Afaq MƏSUD

Əbu Həmid Əl Qəzali


İLAHİ BİLİK (İLMİ LADUNİ)

Mərhəmətli və Rəhmdil Allahın adıyla.
Uca Yaradana eşq olsun ki, seçdiyi bəndələrinin qəlbini müqəddəslik nurunun işığıyla O bəzəyib, onları Öz Mərhəməti və Qayğasıyla ərsəyə Yetirib, qəlbi anlayanlar üçün bilik qapılarını, anlamaq və düşünmək qabiliyyətini O açıb. Həmçinin, bizim başçımıza – peyğəmbərlər seyidi, (Allah onu salamlasın,) ilahi qanunları sahibi, müsəlman icmasına səadətin yolunu göstərən Məhəmmədə və onun müqəddəs nəslinə – Xilas və Öyüd Gəmisinin zabitlərinə eşq olsun.
Mənim ədalətli dostlarımdan birinin dediyinə görə bəzi alimlər, ilahi biliyin – insanın özündə olan biliyin, oxunub qazanılan biliklərdən qat-qat güclü və dərin olduğuna əmin olan seçmə sufilərin və sufi təhsili yolunun davamçılarının inandıqları həmin o gizli sirri inkar edirlər.
Onlar deyirlər ki, «Biz sufilərin inamının və əminliyinin əsasını təşkil edən hansısa gözə görünməz biliyi təsəvvürümüzə gətirə bilmərik. Onu da bilmirik ki, dünyada elə bir adam tapılmaz ki, elm, yaxud hər hansı mistik sahə üzrə təhsil almadan, yalnız düşüncələr və xəyallarlda həqiqi biliyə və elmə sahib olsun.»


BİLİK, BİLƏN VƏ BİLİNƏN BARƏDƏ FƏSİL

İlk növbədə, bunu bilmək vacibdi ki, şüurlu insan ruhu, ayrı, ayrılıqda mövcud olan hər bir şeyin əsil mahiyyəti barədə təsəvvürlərə malikdi.
Bilən o kəsdi ki, xəbərdar olduqlarına çatır və onları təmsil edir.
Bilinən odu ki, təsəvvürlər nəticəsində açılır və öz təcəssümünü ruhda tapır.
Bunu da bilmək vacibdi ki, alınan biliyin nəcibliyi və qiyməti, bilənin biliyinin rütbəsinə və dərəcəsinə görə, bilinənin nəcibliyinə və qiymətinə görə rütbəsindən və dərəcəsindən asılıdı.
İnsana məlum olanlar arasında ən nəcibinin, alisinin və qiymətlisinin, Yeganə olan Allah, Bilən və Qüdrətli Yaradan olduğuna şübhə qalmadığından, Allah haqqında biliyin də, biliklərin ən alisi, ən nəcibi, ən qüdrətlisi olduğunu təsdiq etməliyik. İlahi qanunlara sahib olan, Allah onu şad eləsin, demişkən:
«Bu biliyin əldə edilməsi, ağlı başında olan bütün insanlar üçün mütləq və zəruri olan şərtdir».
Yaxud:
«Biliyi axtarmaq – hər bir müsəlmanın borcudur».
Bu biliyin əldə edilməsindən ötrü o, həmçinin, səyahətlərə çıxmağı buyuraraq, deyir:
«Bilik axtarın, bundan ötrü lap Çinə getmək lazım gələrsə belə...»
Bu bilikdən agah olanlar, bilənlərin ən layiqliləri və qüdrətliləridi. Məhz bu səbəbdən, Uca Allah, belələrini, alilər rütbəsinə aid edərək deyir:
«Allah Özü şahiddi ki, Ondan savayı ayrı allahlıq yoxdu, mələklər də, bilik sahibləri də...» (Quran, 3:16)
Odu ki, bu biliyə kamil səviyyədə sahib olanlar – peyğəmbərlərdir, onlardan sonra, onların ardınca gələn – elm adamlarıdır.
