MÜVƏKKİL VAYSMAN
...Elmlər Akademiyasının həyətinə daxil olanda, Qulam Hüseynli buralarda heç vaxt görmədiyi qəribə bir mənzərə ilə üzləşdi...
...Şəhərin canına daraşıb idarələrin, dükanların, yeməkxanaların üstünə öz sərlövhələrini yapışdıran, mərkəzi küçələrdə çəhrayı, etinasız üzlərlə gəzişib milli meyvələrdən acgözlüklə təpişdirən əcnəbilər deyəsən, buralara da yol tapmışdılar. Nəhəng sərv ağaclarının və sarımtıl çiçək xiyabanının arasında qol-budaq atan bu elm məbədinin geniş həyətində qoltuğunda qalın qovluq, arxayın yerişlə asta-asta gəzişən alimlərin əvəzinə, bu dəfə binanın girişinə aparan ensiz yolunda bir-birinin ardınca düzülmüş, buruqlarında balaca, əcnəbi bayraqlar yellənən xarici maşın dəstəsi gözə dəyirdi.
Maşınların qorxunc parıltısından, ya binanın nəhəng qapıları ağzında iri gül dəstələrinin arxasından boylanan işçilərin çaşqın üzlərindən, Qulam Hüseynli bədənindən soyuq cərəyanvari nəyinsə ötüb keçdiyini hiss etdi. Vücudunu bürüyən bu axmaq gərginlikdən tezcə qurtulmaqdan ötrü girişdə sıxlaşanların böyründən sivişib ayaq saxlamadan, özünü foyeyə saldısa da, orda da bu təntənənin ətürpədən əlamətlərindən yaxa qurtara bilmədi.
Foye həyətin təntənəli əhvalını səliqəli bir ardıcıllıqla burda da davam etdirirdi.
İkinci mərtəbəyə aparan mərmər pillələrin üstündə əcnəbi dildə nəhəng, ağ plakatlar, mavi bayraqlar asılmışdı.
Qulam Hüseynli burda özü də bilmədən, bir dəstə həyəcanlı professorun - bir neçə yorğun gözlü ədəbiyyat, tarix, dilçilik elmləri doktorlarının cənginə keçdi.
Professorlar həmişəki yorucu ahəngləri ilə bu gün keçirəcək tədbirlə bağlı hey nə isə danışır, uzun-uzadı nələrinsə şərhini açıqlayır, kimisə nəfəs dərmədən tərifləyir, biri-birinə qarmaqarışıq suallar yağdırır, cavab gözləmədən, gizli gərginliklə girişi güdürdülər.
Onların hansındansa hamam kisəsinin nəmişliyini andıran kifsəmiş iy gəlirdi. Elə bil yorğun üzlü professorlardan hansısa günün bu günorta çağı elə burdaca, elə beləcə dayandığı, danışdığı yerdə çürüyüb kif atmaqğındaydı.
Professorlar danışdıqca, Qulam Hüseynli keçmiş günləri - həmin bu akademiyada aspirant olduğu unudulmaz, qaynar illəri, bir vaxtlar ona çox möhtəşəm və əzəmətli görünən bu elm ocağının dəhlizləri boyu cavan, gümrah üzlərlə o yan - bu yana gəzişən, bir-birini, institut direktorlarını, qocaldıqca sual işarəsinə dönən qoca akademikləri yamsılayıb gülüşən məzəli həmkarlarını xatırlayır, kövrəlib təsirləndiyini gizləməkdən ötrü üzünü o yan-bu yana çevirə-çevirə, dağınıq baxışlarla foyenin bozarmış sütunlarını, tavanını seyr edirdi.
Əslində o vaxtdan bu yana elə bil bir o qədər də vaxt keçməmişdi. - Qulam Hüseynli fikirləşdi, - o nəsildən salamat qalmış professorlar isə elə günə düşmüşdülər, elə bil buralardan - akademiyanın bu səskeçirməz divarları arasından nəhəng traktorabənzər adamşumlayan qurğu keçib getmişdi. Professorları əzib ütüləyə-ütüləyə, ağız- burunlarını əzib tanınmaz hala sala-sala…
...Akademiyanın özü də dəyişmişdi. Dəhlizləri və foyesi yığılıb daralmışdı. Dəhlizlər əvvəlki kimi işıqlı da deyildi, nə iləsə, təsadüfi adamlarla dolub boşalan ürəksıxan qatar perronlarını xatırladırdı.
Bir sözlə, hər şey çox kədərli və üzücü idi.- Qulam Hüseynli fikirləşdi və doluxsunmamaqdan ötrü professorlardan aralandısa da, onların canüzən danışıqlarından qurtula bilmədi.
...Professorlar bir də ikinci mərtəbədə - nəhəng, lakin təmirsiz olduğundan xeyli solğun görünən iclas zalına daxil olanda susdular, Qulam Hüseynli ilə yanaşı əyləşib gül səbətləri ilə bəzədilmiş təmtəraqlı səhnəni, getdikcə adamla dolan zalı güdməyə başladılar.
Qulam Hüseynli də səhnəyə baxırdı, baxdıqca, ürəyinin əzildiyini, neçə illərdən bəri köhnə, sınıq trolleybus kimi bir böyrü üstə əyilə-əyilə işləyən, bütün zaman və məkan dəyişkənliklərindən üz yığcam marşrutu ilə ötüşüb çıxan kasıb, doğma idarəsini – ədəbi mühitdə xüsusi nüfuzu olan “Qələm” ədəbiyyat mərkəzini xatırlamaq istədiyini duyurdu… Gül-çiçək dolu təmtəraqlı səhnə Qulam Hüseynlinin yadına qədim qələm dostlarını - Mərkəzin canına, havasına hopmuş Şairi, onun, ötən həftə Mərkəzdə qeyd etdikləri ad gününü, məclisin sonuna yaxın Şairin birdən-birə coşub, yedikləri çörəyi zəhərə çevirə-çevirə, Sözün qüdrətindən, ən ağrılı dərdindən danışmaqdan ehtiyat edə-edə, rəngi ağara-ağara danışmasını, onun bu sağalmaz yarasının ağrısından balaca Fərəcin halının birdən-birə xarablaşmasını, məclisin axırına yaxın real ədəbiyyatı mistik ədəbiyyata heç cür dəyişmək istəməyən nasir Ağəlinin publisist Sadayın üzünə qəfildən sillə vurmasını və sairəni saldıqca saçlarının dibində qarışqa sürüsünün yerişini andıran yandırıcı bir gizilti duyur, başını qaşımağa utanırdı.
Dünyanın bu vurhavurunda - hər şeyin pula alınıb-satıldığı, hər kəsin, puldan savayı hər bir şeydən qəribə ürək genişliyi ilə keçdiyi belə bir qorxunc zanada, Elmlər Akademiyası kimi, maddi dünyadan tam uzaq, müqəddəs elm ocağının belə, özünü yaşatmaq uğrunda əcnəbilərlə - qıçları boyda ədəbaz uşaqlarla nə isə qoşub-düzdüyü, iş birliyi yaratdığı bir vaxtda, onların “Qələm” mərkəzi, heç kimə lazım olmayan, bir kəsə bir qəpiklik xeyir gətirməyən Böyük Ədəbiyyatın qaranlıq dəhlizlərində vurnuxmaqda, hansısa əbədi ədəbi qanunları araşdırmaqla məşğul idi…
Bu da heç kimdən yox, elə onun özündən - sarsaq ədəbi fanatizmindən irəli gəlirdi. Məsələnin də ən faciəvi tərəfi elə bu idi. Bütün idarə də - dostları və həmkarları da, təbii ki, ona uyğunlaşmaqla məşğul idi. Necə deyərlər, “balıq başından iylənər.”
Qəribədi ki, dəfələrlə bu haqda fikirləşə-fikirləşə gəlib bu yerə çatmışdısa da, vəziyyətin dramatikliyini sidq-ürəkdən anlayıb nəyisə dəyişmək, dağıdıb yenidən qurmaq qərarına gəlmişdisə də, Mərkəzə qədəm qoymağıyla, neçə vaxtdan bəri fikirləşib hazırladığı qərarların hamısının əriməyi bir olmuş, sevimli dostlarını – Şakiri, Fəpəci, Ağləpəni və digərləri görərkən, şirin yuxudan oyanmaq istəyən adamın çırpıntısı ilə öz-özündə çabalaya-çabalaya, dibsiz, sərhədsiz ədəbiyyat sularında boğula-boğula, elə bil əvvəlkindən də dərinə getməyə üz qoymuşdu.
...Kimə lazım idi axı bu əbədi qanunlar?.. - Qulam Hüseynli yerində əsəbi-əsəbi qurcalana-qurcalana fikirləşdi. - Bu nə xəstəhal manikal - mistik ovqat idi, özlərini salmışdılar?.. O da, o birilər də, balaca Fərəc də, Şair də, Dəniz də, elə o birilər də elə bil hansısa dini sektanın üzvləri idi. Bir qədər kənardan, ayıq gözlə baxanda, hamı xəstəyə oxşayırdı…
O biri yazıçıların gecə-gündüz tədbir töküb, gün-güzəranlarını düzəltməklə, xarici ölkələrdə kitab nəşr etdirib pul qazanmaqla məşğul olduqları bir vaxtda, onlar tüstülü otaqlarda Sözün dəyərini, sətirlərin alt qatında gizlənən mənalarını təhlil edir, saatlarla boğazları cırıla-cırıla bir-birinə saysız-hesabsız ədəbi variassiyalar təqdim edir, bundan cuşa gəlib bir-birinin üzünə baxa-baxa, elə bil öz dediklərindən məst olurdular.
