketini bildirmək üçün məclislərdə, rəsmi tədbirlərdə fransız dilində danışması, rus dilində danışanda da, heç olmasa, «pardon», «mersi», «bonjur» sözlərindən istifadə etmələri düşür. Bu gün Azərbaycan dilinə salınmış türk kəlmələrinin də kübarçılıq, yaxud müasirlik xatirinə işlədilməsi, ürəkbulandıran bir mənzərədir.
Demək istəyirsiniz ki, burda ayrı-seçkiliyin salınması mütləq vacibdir?
Mən ayrıseçkilik salmaq fikrindən uzağam. Böyük türk dövlətinin, tarixin bir çox amansız dönəmlərində bizi ölümün cəngindən qurtarmasınıdan xəbərim var. Mənim atam da qatı türkçü idi. Amma, bütün bunlar əsas vermir ki, biz öz ana dilimizi itirib, dil qruppu baxımından doğma olsa da, hansısa ayrı ləhçədə danışaq. Bir vaxtlar rus dilini, son dəbli şalvar kimi əyinlərinə keçirənlər, indi də türk dilini arxalıq əvəzinə çiyinlərinə salırlar. Biz həmişə belə olmuşuq. Bax, bunun köklərini axtarıb tapmaq lazımdı ki, niyə uzun illər mümtəqillik axtaran bizlər yada yalaq, özümüzə çolağıq? Azərbaycanlıların, MDB məkanında ruslaşmağa ən çox meyilli olan, rusun nəyinki dilini, mahiyyətini, basma suyu canına çəkən tək, nuşla mənimsəyən, bülbül kimi «aksentsiz» danışmaqla qürur duyan xalq olması, bütün dünyaya məlumdu. Bu problemə mən, S.V.A.C.O. hekayəsində toxunmuşam.
Deməli, biz həm də assemiliyasiya meyilliyik?
Bizdə sağlam qüvvələr də az deyil. Lakin onlarla da bu sahədə demək olar ki, heç bir iş qurulmur. Söhbət, əlbəttə Ki, ideoloji işdən gedir. Bu gün Azərbaycan - Şou-Biznesin əsarəti altında inləyir. Son vaxtlar «Şəhriyar» klubunun, toy mərasimlərini xatırladan konsertlərində gördüyüm insan mənzərələri, Azərbaycanın qaranlıq gələcəyindən xəbər verir. Azərbaycan xalqının bu gün, yazıb-oxumaqdan da əvvəl, mənən maariflənməyə, bir milllət kimi özünü dərk edib böyüməyə ciddi ehtiyacı var.
Bəlkə də bu maarifsizliyin nəticəsi idi ki, biz Qarabağı unutduq. Daxilən böyüyə bilmədik...
Hamımız yaxşı bilirik ki, Qarabağ müharibə tələb edir. Biz də, əvsuslar olsun ki, döyüşkən xalq deyilik. Mən əminəm ki, bizim yerimizə türklər olsaydı, heç bir qadın nə ərini, nə də oğlunu döyüşə getməkdən saxlaya bilməyəcəkdi. Xalq heç bir dövlət qərarını, ordu quruculuğunun başa çatmasını gözləməyəcəkdi. Türk anası körpəsinə əbəs yerə lay-lay oxuyanda: «Balam böyüyüb əsgər olacaq.» - demir. Bizdə isə əsgərliyə – keçmiş zamanlarda biyara yanaşan kimi yanaşırlar, müftə hamballığa baxan kimi baxırlar. Hərə uşağını bir rayonda gizlədib, yedirdib içirə-içirə, vaxtın başa çatmasını gözləyir. Adı da olur, «əsgərlik.»
Necə fikirləşirsiniz, döyüşkən xalq olmamağımızın nəticəsidir ki, biz müharibəni sülh yolu ilə həll etmək istəyirik?..