Yeganə olan Allaha, Uca Aliyə dair biliklər, bütün biliklərin ali məğzidir. Bu bilik, mahiyyət etibarı ilə, biliklərin ən kamili və nəcibi olsa da, bu, ona əsas vermir ki, digər biliklər inkar edilsin.
Buna da diqqət yetirilməsi vacibdi ki, hər bir bilik, öz təbiəti etibarı ilə, bilinənin mətləbi nəzərə alınmasa belə, nəcib və gözəldi, bu bilik, riya və uydurmaçılıqla dolu cadugərlik biliyi olsa belə. O səbəbdən ki, istənilən bilik, ilk növbədə, cahilliyə qarşıdı. Cahillik isə zülmətin göstəricilərindəndi, zülmət, öz növbəsində, durğunluğun zəruri şərtlərindəndi, durğunluq isə, bilik – mövcudluğun və varolmanın təcəssümü olduğu kimi, heçlik təcəssümüdür. Təbii ki, varolma, heçlikdən üstündü. İdarəetmə, istiqamətləndirmə, həqiqət, hərəkət və işıq – varolmanın göstəricilərindəndir.
Beləliklə, varolmanın yoxluğa üstün gəldiyi səbəbindən, beləcə bilik də cahilliyə üstün gəlir.
O səbəbdən ki, sonuncu, korluğun və qaranlığın rəmzidi, birinci isə, işığın və gözün. Məgər korla görəni, işıqla qaranlığı müqayisə etmək olarmı?..
Hamıdan Uca Allah bu məsələylə bağlı belə buyurub:
«De ki, məgər bilənlər bilməyənlərlə müqayisəyə gələrmi?..» (Quran 39:12)
Biliyin cahillikdən üstün olduğunu araşdırıb dəqiqləşdirdikdən sonra biz anlamalıyıq ki, cahillik – bədənin zəruri göstəricilərindən, bilik – ruhi keyfiyyətlərindən irəli gəlir.
Deməli, burdan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, ruh, bədəndən nəcib və qüdrətlidi. Biliyin də, bilən üçün bilik əldə olunmasının da müxtəlif yolları olduğu kimi, müxtəlif növləri var ki, bu barədə biz ayrı – ayrı bölmələrdə danışacağıq.
Bilik haqqında, ona nail olmağın üstünlükləri barədə, bilik qazanıldıqdan sonra, biliyin məkanı və aynası olan ruhun mistik anlamı haqqında da biliyin əldə edilməsi o səbəbdən vacibdi ki, məhdudluğuna və həddə malik olduğu səbəbindən, bədən, biliyin sığınacağı üçün yararlı yer deyil. Ruh – mövcud bilikləri sərhədsiz ölçüdə, sərbəst şəkildə, yorulmadan özünə çəkdiyi halda, bədən – adətlərdən və qaydalardan savayı, heç nəyi əks etdirməyə qadir deyil.
İndi isə, qısaca olaraq, ruh və onun vəziyyətləri barədə danışaq.

Can və insan ruhu barədə fəsil.

Hamıdan uca Allah, insanı iki özüldən yaradıb:
Birinci: - təbiətin hərəkətli qüvvələrinə – varolmaya, çürüməyə kənar təsirlərə məruz qalan, tünd, mürəkkəb, bulanıq – lət, alçaq materiyadır.
İkinci: - çatıb dərk etdiyi ruhu özündə cəmləyən, təmiz, sadə, parlaq, hərəkətverici qüvvə ilə işləyən və bədənin bütün imkanlarından kamilləşəndir.
Bədəni, təbiətin hərəkətverici qüvvələrinin köməkliyi ilə qidalayan və quran şeylərdən O yaradıb. Lakin təkrarolunmaz, kamil ruhu və ruhun kamilləşən mahiyyətini O öz gizli buyruğu ilə yaradıb.