...Hər dəfə bu yerə gəlib çatanda Qulam Hüseynlinin yadına, qələm dostlarının, onu dəfələrlə mənəvi, lap elə cismani ölümdən xilas edən ecazkar sətirləri düşür, bayaqkı ani üsyanını, illər boyu beyninin hansısa ayıq küncündə gizlədiyi nadürüst baqqal iddiası hesab edir və elə həmin dəqiqə bu qorxunc iddianı, səhvlər dolu lazımsız qaralama kimi əzib yaddaşından kənara atırdı.
Amma bu dəfə… nə baş verdisə, birdən birə Qulam Hüseynliyə Mərkəzin təcili təmirə ehtiyacı olan aşsüzən tavanı, pulsuzluqdan və Böyük Ədəbiyyat sevgisindən bir qismi arıqlayıb qaralan, digər qismi şişib saralan sadiq əməkdaşlarının vəziyyəti lap dözülməz təsir bağışladı. Məhz bu gün burda - Akademiyanın bu işgüzarlıqla dolğun havasında o, mütləq nə isə eləməyin vaxtı yetişdiyini, nəyinsə kökündən dəyişməli olduğunu, Mərkəzi, öz ilahi duman örtüyünə bürüyüb bətnində boğan və indi, burdan - Akademiyanın, təntənə və intizam saçan bu işıqlı iclas salonundan gözünə nəhəng Ölüm dumanı cildində görünən qorxunc Ədəbiyyat qalasının hansı bir divarınısa uçurub sökməli olduğunu anladı.
...Salon adamla dolurdu...
Elm əhli Qulam Hüseynlinin buralarda olmadığı son on ildə tamam dəyişmişdi.
Zalın əksər hissəsi gənclər idi, qalanı Qulam Hüseynlinin tanımadığı, orta yaşlı, cavan alimlər idi. Onlar da özlərini kimlərəsə oxşada-oxşada, ədalı yerişlərlə cərgələrin arasıyla gəzinir, bir-biri ilə qəribə eyhamlarla salamlaşır, qabaq cərgələrdə əyləşənlərə proqramabənzər nə isə paylayırdılar.
Salonun azlıq təşkil edən hissəsi Qulam Hüseynlinin bu qədim elm ocağında qədim zamanlardan tanıdığı qocaman alimlər - belibükük, göyümtül akademiklər idi. Onlar zala aşağı qapıdan daxil olur, bir-birinin ardınca səliqəli qarışqa sürüsü ilə yeriyib həmin səliqə ilə də qabaq sıralarda əyləşirdilər.
Qulam Hüseynli xatırladı ki, otuz il bundan əvvəl də bu akademiklər eynilə bu sayaq çəkisiz və göyümtül idilər… Bu heç də qısa olmayan zaman ərzində elə bil balaca bellərini büküb bir az da göyərə-göyərə, hardasa kənarda, zamanın axınının hansı tərəfindəsə daldalanıb qalmışdılar.
...Çox keçmədi ki, tədbir başladı və səhnəyə, akademiyanın vitse-prezidenti - üz-gözündən dəli sevinc yağan, orta yaşlı, dolu bədənli bir adam çıxdı, iri addımlarla səhnənin mərkəzinə yeriyib yağlı diktor səsi ilə nitqə başladı.
Vitse-prezidentin, bu nəmiş qoxulu qədim salonun səhnəsində özünü yöndəmsiz hiss etdiyi duyulurdu. O, lazım olduğundan xeyli ucadan danışır, ara-sıra, quraşdırdığı mürəkkəb cümlələrin uğursuzluğunda burxulub kəkələyir, bir xeyli lazımsız əl hərəkətləri eləyirdi. Natiqi bu hala salanın, qabaq cərgədə yanaşı oturub düymə gözlərini səhnəyə zilləyən akademiklərin, heç nə ifadə eləməyən donuq üzləri olduğunu Qulam Hüseynli həmin dəqiqə anladı. Bu sayaq baxışları o, idarəçilik təcrübəsində az görməmişdi. Mərkəzin dözülməz ağır maddi durumundan, sökük damından, içində küləklər oynayan dəhlizlərindən, üst-üstə qalanıb saralan qiymətli əlyazmalarından danışarkən, ona həmin bu heç nə ifadə eləməyən donuq üzlərlə qulaq asan nazirlərin, yüksək rütbəli məmurların qəbullarında eynilə bu kökə düşdüyü, bir cümləni bir neçə dəfə, şüursuz surətdə təkrar etdiyi, danışdığı yerdə özü öz sözündən hikkələnib coşduğu, səsini ucaldıb sözünə anlaşılmaz mətnlə yekun vuraraq, otağı uduzmuş vəziyyətdə tərk etdiyi az olmamışdı.
Olsun ki, bu sayaq, etinasızlıq dolu lal baxışların ölüm qoxulu əbədiyyət kimi, canlı və diri olan nə varsa, hamısını öz ağır, laqeyd sükutu altında əzib məhv eləmək qabiliyyəti var. - Qulam Hüseynli fikirləşdi.
...Vitse-prezident, nataraz yöndəmsizlikdən tezcə qurtulmaqdan ötrü səhnəyə əcnəbi şirkətin nümayəndələrini dəvət elədi.
Tədbirin hədsiz təmtərağından çaşmış əcnəbi nümayəndələr - səhnəyə bananvari rəngbərəng şalvarlarda çıxan iki cavan oğlan öz dillərində nə isə danışmağa başlayanda, nümayəndələrdən birinin cılız bədəni, narıncı çilli üzü, Qulam Hüseynlinin yadına, bir neçə ay bundan əvvəl Mərkəzə nəşr sifarişi almaq məqsədi ilə getdiyi Alman səfirliyini, səfirliyin məsul işçisi - narıncı çilli üzü nifrətdən savayı heç nə ifadə eləməyən müvəkkil Vaysmanı saldı...
…Şəhərin mərkəzi küçələrindən birində, bir vaxtlar görkəmli el şairinin yaşadığı şəbəkəli aynabəndli qədim binanın birinci mərtəbəsində yerləşən səfirliyin qəribə, qorxunc bir şümallıqla yonulmuş boz divarları, daim örtülü vəziyyətdə qalan səskeçirməz, şəffaf qapıları, qapıların o üzündə, ölüm düşərgəsi məhbuslarının qorxusuyla ehtiyatla yeriyən əməkdaşların xof dolu üzləri bu dəfə də Qulam Hüseynlinin yadına, uzaq uşaqlıq illərini, o illərdə, xüsusən tətil günlərində faşist Almaniyasının törətdiyi vəhşiliklər barədə xüsusi maraq və intiqam hissiylə baxdığı ağ-qara müharibə filmlərini saldı...
Səfirliyin qəbul şöbəsində hələ bircə sətir belə tərcümə etmədikləri ”Alman ədəbiyyatı antologiyası”nın nəşri ilə bağlı səfirliyə ünvanladıqları rəsmi məktubla bağlı onunla dəyirmi şüşənin o üzündən candərdi danışan, danışdıqca, sanki hardansa altdan, ucuiti çəkməsinin ondan da iti dabanıyla ayağını əzib tapdayan cavan qadının qısa, əsəbi cavabları, onu içəri ötürüb darısqal, səskeçirməz dəhlizlər boyu yuxarı mərtəbəyə aparan balaca, cüssəsiz oğlanın, dəqiqədə bir çönüb şübhəli nəzərlərlə üzünə zillənməsi, Qulam Hüseynlini hələ müvəkkillə görüşdən əvvəl xoşagəlməz ovqata salmışdı.
...Vaysmanın ürək dərmanı iyi qoxuyan balaca, səliqəli otağına daxil olduqda isə - adamdan çox, qorxunc elektron qurğusuna bənzəyən bu almanla üzbəüz oturandan ikicə dəqiqə sonra Qulam Hüseynli tutduğu bu işə ürəkdən peşman olmuşdusa da, ölüm düşərgəsini xatırladan bu qaradinməz quruma göndərdiyi məktubunu ürəyində yüz dəfə iki bölüb xırda-xırda doğramışdısa da, canını Vaysmanın şüşə gözlərindən qurtara bilməmişdi…
Həmin o görüşdən sonra Qulam Hüseynlinin o başıbəlalı məktubu ilə əlaqədar Vaysman onu səfirliyə bir neçə dəfə də çağırtdırmış, onu orda – hamının və hər şeyin çəkisizliyə düşən tək, az qala havadan asıldığı kayutavari, havasız otağında müttəhim qismində dindirərək, işdi əgər antologiyanın nəşrinə ayrılacaq vəsait ödənilərsə, bu alman pullarının hara, necə xərclənəcəyi barədə dönə-dönə müxtəlif səpkili gərgin istintaqlar aparmışdı. Antologiyanın nəşrinə ayrılacaq pul sarıdan heç bir soraq yox idi… Vaysmansa, ötən həftənin sonlarından başlayaraq, inadkar ardıcıllıqla Qulam Hüseynlinin yuxularına girməyə başlamışdı.