İndi ölkədə mənzərə belədi ki, guya xalq müharibə istəyir, dövlət isə buna getmir. Amma desələr ki: «bəli, bu gündən müharibə elan olunur, küçələrə çıxın!», görək, kim çıxacaq?!.. Mən əminəm ki, tək-tük, ağlınıza belə gətirmədiyiniz adamları görəcəksiniz. Sizi inandırıram ki, dediyimiz ordu quruculuğu da başa çatsa, dünyanın ən müasir silahları da bizə verilsə, döyüşə getməyə hazır olan az adam tapılacaq.
Sizə elə gəlirmi ki, artıq yeni bir qalmaqallı mövzunu ortaya atmış olursunuz?
Mən bu fikirdəyəm. Bilirsiniz, bu tipli fikirlər niyə qısqanclıqla qarşılanır?.. «Tost» deməyə öyrəşmişik, ona görə. Biz bir-birimizi tərifləməyi sevirik. Xoşlayırıq ki, hamı bir ağızdan desin: «Biz qəhrəman xalqıq!..», «koroğlular nəsliyik!..», «Atilla övladıyıq!..» Xalqın iradəsini qırmaq olmaz, pis oxuyan uşağa, «yaxşı oxuyur» deyib boynuna qoyan kimi, «bu xalq qəhrəman xalqdır» deyib neçə illərdi nəyi əldə etdik?.. Fikirləşən yoxdu ki, bu saxta sözlər qulağımızı döyənəyə çevirməkdən savayı ayrı nəyə xidmət edib?.. İndi bəlkə bundan sonra özümüzə bir qədər tənqidi yanaşaq?!.. Çexov, Qoqol, Dostoyevski russu, hüceyrələrinəcən açıb ifşa etdiyi kimi, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə qanımızda olan bütün eybəcərliklərimizi göstərdiyi kimi. Neçə illərdi «qəhrəman xalqımızı» tərifləyə-tərifləyə gəlirik. Bəs hanı o qəhrəmanlıq?..

Düzdür, söhbət boyu biz ədəbiyyatdan bu və ya digər mənada danışdıq. Amma mən soruşmaq istərdim ki, bütövlükdə ədəbiyyat haqqında danışmaq ədəbiyyat adamı üçün nə dərəcədə maraqlıdır?
Ədəbiyyat mənim həyatımdır. O mənə, övladlarımdan da yaxındır. O – mən özüməm. İllər keçir, onun ecazı zərrə qədər də azalmır. Bəzən deyirlər ki, cavan vaxtı yazmaq lazımdı ki, insan yaşa dolduqca tənbəlləşir, yazmaq istəmir. Mən hələ ki, onu hiss eləmirəm.
Ədəbiyyat adamları həmişə vurğulayırlar ki, bütünlükdə bu sahəyə bağlanan adamlar mütləq nələrisə itirməyə məhkumdurlar...
O böyük ustalıq tələb edir ki, Ədəbiyyatda olasan və heç nə də itirməyəsən. Mən də əvvəllər itirirdim. Əzab çəkirdim, sıxıntılar içində qovrulurdum, Ədəbiyyata qapıldığımdan, uzun illər nələrisə itirirdim... ailə münasibətlərimdə soyuqluq yaranırdı, müxtəlif problemlər üzə çıxırdı. Görünür, bu yolu «qansız-qadasız» keçməyin özü də peşəkarlıq təlb edir. Okeanın dibi ilə üzü arasında olan məsafəni burdan-ora, ordan-bura, təzyiqdən qulaqların partlamadan keçib-qayıtmaq üçün müəyyən peşəkarlıq və sözsüz ki, təcrübə lazımdır.
Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyatda artıq «60-cılar» fenomeni formalaşmaqdadır. Lakin sizdən başqa bir sualımıza cavab verməyi xahiş edirəm. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatı tarixi dövrlərə bölmək nə dərcədə düzgündür?
Son müsahibələrində Anar, məni də «60-cılar»ın siyahısına salıb. Halbuki, 60-cı ildə mənim üç yaşım vardı. Təkcə elə bu, ədəbiyyatı tarixi dövrlərə bölməyin əsassız olduğunu göstərir. Mən ümumiyyətlə, Ədəbiyyatda bu sayaq bölgülər aparılmasının əleyhinəyəm. Böyük şair, böyük yazıçı əsrdə bir yetişir.