Can və ruh barədə danışarkən, mən, qidaya ehtiyaclı olan, yaxud ehtiras və qəzəb oyadan qüvvələri nəzərdə tutmuram. Yaxud, o qüvvəni demirəm ki, qəlbdə qorunub saxlanır və duyğuların vasitəsi ilə, həyatın və hərəkətin köməkliyi ilə qəlbdən, bədənin o biri üzvlərinə axıb gedir.
Həmin bu qüvvələr, heyvan ruhu adlandırıldığından, hisslər, hərəkət, ehtiras və qəzəb onun ordusu və əsgərləri hesab edilir. Məsələn, insanda qara ciyərin işinin nəticəsi olan iştah qüvvəsi, fiziki ruh adını daşıyır. Həzm və onun nəticələrindən qurtulma, yaxud çoxalma, nəsilartırma və sair bu kimi qüvvələr isə, bədənin xidmətində duran fiziki qüvvələrdir.
Bədən özü isə, heyvani ruha qulluq edir. O, bu qüvvələri bədəndən alır və onlardan öz istəyinə uyğun istifadə edir.
Cana gəldikdə isə, bu, sadə və kamil özüldür, əsas xüsusiyyəti və üstünlüyü, xatırlamaq, düşünmək, təhlil etmək, təyin etmək və anlamaqdır. O, bütün bilikləri, yorulmadan, usanmadan, özünə çəkir, mücərrəd və qeyri - maddi olanların qəbulundan və dərkindən doymur. Ruhların üstündə hökmranlıq edən və onun xidmətində dayanan, buyruqlarına əməl edən, bütün qüvvələri özünə tabe etdirən də həmin canın mahiyyətidir.
Hər bir şüurlu insan canının, yəni onun mahiyyətinin, qruplar üzrə öz xüsusi adları var. Filosoflar bunu, «şüurlu can» adlandırırlar, Quran, bundan ötrü, «rahatlıq tapan can», yaxud, «buyruqdan olan ruh» ifadələrini işlədir, sufilər bunu «qəlb» kimi təhlil edirlər. Bu adlar, ifadə baxımından fərqli olsalar da, mahiyyət etibarı ilə birdirlər. Odu ki, «qəlb», yaxud, «ruh» dediyimiz, yaxud, Quranın ifadəsində «rahatlıq tapan» kimi oxuduğumuz, anlaqlı özüldən olan sadə, hərəkətli, «şüurlu can»ın adlarıdır. Və o yerdə ki, mütləq ruhdan, yaxud qəlbdən söz düşəcək, məhz həmin bu təmiz özül nəzərdə tutulacaq.
Sufilər, heyvan ruhunu «can» adlandırırlar. Bu yanaşmadan şəriətdə də istifadə olunur. «Sənin qatı düşmənin – iki böyrünün arasında olan canındır...»
Belə deyirlər ki, böyük Məhəmməd, Allah onu şad eləsin, «can» sözünü işlədir və bundan da əlavə, bu «canın», sənin iki böyrünün arasında yerləşdiyini qeyd edir. Bu ifadənin işlədilməsi, qəlbdən yaranan ehtiras və qəzəb qüvvəsinə işarədir. Qəlb isə, məhz elə iki böyrün arasında yerləşəndi.
İndi, canın adlarının mistik dərkindən sonra, bunu da bilmək vacibdi ki, tədqiqatçılar və arif adamlar bu incə özülün həqiqətini müxtəlif cür – bildikləri və anladıqları həqiqətlərə görə təhlil edirlər.
Mütəkəllimlər, sxolastikada seçilənlər və məşhurlar, «can» dedikdə, bədəni nəzərdə tuturlar və bunu onunla izah edirlər ki, can, tutumlu bədəndən fərqli olaraq, tutumsuz bədəndi. Onların qənaətinə görə, ruhla bədən arasında tutumluluqdan və tutumsuzluqdan savayı elə bir böyük fərq yoxdu.