Yuxuların bəzilərində o uzunətəkli şərq libasına bənzər əcayib qiyafədə peyda olur, narıncı çilli qollarını Qulam Hüseynlinin boynuna dolayıb çilli yanağını yanağına yapışdırır, azərbaycan dilində məlahətli sözlər deyir, gah faşist formasında, əlində fənər Qulam Hüseynlinin üzünə işıq sala-sala, bir-birinin ardınca şeir mətninə bənzər alman cümlələri söyləyir, gah da qəmli alman gözləri ilə ona hardansa uzaqlardan baxırdı…
Son yuxularından birində isə, Qulam Hüseynli, bədəni soyuq tər basa-basa, qaçıb canını Vaysmanın, onun üstünə qısqırtdığı nəhəng qoyun itindən qurtarmaqla məşğul idi...
Bütün yuxunu o, yalın ayaqları iti daşlara ilişib qanaya-qanaya, nəfəsi kəsilə-kəsilə hansısa kəsə yollarla qaçmışdısa da, səhərə yaxın yuxudan ayılar-ayılmaz, heyi tükənmiş halda yerə sərilmiş və Vaysmanın nəhəng itinə yem olmuşdu...
…Yuxudan ayılandan sonra isə bədənini bürüyən soyuq tərdən üşüyə-üşüyə, tərindən nəmlənən yorğanına bürünə-bürünə bir daha o tərəflərə getməyəcəyini, Vaysmanı bir ünsür kimi yaddaşından birdəfəlik silib atacağını qərara almışdısa da, elə həmin gün ikicə saatdan sonra Mərkəzə daxil olarkən, pillələrin böyründə baxımsız bitkilər tək, saralıb uzanan işçilərini gördükdə ürəyi əzilmiş, yenə səfirliyin qala qapılarının kilidini andıran ağır, dəmir kilidli qapılarını, səskeçirməz şüşələrini və Vaysmanın narıncı üzünü xatırlamışdı...
...Professorlardan hansı birisə qurcalanıb yanıq pıçıltıyla yanındakının qulağına nə isə deyirdi...
Qulam Hüseynli gözünün yanıyla professorlara baxdı.
Professorlar səhnədə, əllərini rəngbərəng şalvarlarının ciblərinə basıb oynaq ədalarla yerdən ünvanlanan suallara cavab verən əcnəbilərə, onları böyük təhlükədən qurtarmış cəsur sərkərdələrə baxan tək baxır, sonra bir-birlərinə heyrət dolu məmnunluqla göz yetirir, başlarını, nədənsə təsirlənib kövrəlmiş tək, aşağı dikir, utancaq gəlin kimi susurdular.
Axı niyə?.. - Qulam Hüseynli ürəyinin qəfildən əsəbi-əsəbi döyündüyünü hiss elədi.
Niyə o - bu qədər əsərin, ssenarilərin, irihəcmli tərcümələrin müəllifi beş-on manat puldan ötrü Almaniyanın, Allah bilir hansısa ucqar vilayətində, xırda elektron cihazları komplektinə bənzər bir ailəsində böyüyüb, ala-babat təhsil almış bu dar düşüncəli əcnəbinin qarşısında müttəhim kimi oturmalıdı, onun təhqiramiz suallarına ölüb yerə girə-girə cavab verməlidi, bütün bu məşəqqətdən üzülsə belə, o ölüm havalı idarəni yaddaşından silib ata bilməməlidi, hər görüşdən xəstələnib üzülsə belə, yenə ora qayıtmalıdı?..
Niyə özləri ağırlığında elmi əsərlərin müəllifi olan bu çalsaç professorlar, adlarını belə bilmədikləri bu ütük əcnəbi uşaqlara bu qədər pərəstişlə baxmalıdılar?..
Bunlar ki, rus deyildi?!..
* * *
...Vaysman bu dəfə tək deyildi. Yanında, üzü Ştrausun üzünü xatırladan hündürboy, gözəl bir alman oturmuşdu. Hər ikisi ona baxa-baxa, alman dilində astadan nə haqdasa danışırdılar.
Dili bilmədiyindən, ya son günlər Vaysman haqqında çox düşündüyündən, Qulam Hüseynliyə birdən-birə elə gəldi ki, almanlar onu müzakirə edirlər. Düşdüyü yöndəmsiz vəziyyətini, gülünc görkəmini, dili bilmədiyindən, qoyun kimi oturub, onların nə vaxt yorulub susacağını gözləməyini…
O biri almanın ala gözlərinin dərinliyində, xüsusən, qız dodaqlarına bənzər yaraşıqlı dodaqlarında kinayəli gülüşə bənzər nəyinsə başlanğıcı görünürdü.
Vaysmanın it gözünü andıran girdə, boz gözləri, eynəyin arxasından aramla Qulam Hüseynlinin bığlarında, səhər evdən çıxarkən, tələm-tələsik geydiyindən, qaydasından xeyli uzun alınan yaşıl qalstukunda, ağlığı artıq çoxdannan solmuş nimdaş köynəyinin bir o qədər də təmiz olmayan yaxalığında gəzişir, tez-tez sabunlanmaqdan qabıq atan nazik, ağ əlləri, stolun üstündə səliqə ilə üst-üstə yığılmış sənədləri hamarlayırdı.
Qulam Hüseynli almanların baxışları altında tədricən qızardığını, yöndəmsiz qızartının qaynar su axınıyla üzüyuxarı yeriyib saçlarının dibinə dolduğunu hiss etdi və nədənsə, bu gün, görüş münasibətilə xüsusi səliqə ilə təmizləyib parıldatdığı ayaqqabılarını xatırladı və gözünün bilinməz hərəkətiylə stolun altında cütlədiyi ayaqqabılarına baxdı.
Ayaqqabıları silinmişdisə də, burunlarının əziyi olduğu kimi qalmışdı. Bu ayaqqabıları Qulam Hüseynli bir neçə ay bundan əvvəl, şəhərin mərkəzi küçələrindən birində yerləşən məşhur alman dükanından almışdı. Odu ki, arvadı həmişə ona ucuzlu ayaqqabı almağı məsləhət görürdü ki, bircə aya burnunu, dabanını əzib pis hala saldığı bu çəkmələri kasıb-kusuba paylayanda, heç olmasa heyfsilənməsinlər.
...Vaysmanla gözəl almanın, məxfi xidməti danışığı sona yetmək bilmirdi. Onlar artıq ona baxmırdılar. Vaysmanın, bayaqdan bəri qorxulu mücrü kimi tumarladığı qovluğu açıb ordan çıxardıqları sənədləri bir-bir diqqətlə gözdən keçirir, arada bir, sənədlərin arxasından şübhəli gözlərlə ona elə baxırdılar, elə bil onun üzünü, sənədlərdəkilərlə tutuşdururdular.
Burdan - Qulam Hüseynlinin oturduğu yerdən Vaysmanın ayaqqabıları da görünürdü. Ayaqqabılar, içində ayaq yoxmuş kimi təptəzə görkəmdə, elə sakitcə dayanıb durmuşdular, elə bil ona mağaza vitrinindən baxırdılar.
Qulam Hüseynli almanların ensiz biləklərinə, çəlimsiz, sarımtıl boyunlarına baxa-baxa, bu biləklərin, boyunların davamı ola biləcək nazik, quru ayaqlarını təsəvvürünə gətirə-gətirə fikirləşdi ki, bu köynəklər və ayaqqabılar, bu cansız, soyuq bədənlərdə həyat üzü görürdülər ki, köhnələlər?..
- Bu nədir?.. - Vaysman, uzun, ağır xəstəlikdən əti ərimiş xəstə dirsəyinə bənzər sarımtıl dirsəyini stola dirəyib yenə həmin sənədi yuxarı qaldırmışdı...
Bu, antologiyanın nəşrinə sərf ediləcək istehsal xərclərinin kalkulyasiyası idi. Vaysman niyəsə bu sənədə nifrət edirdi. Hər dəfə də söhbət məhz bu sənədin havaya qalxmasıyla başlayır, Qulam Hüseynlinin yeknəsəq izahatı ilə başa çatdırılırdı.
Qulam Hüseynli bu dəfə də, həmişəki mətnini işə saldı, nəşr etmək niyyətində olduqları antologiyanın, alman ədəbiyyatının azərbaycan oxucusuna tanıtmaq məqsədi daşıdığını, bu işin alman-azərbaycan mədəni əlaqələrinin inkişafı sahəsində dəyərli addım olacağını və sair və ilaxırı dedi...
Bütün bunları avropasayağı təbəssümlə, sözlərdə, cümlələrdə xüsusi pauzalar verə-verə, əsəbi müvəkkilləri, bacardıqca qıcıqlandırmayacaq asta, mülayim səslə dedisə də, Vaysman havada saxladığı sənədi aşağı endirmədi, girdə gözlərini bircə dəfə belə olsun qırpmadı.
O biri alman da həmçinin, nazik qız dodaqlarında ehtiyatda gizlədiyi kinayəsini yerindəcə saxladı.
Qulam Hüseynli ənənəvi mətnini sona yetirib Vaysmanın, bayaqdan bəri cinayət dəlili kimi havada saxladığı sənədə baxa-baxa fikirləşdi ki, hər iki alman, bu izahatdan sonra onunla nə isə baş verəcəyini gözləyir. Onunla nə baş verməliydi ki?..
Vaysman sənədi bir müddət də beləcə, havada saxlayıb sınayıcı baxışlarını Qulam Hüseynlinin üzündən çəkmədi.
Qulam Hüseynli, az qala iliyinə işləyən bu kəsici baxışlardan tərləməyə başladığını, tərinin, qəribə ehtiyatla köynəyinə hopduğunu, köynəyinin islanacağından qorxub, həyəcanlanıb, bundan daha sürətlə tərlədiyini hiss elədi. Bir neçə ay bundan əvvəl Mərkəzin mühasibi ilə birgə hesablayıb hazırladıqları bu kalkulyasiyada müəyyən səhvlərə yol verə bildikləri barədə fikirləşdi və yadına düşdü ki, bu rəqəmlər barədə demək olar ki, heç nə xatırlamır.
Sonra hansısa məqam birdən-birə ona elə gəldi ki, almanlar onun tərləməyindən həzz alırlar.
...Vaysman bir anlıq elə bil Qulam Hüseynlinin söylədiyi mətndən qane oldu, sənədi aşağı endirib səliqə ilə əvvəlki yerinə, qovluğun içindəki kağızların arasına saldı, ordan ayrı birisini çıxarıb böyründə oturan gənc almanın qarşısına qoydu.
Bu, antologiyaya daxil ediləcək yazıçıların siyahısı idi. Alman dilində yazılmış bu kiçik siyahını Qulam Hüseynli uzaqdan tanıdı.
- Burda “Kristian” sözü düz yazılmayıb. Alman dilində K hərfi XH yazılır. Sizdə isə bu elə “K” gedir.
Ştrausa bənzəyən gənc alman azərbaycan dilində, öz dilində danışdığı kimi, samitləri boğazında, dişlərinin arasında sıxıb güllə kimi ata-ata, incə saitləri qalınlara qata-qata danışır, yumşaq azərbaycan sözlərini ucubiz, köntöy dəmir qırıqları kimi elə bil, sapanddan atırdı.
«Ştraus» sözünü bitirib nəhayət ki, gülümsündüsə də, bu təbəssümdən, üzünün qəddarlığı elə bil bir az da artdı.
-...bir də, burda 100 kitabın müəyyən təşkilatlara paylanacağı göstərilir. Bu...
...Yox, bu daha lap ağ oldu. - Qulam Hüseynli əsəbiliyindən az qala nəfəsi itə-itə fikirləşdi - ...bunlar məni quldur hesab edirlər, nədi?..
Burda gənc alman qəfildən sözünü kəsib Vaysmansayağı baxışla onun gözünün içinə necə baxdısa, Qulam Hüseynli dizlərinin boşaldığını, uzun müddətdən bəri qurudub yoxa çıxardığı tanış qəhərinin boğazına dolduğunu hiss etdi…
Qulam Hüseynli dizlərinin hansı hallarda, bu sayaq boşalıb xəstə dizləri kimi əsdiyini dəqiq bilirdi. Odu ki, hiddətdən içi əsdi. Bu sütül məmurlar gör bir onu nə hala saldılar?!..
Birdən-birə içində nəyinsə, çoxdan, lap çoxdannan bəri zəifləyib, öləziyib sönən nəyinsə ləngər vurub onu harasa irəli itələməyindən dik atıldı, ayağa qalxıb:
- Bura baxın, siz nə demək istəyirsiniz?.. - dedi və öz səsindən elə bil bir az da qəhərləndi. Azərbaycana aidiyyatı olmayan bu yad otaqda, bir cüt cansız almanın hüzurunda səslənən doğma, səsindən kövrəldi. - Bəlkə o təşkilatlardan da sizə arayış gətirim ki... - burada dayandı, nə deyəcəyini unutdu. - Siz... siz məni nə hesab edirsiniz, hə?..
Almanlar Qulam Hüseynlinin həyəcanlı səsindən, qəhərdən boğula-boğula dediklərindən zərrəcən dəyişmədilər, kor gözünə oxşar şüşə gözlərlə üzünə baxmaqlarına davam etdilər.
...Əsəbilikdən, yoxsa, öz səsinin təsirindən, Qulam Hüseynlinin gözü qaraldı...
- Neçə vaxtdı mənimlə müttəhim kimi rəftar edirsiz. Elə bilirsiz anlamıram?.. Sənədləri qaytarın. – deyib əlini müvəkkillərə uzatdısa da, müvəkkillərin üzləri dəyişmədi. Onda bir az da sərt – Sənədləri bura verin, deyirəm!.. – deyə qışqırdı…
...Qoltuğunda «Alman antologiyası» nın sənədləri dolu qovluq, səfirliyin addım səslərini udan dəhlizlərindən keçdikcə, hardasa buralarda - bu havasız, ölü binada ilişib qalmaq, addım səsləriylə bir bu yumşaq, səssiz dəhlizlərin canına çəkilib yoxa çıxmaq qorxusuyla özünü küçəyə atdı.
...Küçələr adamla dolu idi. Adamlar yüngül geyimlərdə açıq kafelərindən süzülən musiqi sədaları altında rahatca gəzişirdilər.
...Havası çatmırdı... Tini burulub Fəvvarələr meydanına üz tutdu. Bir neçə dəqiqə əvvəl qəhərlənib ayağa qalxanda, necəsə, gözünün ha yanı iləsə, almanlardan hansı birininsə dodağının səyirdiyini, üzündə məmnunluğa bənzər nəyinsə dolaşdığını duyduğunu xatırladı.
Bu ədəbaz müvəkkillər, neçə vaxtdan bəri intizarla gözlədikləri əlamətdar təslim aktının deyəsən, həyata keçirə bilmədilər. – fikirləşdi. Siqaretini alışdırıb bu qərara gəldi ki, yaxşısı budu, bir daha bu miskin görüşləri yadına salmasın.
Bir müddət heç nə düşünmədən, sağ-solundan ötənlərin üzlərinə, ayaqqabılarına baxa-baxa yeridi. Sonra nə oldusa, Qulam Hüseynliyə birdən birə elə gəldi ki, gördüyü bütün bu ayaqqabılar həmin o alman dükanınıdan alınmadır.
Ayaqqabıların hamısı, Vaysmanın ayaqqabısı kimi təptəzə və parıltılı idi, qatı açılmamış təzə dərilərinin cırıltısından qulaq tutulurdu.
Hamı alman ayaqqabısında idi. O da alman ayaqqabısındaydı.
Ayaq saxlayıb ayaqqabılarına baxdı və onların, ayağını sıxdığını yalnız indi başa düşdü. Dəhşətdən başının tükü qabara-qabara, neçə vaxtdan bəri ayaq barmaqlarını sıxıb keyidən bu darısqallığa bu vaxta qədər hansı möcüzə ilə məhəl qoymadığı barədə düşünüb, onları alarkən, arvadına, ayaqqabıların ayağını sıxdığını desə də, arvadının:
- Təzədir, açılacaq. – deməsini xatırladı…
Bundanı ürəyi sıxıldı. Bu sıxıntıdan tezcə xilas olmaqdan ötrü əlindəki siqareti yerə atıb addımlarını yeyinlətdi.
Ən qəribəsi o idi ki, bütün bu miskinliyin, bu qaba ədalətsizliyin canında, həm də elə bil onun bu «zərərçəkənlik» vəziyyətinin əleyhinə işləyən nə isə də var idi. Qulam Hüseynli gedə-gedə fikirləşdi. Bütün qəddarlığı və əclaflığı ilə birlikdə Vaysman elə bil həm də nədə isə haqlı idi...
* * *
…Bir həftədən sonra Qulam Hüseynli alman müvəkkili tərəfindən başına gətirilən bu müsibətlə əlaqədar Alman səfirinə ətraflı məktub yazdı.
O biri həftənin axırı səfirlikdən cavab məktubu gəldi. Qulam Hüseynlini, ətraflı izahat üçün bu dəfə səfirliyə, mədəniyyət işləri üzrə müvəkkil Frau Zibek dəvət edirdi.
Onlar kiminlə, necə rəftar etdiklərinin ədalətsizliyini anlamışdılar. - Qulam Hüseynli təskinliklə düşündü. Yüksək bədii fikirlərlə, kəskin, dolğun arqumentlərlə əsaslandırılmış məktub öz təsirini göstərməyə bilməzdi.
Təyin olunan gün o, Vaysmanla “Ştrausun” simasında qarşılaşdığı alman soyuqluğu, bağışlanmaz alman amansızlığı ilə bağlı hazırladığı qısa, lakin tutumlu mətn sinəsində, səfirliyə gəldi.
...Girəcəkdə dəyirmi şüşənin arxasında oturmuş almanvari qadın həmişəki kimi asta səslə telefonla danışırdı, onu görüb söhbətini kəsərək:
- Eşidirəm. - dedi.
- Mənim saat 13-ə dəvətim var. - bu yerlərə adətən hüquqsuz, ikinci dərəcəli vətəndaş qismində təşrif buyuran Qulam Hüseynli, bu dəfə səfirlikdən görüş barədə aldığı kiçik bildiriş vərəqəsini gizli qürurla qadına uzatdı.
Qadın vərəqəni alıb etinasız üzlə nəzərdən keçirdi:
- Kim dəvət edib?..
- Frau Zibek. - Qulam Hüseynli dedi və qabırğasının altında çırtlamaq istəyən qıdığabənzər nə isə hiss etdi.
Qadın o biri telefonun dəstəyini qaldırıb düyməsini basdı, almanca qısaca nə isə deyib susdu, sonra dəstəyi yerinə qoyub həmin səslə:
- Görüşə dörd dəqiqə gecikmisiz. - dedi - Frau Zibek məşğuldu. Əlavə görüş üçün müraciət edə bilərsiniz.
Qulam Hüseynli girəcəyin sol divarına vurulmuş dəyirmi saata baxdı.
Həqiqət, ikiyə dörd dəqiqə işləyirdi...