Bəziləri isə ümumiyyətlə, ruhu ötəri əlamət hesab edirdilər. Bu, əsasən həkimlərin qənaəti idi. Digərləri, ruhu qan bilirdilər. Və bütün bu qruplar, yalnız öz təxəyyülləri ilə qane olub, bunun alternativini axtarmağı lazım bilmədilər.
Bunu bilmək vacibdir ki, ruh üç növ olur: bədən, ötəri əlamət və təmiz mahiyyət şəklində.
Heyvan ruhu – qəlb şüşəsinin arxasında, ayrı sözlə desək, insan köksündən, piramida formasında asılıb yanan fitiləbənzər incə bir bədəndi. Həyat – bu fitilin saçdığı işıq, qan – onun yağı, duyğu və hərəkət – onun işığı, ehtiras, səy və qəzəb – onun tüstüsü, qara ciyərdə yerləşən iştah qüvvəsi – onun xidmətçisi, təmsilçisi və mühafizəçisidir.
Bu ruh, bütün heyvanlarda, eləcə də insanda var. Özü - özlüyündə o, bədəndir, onun izləri isə zahirdə görünən keyfiyyətləridir. Bu ruh, biliyin və kamilliyin nə olduğunu bilmir. O, yaradılanı dərk etməyə qadir deyil, Yaradanın həqiqəti ona məlum deyil. O, bədənin ölümü ilə ölən, bədən məhvə uğradıqca, onunla bir məhv olan kölə quldur. Qan artan məqam bu fitil qızıb sönər, yaxud, ayrı bir çatışmazlıqdan – soyuyub donmaqdan sönər. Onun sönməsi isə bədənin məhvinə və ölümünə gətirib çıxarar.
Hamıdan Uca Allahın ünvanı bu ruh deyil və deyilən, yazılan dini öyüdlər də bu ruha ünvanlanmır.
«De ki, ruh – Allahımın buyruğundandır...» (Quran, 17:87)
Bir də deyilib:
«Sən ey dincliyini tapmış ruh! Öz Allahına, həmin o məmnunluğunla qayıt!..» (Quran, 89:27:28)
Allahın buyruğu isə, nə bədən, nə də zahiri quruluş deyil, O – İlkin Şüura, Yazı Lövhəsinə, Qələmə bənzər, mahiyyət etibarı ilə təmiz özüldən olan, materiya ilə əlaqəsi olmayan, qeyri – maddi işıqdan ibarət rasional və duyğudankənar ilahi qüvvələrdən biridir.
Ruh – yaxud, bizim dediyimiz qəlb, dağılmaq, çürümək, pozulmaq təhlükəsi olmayan, elə bir təmiz, saf özüldür ki, heç bir vaxt yoxa çıxmır, məhv olmur, heç nəyə çevrilmir, şəriətin dediyi kimi, Dirilmə Günü yetişənəcən, bədəndən ayrılır və nə vaxtsa yenə ona qayıdacağını gözləyir.
Bunu fəlsəfə elmi də, inandırıcı dəlillər və aydın arqumentlərlə sübuta yetirir ki, insanın şüurlu canı – bədən, yaxud hər hansı ötəri təzahür yox, dağılmağa və çürüməyə uğramayan təmiz, əzəli və əbədi özülüdür.
Burda bizim də, bu dəlilləri araşdırmağa, ya hardansa, hansısa sübut – dəlil gətirməyə ehtiyacımız yoxdu. Kim istəyirsə, bu barədə bu sahəyə dair ədəbiyyatları tapıb oxuya bilər və ordan lazım olan anlayışları əldə edər. O yolu ki, biz seçmişik, bu, dəlillər və sübutlar yolu deyil. Bu, görümdə və inamda açılış, aşkarlanma və inam yoludur.