...Elmlər Akademiyasının həyətinə daxil olanda, Qulam Hüseynli buralarda heç vaxt görmədiyi qəribə bir mənzərə ilə üzləşdi...
...Şəhərin canına daraşıb idarələrin, dükanların, yeməkxanaların üstünə öz sərlövhələrini yapışdıran, mərkəzi küçələrdə çəhrayı, etinasız üzlərlə gəzişib milli meyvələrdən acgözlüklə təpişdirən əcnəbilər deyəsən, buralara da yol tapmışdılar. Nəhəng sərv ağaclarının və sarımtıl çiçək xiyabanının arasında qol-budaq atan bu elm məbədinin geniş həyətində qoltuğunda qalın qovluq, arxayın yerişlə asta-asta gəzişən alimlərin əvəzinə, bu dəfə binanın girişinə aparan ensiz yolunda bir-birinin ardınca düzülmüş, buruqlarında balaca, əcnəbi bayraqlar yellənən xarici maşın dəstəsi gözə dəyirdi.
Maşınların qorxunc parıltısından, ya binanın nəhəng qapıları ağzında iri gül dəstələrinin arxasından boylanan işçilərin çaşqın üzlərindən, Qulam Hüseynli bədənindən soyuq cərəyanvari nəyinsə ötüb keçdiyini hiss etdi. Vücudunu bürüyən bu axmaq gərginlikdən tezcə qurtulmaqdan ötrü girişdə sıxlaşanların böyründən sivişib ayaq saxlamadan, özünü foyeyə saldısa da, orda da bu təntənənin ətürpədən əlamətlərindən yaxa qurtara bilmədi.
Foye həyətin təntənəli əhvalını səliqəli bir ardıcıllıqla burda da davam etdirirdi.
İkinci mərtəbəyə aparan mərmər pillələrin üstündə əcnəbi dildə nəhəng, ağ plakatlar, mavi bayraqlar asılmışdı.
Qulam Hüseynli burda özü də bilmədən, bir dəstə həyəcanlı professorun - bir neçə yorğun gözlü ədəbiyyat, tarix, dilçilik elmləri doktorlarının cənginə keçdi.
Professorlar həmişəki yorucu ahəngləri ilə bu gün keçirəcək tədbirlə bağlı hey nə isə danışır, uzun-uzadı nələrinsə şərhini açıqlayır, kimisə nəfəs dərmədən tərifləyir, biri-birinə qarmaqarışıq suallar yağdırır, cavab gözləmədən, gizli gərginliklə girişi güdürdülər.
Onların hansındansa hamam kisəsinin nəmişliyini andıran kifsəmiş iy gəlirdi. Elə bil yorğun üzlü professorlardan hansısa günün bu günorta çağı elə burdaca, elə beləcə dayandığı, danışdığı yerdə çürüyüb kif atmaqğındaydı.
Professorlar danışdıqca, Qulam Hüseynli keçmiş günləri - həmin bu akademiyada aspirant olduğu unudulmaz, qaynar illəri, bir vaxtlar ona çox möhtəşəm və əzəmətli görünən bu elm ocağının dəhlizləri boyu cavan, gümrah üzlərlə o yan - bu yana gəzişən, bir-birini, institut direktorlarını, qocaldıqca sual işarəsinə dönən qoca akademikləri yamsılayıb gülüşən məzəli həmkarlarını xatırlayır, kövrəlib təsirləndiyini gizləməkdən ötrü üzünü o yan-bu yana çevirə-çevirə, dağınıq baxışlarla foyenin bozarmış sütunlarını, tavanını seyr edirdi.
Əslində o vaxtdan bu yana elə bil bir o qədər də vaxt keçməmişdi. - Qulam Hüseynli fikirləşdi, - o nəsildən salamat qalmış professorlar isə elə günə düşmüşdülər, elə bil buralardan - akademiyanın bu səskeçirməz divarları arasından nəhəng traktorabənzər adamşumlayan qurğu keçib getmişdi. Professorları əzib ütüləyə-ütüləyə, ağız- burunlarını əzib tanınmaz hala sala-sala…
...Akademiyanın özü də dəyişmişdi. Dəhlizləri və foyesi yığılıb daralmışdı. Dəhlizlər əvvəlki kimi işıqlı da deyildi, nə iləsə, təsadüfi adamlarla dolub boşalan ürəksıxan qatar perronlarını xatırladırdı.
Bir sözlə, hər şey çox kədərli və üzücü idi.- Qulam Hüseynli fikirləşdi və doluxsunmamaqdan ötrü professorlardan aralandısa da, onların canüzən danışıqlarından qurtula bilmədi.
...Professorlar bir də ikinci mərtəbədə - nəhəng, lakin təmirsiz olduğundan xeyli solğun görünən iclas zalına daxil olanda susdular, Qulam Hüseynli ilə yanaşı əyləşib gül səbətləri ilə bəzədilmiş təmtəraqlı səhnəni, getdikcə adamla dolan zalı güdməyə başladılar.
Qulam Hüseynli də səhnəyə baxırdı, baxdıqca, ürəyinin əzildiyini, neçə illərdən bəri köhnə, sınıq trolleybus kimi bir böyrü üstə əyilə-əyilə işləyən, bütün zaman və məkan dəyişkənliklərindən üz yığcam marşrutu ilə ötüşüb çıxan kasıb, doğma idarəsini – ədəbi mühitdə xüsusi nüfuzu olan “Qələm” ədəbiyyat mərkəzini xatırlamaq istədiyini duyurdu… Gül-çiçək dolu təmtəraqlı səhnə Qulam Hüseynlinin yadına qədim qələm dostlarını - Mərkəzin canına, havasına hopmuş Şairi, onun, ötən həftə Mərkəzdə qeyd etdikləri ad gününü, məclisin sonuna yaxın Şairin birdən-birə coşub, yedikləri çörəyi zəhərə çevirə-çevirə, Sözün qüdrətindən, ən ağrılı dərdindən danışmaqdan ehtiyat edə-edə, rəngi ağara-ağara danışmasını, onun bu sağalmaz yarasının ağrısından balaca Fərəcin halının birdən-birə xarablaşmasını, məclisin axırına yaxın real ədəbiyyatı mistik ədəbiyyata heç cür dəyişmək istəməyən nasir Ağəlinin publisist Sadayın üzünə qəfildən sillə vurmasını və sairəni saldıqca saçlarının dibində qarışqa sürüsünün yerişini andıran yandırıcı bir gizilti duyur, başını qaşımağa utanırdı.
Dünyanın bu vurhavurunda - hər şeyin pula alınıb-satıldığı, hər kəsin, puldan savayı hər bir şeydən qəribə ürək genişliyi ilə keçdiyi belə bir qorxunc zanada, Elmlər Akademiyası kimi, maddi dünyadan tam uzaq, müqəddəs elm ocağının belə, özünü yaşatmaq uğrunda əcnəbilərlə - qıçları boyda ədəbaz uşaqlarla nə isə qoşub-düzdüyü, iş birliyi yaratdığı bir vaxtda, onların “Qələm” mərkəzi, heç kimə lazım olmayan, bir kəsə bir qəpiklik xeyir gətirməyən Böyük Ədəbiyyatın qaranlıq dəhlizlərində vurnuxmaqda, hansısa əbədi ədəbi qanunları araşdırmaqla məşğul idi…
Bu da heç kimdən yox, elə onun özündən - sarsaq ədəbi fanatizmindən irəli gəlirdi. Məsələnin də ən faciəvi tərəfi elə bu idi. Bütün idarə də - dostları və həmkarları da, təbii ki, ona uyğunlaşmaqla məşğul idi. Necə deyərlər, “balıq başından iylənər.”
Qəribədi ki, dəfələrlə bu haqda fikirləşə-fikirləşə gəlib bu yerə çatmışdısa da, vəziyyətin dramatikliyini sidq-ürəkdən anlayıb nəyisə dəyişmək, dağıdıb yenidən qurmaq qərarına gəlmişdisə də, Mərkəzə qədəm qoymağıyla, neçə vaxtdan bəri fikirləşib hazırladığı qərarların hamısının əriməyi bir olmuş, sevimli dostlarını – Şakiri, Fəpəci, Ağləpəni və digərləri görərkən, şirin yuxudan oyanmaq istəyən adamın çırpıntısı ilə öz-özündə çabalaya-çabalaya, dibsiz, sərhədsiz ədəbiyyat sularında boğula-boğula, elə bil əvvəlkindən də dərinə getməyə üz qoymuşdu.
...Kimə lazım idi axı bu əbədi qanunlar?.. - Qulam Hüseynli yerində əsəbi-əsəbi qurcalana-qurcalana fikirləşdi. - Bu nə xəstəhal manikal - mistik ovqat idi, özlərini salmışdılar?.. O da, o birilər də, balaca Fərəc də, Şair də, Dəniz də, elə o birilər də elə bil hansısa dini sektanın üzvləri idi. Bir qədər kənardan, ayıq gözlə baxanda, hamı xəstəyə oxşayırdı…
O biri yazıçıların gecə-gündüz tədbir töküb, gün-güzəranlarını düzəltməklə, xarici ölkələrdə kitab nəşr etdirib pul qazanmaqla məşğul olduqları bir vaxtda, onlar tüstülü otaqlarda Sözün dəyərini, sətirlərin alt qatında gizlənən mənalarını təhlil edir, saatlarla boğazları cırıla-cırıla bir-birinə saysız-hesabsız ədəbi variassiyalar təqdim edir, bundan cuşa gəlib bir-birinin üzünə baxa-baxa, elə bil öz dediklərindən məst olurdular.
...Hər dəfə bu yerə gəlib çatanda Qulam Hüseynlinin yadına, qələm dostlarının, onu dəfələrlə mənəvi, lap elə cismani ölümdən xilas edən ecazkar sətirləri düşür, bayaqkı ani üsyanını, illər boyu beyninin hansısa ayıq küncündə gizlədiyi nadürüst baqqal iddiası hesab edir və elə həmin dəqiqə bu qorxunc iddianı, səhvlər dolu lazımsız qaralama kimi əzib yaddaşından kənara atırdı.
Amma bu dəfə… nə baş verdisə, birdən birə Qulam Hüseynliyə Mərkəzin təcili təmirə ehtiyacı olan aşsüzən tavanı, pulsuzluqdan və Böyük Ədəbiyyat sevgisindən bir qismi arıqlayıb qaralan, digər qismi şişib saralan sadiq əməkdaşlarının vəziyyəti lap dözülməz təsir bağışladı. Məhz bu gün burda - Akademiyanın bu işgüzarlıqla dolğun havasında o, mütləq nə isə eləməyin vaxtı yetişdiyini, nəyinsə kökündən dəyişməli olduğunu, Mərkəzi, öz ilahi duman örtüyünə bürüyüb bətnində boğan və indi, burdan - Akademiyanın, təntənə və intizam saçan bu işıqlı iclas salonundan gözünə nəhəng Ölüm dumanı cildində görünən qorxunc Ədəbiyyat qalasının hansı bir divarınısa uçurub sökməli olduğunu anladı.
...Salon adamla dolurdu...
Elm əhli Qulam Hüseynlinin buralarda olmadığı son on ildə tamam dəyişmişdi.
Zalın əksər hissəsi gənclər idi, qalanı Qulam Hüseynlinin tanımadığı, orta yaşlı, cavan alimlər idi. Onlar da özlərini kimlərəsə oxşada-oxşada, ədalı yerişlərlə cərgələrin arasıyla gəzinir, bir-biri ilə qəribə eyhamlarla salamlaşır, qabaq cərgələrdə əyləşənlərə proqramabənzər nə isə paylayırdılar.
Salonun azlıq təşkil edən hissəsi Qulam Hüseynlinin bu qədim elm ocağında qədim zamanlardan tanıdığı qocaman alimlər - belibükük, göyümtül akademiklər idi. Onlar zala aşağı qapıdan daxil olur, bir-birinin ardınca səliqəli qarışqa sürüsü ilə yeriyib həmin səliqə ilə də qabaq sıralarda əyləşirdilər.
Qulam Hüseynli xatırladı ki, otuz il bundan əvvəl də bu akademiklər eynilə bu sayaq çəkisiz və göyümtül idilər… Bu heç də qısa olmayan zaman ərzində elə bil balaca bellərini büküb bir az da göyərə-göyərə, hardasa kənarda, zamanın axınının hansı tərəfindəsə daldalanıb qalmışdılar.
...Çox keçmədi ki, tədbir başladı və səhnəyə, akademiyanın vitse-prezidenti - üz-gözündən dəli sevinc yağan, orta yaşlı, dolu bədənli bir adam çıxdı, iri addımlarla səhnənin mərkəzinə yeriyib yağlı diktor səsi ilə nitqə başladı.
Vitse-prezidentin, bu nəmiş qoxulu qədim salonun səhnəsində özünü yöndəmsiz hiss etdiyi duyulurdu. O, lazım olduğundan xeyli ucadan danışır, ara-sıra, quraşdırdığı mürəkkəb cümlələrin uğursuzluğunda burxulub kəkələyir, bir xeyli lazımsız əl hərəkətləri eləyirdi. Natiqi bu hala salanın, qabaq cərgədə yanaşı oturub düymə gözlərini səhnəyə zilləyən akademiklərin, heç nə ifadə eləməyən donuq üzləri olduğunu Qulam Hüseynli həmin dəqiqə anladı. Bu sayaq baxışları o, idarəçilik təcrübəsində az görməmişdi. Mərkəzin dözülməz ağır maddi durumundan, sökük damından, içində küləklər oynayan dəhlizlərindən, üst-üstə qalanıb saralan qiymətli əlyazmalarından danışarkən, ona həmin bu heç nə ifadə eləməyən donuq üzlərlə qulaq asan nazirlərin, yüksək rütbəli məmurların qəbullarında eynilə bu kökə düşdüyü, bir cümləni bir neçə dəfə, şüursuz surətdə təkrar etdiyi, danışdığı yerdə özü öz sözündən hikkələnib coşduğu, səsini ucaldıb sözünə anlaşılmaz mətnlə yekun vuraraq, otağı uduzmuş vəziyyətdə tərk etdiyi az olmamışdı.
Olsun ki, bu sayaq, etinasızlıq dolu lal baxışların ölüm qoxulu əbədiyyət kimi, canlı və diri olan nə varsa, hamısını öz ağır, laqeyd sükutu altında əzib məhv eləmək qabiliyyəti var. - Qulam Hüseynli fikirləşdi.
...Vitse-prezident, nataraz yöndəmsizlikdən tezcə qurtulmaqdan ötrü səhnəyə əcnəbi şirkətin nümayəndələrini dəvət elədi.
Tədbirin hədsiz təmtərağından çaşmış əcnəbi nümayəndələr - səhnəyə bananvari rəngbərəng şalvarlarda çıxan iki cavan oğlan öz dillərində nə isə danışmağa başlayanda, nümayəndələrdən birinin cılız bədəni, narıncı çilli üzü, Qulam Hüseynlinin yadına, bir neçə ay bundan əvvəl Mərkəzə nəşr sifarişi almaq məqsədi ilə getdiyi Alman səfirliyini, səfirliyin məsul işçisi - narıncı çilli üzü nifrətdən savayı heç nə ifadə eləməyən müvəkkil Vaysmanı saldı...
…Şəhərin mərkəzi küçələrindən birində, bir vaxtlar görkəmli el şairinin yaşadığı şəbəkəli aynabəndli qədim binanın birinci mərtəbəsində yerləşən səfirliyin qəribə, qorxunc bir şümallıqla yonulmuş boz divarları, daim örtülü vəziyyətdə qalan səskeçirməz, şəffaf qapıları, qapıların o üzündə, ölüm düşərgəsi məhbuslarının qorxusuyla ehtiyatla yeriyən əməkdaşların xof dolu üzləri bu dəfə də Qulam Hüseynlinin yadına, uzaq uşaqlıq illərini, o illərdə, xüsusən tətil günlərində faşist Almaniyasının törətdiyi vəhşiliklər barədə xüsusi maraq və intiqam hissiylə baxdığı ağ-qara müharibə filmlərini saldı...
Səfirliyin qəbul şöbəsində hələ bircə sətir belə tərcümə etmədikləri ”Alman ədəbiyyatı antologiyası”nın nəşri ilə bağlı səfirliyə ünvanladıqları rəsmi məktubla bağlı onunla dəyirmi şüşənin o üzündən candərdi danışan, danışdıqca, sanki hardansa altdan, ucuiti çəkməsinin ondan da iti dabanıyla ayağını əzib tapdayan cavan qadının qısa, əsəbi cavabları, onu içəri ötürüb darısqal, səskeçirməz dəhlizlər boyu yuxarı mərtəbəyə aparan balaca, cüssəsiz oğlanın, dəqiqədə bir çönüb şübhəli nəzərlərlə üzünə zillənməsi, Qulam Hüseynlini hələ müvəkkillə görüşdən əvvəl xoşagəlməz ovqata salmışdı.
...Vaysmanın ürək dərmanı iyi qoxuyan balaca, səliqəli otağına daxil olduqda isə - adamdan çox, qorxunc elektron qurğusuna bənzəyən bu almanla üzbəüz oturandan ikicə dəqiqə sonra Qulam Hüseynli tutduğu bu işə ürəkdən peşman olmuşdusa da, ölüm düşərgəsini xatırladan bu qaradinməz quruma göndərdiyi məktubunu ürəyində yüz dəfə iki bölüb xırda-xırda doğramışdısa da, canını Vaysmanın şüşə gözlərindən qurtara bilməmişdi…
Həmin o görüşdən sonra Qulam Hüseynlinin o başıbəlalı məktubu ilə əlaqədar Vaysman onu səfirliyə bir neçə dəfə də çağırtdırmış, onu orda – hamının və hər şeyin çəkisizliyə düşən tək, az qala havadan asıldığı kayutavari, havasız otağında müttəhim qismində dindirərək, işdi əgər antologiyanın nəşrinə ayrılacaq vəsait ödənilərsə, bu alman pullarının hara, necə xərclənəcəyi barədə dönə-dönə müxtəlif səpkili gərgin istintaqlar aparmışdı. Antologiyanın nəşrinə ayrılacaq pul sarıdan heç bir soraq yox idi… Vaysmansa, ötən həftənin sonlarından başlayaraq, inadkar ardıcıllıqla Qulam Hüseynlinin yuxularına girməyə başlamışdı.
Yuxuların bəzilərində o uzunətəkli şərq libasına bənzər əcayib qiyafədə peyda olur, narıncı çilli qollarını Qulam Hüseynlinin boynuna dolayıb çilli yanağını yanağına yapışdırır, azərbaycan dilində məlahətli sözlər deyir, gah faşist formasında, əlində fənər Qulam Hüseynlinin üzünə işıq sala-sala, bir-birinin ardınca şeir mətninə bənzər alman cümlələri söyləyir, gah da qəmli alman gözləri ilə ona hardansa uzaqlardan baxırdı…
Son yuxularından birində isə, Qulam Hüseynli, bədəni soyuq tər basa-basa, qaçıb canını Vaysmanın, onun üstünə qısqırtdığı nəhəng qoyun itindən qurtarmaqla məşğul idi...
Bütün yuxunu o, yalın ayaqları iti daşlara ilişib qanaya-qanaya, nəfəsi kəsilə-kəsilə hansısa kəsə yollarla qaçmışdısa da, səhərə yaxın yuxudan ayılar-ayılmaz, heyi tükənmiş halda yerə sərilmiş və Vaysmanın nəhəng itinə yem olmuşdu...
…Yuxudan ayılandan sonra isə bədənini bürüyən soyuq tərdən üşüyə-üşüyə, tərindən nəmlənən yorğanına bürünə-bürünə bir daha o tərəflərə getməyəcəyini, Vaysmanı bir ünsür kimi yaddaşından birdəfəlik silib atacağını qərara almışdısa da, elə həmin gün ikicə saatdan sonra Mərkəzə daxil olarkən, pillələrin böyründə baxımsız bitkilər tək, saralıb uzanan işçilərini gördükdə ürəyi əzilmiş, yenə səfirliyin qala qapılarının kilidini andıran ağır, dəmir kilidli qapılarını, səskeçirməz şüşələrini və Vaysmanın narıncı üzünü xatırlamışdı...
...Professorlardan hansı birisə qurcalanıb yanıq pıçıltıyla yanındakının qulağına nə isə deyirdi...
Qulam Hüseynli gözünün yanıyla professorlara baxdı.
Professorlar səhnədə, əllərini rəngbərəng şalvarlarının ciblərinə basıb oynaq ədalarla yerdən ünvanlanan suallara cavab verən əcnəbilərə, onları böyük təhlükədən qurtarmış cəsur sərkərdələrə baxan tək baxır, sonra bir-birlərinə heyrət dolu məmnunluqla göz yetirir, başlarını, nədənsə təsirlənib kövrəlmiş tək, aşağı dikir, utancaq gəlin kimi susurdular.
Axı niyə?.. - Qulam Hüseynli ürəyinin qəfildən əsəbi-əsəbi döyündüyünü hiss elədi.
Niyə o - bu qədər əsərin, ssenarilərin, irihəcmli tərcümələrin müəllifi beş-on manat puldan ötrü Almaniyanın, Allah bilir hansısa ucqar vilayətində, xırda elektron cihazları komplektinə bənzər bir ailəsində böyüyüb, ala-babat təhsil almış bu dar düşüncəli əcnəbinin qarşısında müttəhim kimi oturmalıdı, onun təhqiramiz suallarına ölüb yerə girə-girə cavab verməlidi, bütün bu məşəqqətdən üzülsə belə, o ölüm havalı idarəni yaddaşından silib ata bilməməlidi, hər görüşdən xəstələnib üzülsə belə, yenə ora qayıtmalıdı?..
Niyə özləri ağırlığında elmi əsərlərin müəllifi olan bu çalsaç professorlar, adlarını belə bilmədikləri bu ütük əcnəbi uşaqlara bu qədər pərəstişlə baxmalıdılar?..
Bunlar ki, rus deyildi?!..
* * *
...Vaysman bu dəfə tək deyildi. Yanında, üzü Ştrausun üzünü xatırladan hündürboy, gözəl bir alman oturmuşdu. Hər ikisi ona baxa-baxa, alman dilində astadan nə haqdasa danışırdılar.
Dili bilmədiyindən, ya son günlər Vaysman haqqında çox düşündüyündən, Qulam Hüseynliyə birdən-birə elə gəldi ki, almanlar onu müzakirə edirlər. Düşdüyü yöndəmsiz vəziyyətini, gülünc görkəmini, dili bilmədiyindən, qoyun kimi oturub, onların nə vaxt yorulub susacağını gözləməyini…
O biri almanın ala gözlərinin dərinliyində, xüsusən, qız dodaqlarına bənzər yaraşıqlı dodaqlarında kinayəli gülüşə bənzər nəyinsə başlanğıcı görünürdü.
Vaysmanın it gözünü andıran girdə, boz gözləri, eynəyin arxasından aramla Qulam Hüseynlinin bığlarında, səhər evdən çıxarkən, tələm-tələsik geydiyindən, qaydasından xeyli uzun alınan yaşıl qalstukunda, ağlığı artıq çoxdannan solmuş nimdaş köynəyinin bir o qədər də təmiz olmayan yaxalığında gəzişir, tez-tez sabunlanmaqdan qabıq atan nazik, ağ əlləri, stolun üstündə səliqə ilə üst-üstə yığılmış sənədləri hamarlayırdı.
Qulam Hüseynli almanların baxışları altında tədricən qızardığını, yöndəmsiz qızartının qaynar su axınıyla üzüyuxarı yeriyib saçlarının dibinə dolduğunu hiss etdi və nədənsə, bu gün, görüş münasibətilə xüsusi səliqə ilə təmizləyib parıldatdığı ayaqqabılarını xatırladı və gözünün bilinməz hərəkətiylə stolun altında cütlədiyi ayaqqabılarına baxdı.
Ayaqqabıları silinmişdisə də, burunlarının əziyi olduğu kimi qalmışdı. Bu ayaqqabıları Qulam Hüseynli bir neçə ay bundan əvvəl, şəhərin mərkəzi küçələrindən birində yerləşən məşhur alman dükanından almışdı. Odu ki, arvadı həmişə ona ucuzlu ayaqqabı almağı məsləhət görürdü ki, bircə aya burnunu, dabanını əzib pis hala saldığı bu çəkmələri kasıb-kusuba paylayanda, heç olmasa heyfsilənməsinlər.
...Vaysmanla gözəl almanın, məxfi xidməti danışığı sona yetmək bilmirdi. Onlar artıq ona baxmırdılar. Vaysmanın, bayaqdan bəri qorxulu mücrü kimi tumarladığı qovluğu açıb ordan çıxardıqları sənədləri bir-bir diqqətlə gözdən keçirir, arada bir, sənədlərin arxasından şübhəli gözlərlə ona elə baxırdılar, elə bil onun üzünü, sənədlərdəkilərlə tutuşdururdular.
Burdan - Qulam Hüseynlinin oturduğu yerdən Vaysmanın ayaqqabıları da görünürdü. Ayaqqabılar, içində ayaq yoxmuş kimi təptəzə görkəmdə, elə sakitcə dayanıb durmuşdular, elə bil ona mağaza vitrinindən baxırdılar.
Qulam Hüseynli almanların ensiz biləklərinə, çəlimsiz, sarımtıl boyunlarına baxa-baxa, bu biləklərin, boyunların davamı ola biləcək nazik, quru ayaqlarını təsəvvürünə gətirə-gətirə fikirləşdi ki, bu köynəklər və ayaqqabılar, bu cansız, soyuq bədənlərdə həyat üzü görürdülər ki, köhnələlər?..
- Bu nədir?.. - Vaysman, uzun, ağır xəstəlikdən əti ərimiş xəstə dirsəyinə bənzər sarımtıl dirsəyini stola dirəyib yenə həmin sənədi yuxarı qaldırmışdı...
Bu, antologiyanın nəşrinə sərf ediləcək istehsal xərclərinin kalkulyasiyası idi. Vaysman niyəsə bu sənədə nifrət edirdi. Hər dəfə də söhbət məhz bu sənədin havaya qalxmasıyla başlayır, Qulam Hüseynlinin yeknəsəq izahatı ilə başa çatdırılırdı.
Qulam Hüseynli bu dəfə də, həmişəki mətnini işə saldı, nəşr etmək niyyətində olduqları antologiyanın, alman ədəbiyyatının azərbaycan oxucusuna tanıtmaq məqsədi daşıdığını, bu işin alman-azərbaycan mədəni əlaqələrinin inkişafı sahəsində dəyərli addım olacağını və sair və ilaxırı dedi...
Bütün bunları avropasayağı təbəssümlə, sözlərdə, cümlələrdə xüsusi pauzalar verə-verə, əsəbi müvəkkilləri, bacardıqca qıcıqlandırmayacaq asta, mülayim səslə dedisə də, Vaysman havada saxladığı sənədi aşağı endirmədi, girdə gözlərini bircə dəfə belə olsun qırpmadı.
O biri alman da həmçinin, nazik qız dodaqlarında ehtiyatda gizlədiyi kinayəsini yerindəcə saxladı.
Qulam Hüseynli ənənəvi mətnini sona yetirib Vaysmanın, bayaqdan bəri cinayət dəlili kimi havada saxladığı sənədə baxa-baxa fikirləşdi ki, hər iki alman, bu izahatdan sonra onunla nə isə baş verəcəyini gözləyir. Onunla nə baş verməliydi ki?..
Vaysman sənədi bir müddət də beləcə, havada saxlayıb sınayıcı baxışlarını Qulam Hüseynlinin üzündən çəkmədi.
Qulam Hüseynli, az qala iliyinə işləyən bu kəsici baxışlardan tərləməyə başladığını, tərinin, qəribə ehtiyatla köynəyinə hopduğunu, köynəyinin islanacağından qorxub, həyəcanlanıb, bundan daha sürətlə tərlədiyini hiss elədi. Bir neçə ay bundan əvvəl Mərkəzin mühasibi ilə birgə hesablayıb hazırladıqları bu kalkulyasiyada müəyyən səhvlərə yol verə bildikləri barədə fikirləşdi və yadına düşdü ki, bu rəqəmlər barədə demək olar ki, heç nə xatırlamır.
Sonra hansısa məqam birdən-birə ona elə gəldi ki, almanlar onun tərləməyindən həzz alırlar.
...Vaysman bir anlıq elə bil Qulam Hüseynlinin söylədiyi mətndən qane oldu, sənədi aşağı endirib səliqə ilə əvvəlki yerinə, qovluğun içindəki kağızların arasına saldı, ordan ayrı birisini çıxarıb böyründə oturan gənc almanın qarşısına qoydu.
Bu, antologiyaya daxil ediləcək yazıçıların siyahısı idi. Alman dilində yazılmış bu kiçik siyahını Qulam Hüseynli uzaqdan tanıdı.
- Burda “Kristian” sözü düz yazılmayıb. Alman dilində K hərfi XH yazılır. Sizdə isə bu elə “K” gedir.
Ştrausa bənzəyən gənc alman azərbaycan dilində, öz dilində danışdığı kimi, samitləri boğazında, dişlərinin arasında sıxıb güllə kimi ata-ata, incə saitləri qalınlara qata-qata danışır, yumşaq azərbaycan sözlərini ucubiz, köntöy dəmir qırıqları kimi elə bil, sapanddan atırdı.
«Ştraus» sözünü bitirib nəhayət ki, gülümsündüsə də, bu təbəssümdən, üzünün qəddarlığı elə bil bir az da artdı.
-...bir də, burda 100 kitabın müəyyən təşkilatlara paylanacağı göstərilir. Bu...
...Yox, bu daha lap ağ oldu. - Qulam Hüseynli əsəbiliyindən az qala nəfəsi itə-itə fikirləşdi - ...bunlar məni quldur hesab edirlər, nədi?..
Burda gənc alman qəfildən sözünü kəsib Vaysmansayağı baxışla onun gözünün içinə necə baxdısa, Qulam Hüseynli dizlərinin boşaldığını, uzun müddətdən bəri qurudub yoxa çıxardığı tanış qəhərinin boğazına dolduğunu hiss etdi…
Qulam Hüseynli dizlərinin hansı hallarda, bu sayaq boşalıb xəstə dizləri kimi əsdiyini dəqiq bilirdi. Odu ki, hiddətdən içi əsdi. Bu sütül məmurlar gör bir onu nə hala saldılar?!..
Birdən-birə içində nəyinsə, çoxdan, lap çoxdannan bəri zəifləyib, öləziyib sönən nəyinsə ləngər vurub onu harasa irəli itələməyindən dik atıldı, ayağa qalxıb:
- Bura baxın, siz nə demək istəyirsiniz?.. - dedi və öz səsindən elə bil bir az da qəhərləndi. Azərbaycana aidiyyatı olmayan bu yad otaqda, bir cüt cansız almanın hüzurunda səslənən doğma, səsindən kövrəldi. - Bəlkə o təşkilatlardan da sizə arayış gətirim ki... - burada dayandı, nə deyəcəyini unutdu. - Siz... siz məni nə hesab edirsiniz, hə?..
Almanlar Qulam Hüseynlinin həyəcanlı səsindən, qəhərdən boğula-boğula dediklərindən zərrəcən dəyişmədilər, kor gözünə oxşar şüşə gözlərlə üzünə baxmaqlarına davam etdilər.
...Əsəbilikdən, yoxsa, öz səsinin təsirindən, Qulam Hüseynlinin gözü qaraldı...
- Neçə vaxtdı mənimlə müttəhim kimi rəftar edirsiz. Elə bilirsiz anlamıram?.. Sənədləri qaytarın. – deyib əlini müvəkkillərə uzatdısa da, müvəkkillərin üzləri dəyişmədi. Onda bir az da sərt – Sənədləri bura verin, deyirəm!.. – deyə qışqırdı…
...Qoltuğunda «Alman antologiyası» nın sənədləri dolu qovluq, səfirliyin addım səslərini udan dəhlizlərindən keçdikcə, hardasa buralarda - bu havasız, ölü binada ilişib qalmaq, addım səsləriylə bir bu yumşaq, səssiz dəhlizlərin canına çəkilib yoxa çıxmaq qorxusuyla özünü küçəyə atdı.
...Küçələr adamla dolu idi. Adamlar yüngül geyimlərdə açıq kafelərindən süzülən musiqi sədaları altında rahatca gəzişirdilər.
...Havası çatmırdı... Tini burulub Fəvvarələr meydanına üz tutdu. Bir neçə dəqiqə əvvəl qəhərlənib ayağa qalxanda, necəsə, gözünün ha yanı iləsə, almanlardan hansı birininsə dodağının səyirdiyini, üzündə məmnunluğa bənzər nəyinsə dolaşdığını duyduğunu xatırladı.
Bu ədəbaz müvəkkillər, neçə vaxtdan bəri intizarla gözlədikləri əlamətdar təslim aktının deyəsən, həyata keçirə bilmədilər. – fikirləşdi. Siqaretini alışdırıb bu qərara gəldi ki, yaxşısı budu, bir daha bu miskin görüşləri yadına salmasın.
Bir müddət heç nə düşünmədən, sağ-solundan ötənlərin üzlərinə, ayaqqabılarına baxa-baxa yeridi. Sonra nə oldusa, Qulam Hüseynliyə birdən birə elə gəldi ki, gördüyü bütün bu ayaqqabılar həmin o alman dükanınıdan alınmadır.
Ayaqqabıların hamısı, Vaysmanın ayaqqabısı kimi təptəzə və parıltılı idi, qatı açılmamış təzə dərilərinin cırıltısından qulaq tutulurdu.
Hamı alman ayaqqabısında idi. O da alman ayaqqabısındaydı.
Ayaq saxlayıb ayaqqabılarına baxdı və onların, ayağını sıxdığını yalnız indi başa düşdü. Dəhşətdən başının tükü qabara-qabara, neçə vaxtdan bəri ayaq barmaqlarını sıxıb keyidən bu darısqallığa bu vaxta qədər hansı möcüzə ilə məhəl qoymadığı barədə düşünüb, onları alarkən, arvadına, ayaqqabıların ayağını sıxdığını desə də, arvadının:
- Təzədir, açılacaq. – deməsini xatırladı…
Bundanı ürəyi sıxıldı. Bu sıxıntıdan tezcə xilas olmaqdan ötrü əlindəki siqareti yerə atıb addımlarını yeyinlətdi.
Ən qəribəsi o idi ki, bütün bu miskinliyin, bu qaba ədalətsizliyin canında, həm də elə bil onun bu «zərərçəkənlik» vəziyyətinin əleyhinə işləyən nə isə də var idi. Qulam Hüseynli gedə-gedə fikirləşdi. Bütün qəddarlığı və əclaflığı ilə birlikdə Vaysman elə bil həm də nədə isə haqlı idi...
* * *
…Bir həftədən sonra Qulam Hüseynli alman müvəkkili tərəfindən başına gətirilən bu müsibətlə əlaqədar Alman səfirinə ətraflı məktub yazdı.
O biri həftənin axırı səfirlikdən cavab məktubu gəldi. Qulam Hüseynlini, ətraflı izahat üçün bu dəfə səfirliyə, mədəniyyət işləri üzrə müvəkkil Frau Zibek dəvət edirdi.
Onlar kiminlə, necə rəftar etdiklərinin ədalətsizliyini anlamışdılar. - Qulam Hüseynli təskinliklə düşündü. Yüksək bədii fikirlərlə, kəskin, dolğun arqumentlərlə əsaslandırılmış məktub öz təsirini göstərməyə bilməzdi.
Təyin olunan gün o, Vaysmanla “Ştrausun” simasında qarşılaşdığı alman soyuqluğu, bağışlanmaz alman amansızlığı ilə bağlı hazırladığı qısa, lakin tutumlu mətn sinəsində, səfirliyə gəldi.
...Girəcəkdə dəyirmi şüşənin arxasında oturmuş almanvari qadın həmişəki kimi asta səslə telefonla danışırdı, onu görüb söhbətini kəsərək:
- Eşidirəm. - dedi.
- Mənim saat 13-ə dəvətim var. - bu yerlərə adətən hüquqsuz, ikinci dərəcəli vətəndaş qismində təşrif buyuran Qulam Hüseynli, bu dəfə səfirlikdən görüş barədə aldığı kiçik bildiriş vərəqəsini gizli qürurla qadına uzatdı.
Qadın vərəqəni alıb etinasız üzlə nəzərdən keçirdi:
- Kim dəvət edib?..
- Frau Zibek. - Qulam Hüseynli dedi və qabırğasının altında çırtlamaq istəyən qıdığabənzər nə isə hiss etdi.
Qadın o biri telefonun dəstəyini qaldırıb düyməsini basdı, almanca qısaca nə isə deyib susdu, sonra dəstəyi yerinə qoyub həmin səslə:
- Görüşə dörd dəqiqə gecikmisiz. - dedi - Frau Zibek məşğuldu. Əlavə görüş üçün müraciət edə bilərsiniz.
Qulam Hüseynli girəcəyin sol divarına vurulmuş dəyirmi saata baxdı.
Həqiqət, ikiyə dörd dəqiqə işləyirdi...
Комментариев нет:
Отправить комментарий