Hamıdan Uca Allah, bəzən insan ruhunu, Öz buyruğundan olana aid edir, bəzən isə, bu ruhu Öz Nəcibliyinin ayağına yazaraq belə buyurur:
«Və ona Öz Ruhumdan üfürdüm...» (Quran, 38:72)
Yaxud:
«De ki, ruh – Allahımın buyruğundandı...» (Quran, 17:87)
Bir də buyrub:
«Və Biz ona, (Məryəmə) Bizim ruhdan üfürdük...»(Quran, 66:12)
Təbii ki, Hamıdan Uca Allah, özünü – ölməyə, çürüməyə, dəyişilməyə və dağılmağa qadir, miskin, mənfur, ötəri təzahürlərlə, yaxud bədənlə müqayisə etməkdən çox-çox yüksək və alidir. Bu barədə Qanun sahibi (Məhəmməd peyğəmbər) Allah onu şad eləsin, deyib:
«Ruhlar – müntəzəm ordulardır...»
Və deyib:
«Əzablı ölümlərlə ölənlərin ruhları – yaşıl quşların çinədanlarındadı...»
Ölümündən və öz məzmununu itirəndən sonra, quruluş, özü - özlüyündə yoxa çıxır və yoxluğa o səbəbdən qərq olur ki, mahiyyəti etibarı ilə o, əzəli deyil. Tibbə dair kitablarda təsvir olunduğu kimi, materiyadan və quruluşdan ibarət olan bədən, ayrı - ayrı hissələrə bölünür və məhv olur.
Bu sayaq ayə və rəvayətlərdən, rasional dəlillərdən biz anlayırıq ki, ruh – qeyri - maddi, kamil, mahiyyət etibarı ilə diri olan, müstəsna bir özüldür. Fiziki və heyvani ruhlar isə, bədənin digər qüvvələri kimi, onun əshabələri, buyruqlarının icraçılarıdır.
Həmin bu sadə özül, müəyyən biliklərə və var olanların həqiqətinə, onları təmsil edənlərə üz tutmadan çatır.
Ruh – şəxsiyyətləri və fərdləri sezmək ehtiyacı duymadan, mələk, yaxud iblis xislətli varlıqları anlayan tək, beləcə, insanı sezmədən, insan duyğularının sezib, mahiyyətini qavramağa qüdrəti çatmadığı İnsanlığın Həqiqətini dərk etməyə qadirdir.
Bəzi sufilər təsdiq edirlər ki, bədənin zahiri aləmi görən gözü olduğu kimi, Qəlbin də, həqiqəti görən gözü var. Allahın rəsulu, Allah onu şad eləsin, deyirdi:
«Yalnız Allahın seçdiyi bəndəsində və onun qəlbində iki göz var ki, gizli olanları o gözlərlə o görər...»
Bəndəsinə mərhəmətli olub, gözdən gizli qalanları ona göstərməkdən ötrü, qəlbinin gözünü açmaq – Hamıdan Uca Allahın Öz ixtiyarındadı.
Belə ruhlar, bədənin ölümü ilə o səbəbdən ölmürlər ki, onları Öz dərgahına dəvət edən Uca Allah belə deyib:
«Öz Allahına qayıt...» (Quran, 89:28)
Bu ruhlar, bədənlərindən ayrılarkən, ondan imtina edirlər. Bu imtinanın əsas tərkib hissəsi - heyvani və fiziki qüvvələrin sıradan çıxarılması, ölüm kimi anlaşılan hərəkətin dayandırılmasıdır.
«Yol» adamlarının, yəni sufilərin, ruha və qəlbə olan ümidi, onların fərdlərə və bədənə olan ümidindən müqayisəolunmaz dərəcədə böyükdür. Ruh, nə qədər Hamıdan Uca Allahdandırsa, o, bir o qədər bədəndə səyahətçi və dərviş kimi yaşayar. Onun bütün diqqəti öz mahiyyətinə və qaynağına yönələr.
Artıq bunu bildikdən sonra ki, ruh – sadə bir özüldür və bu da məlum olandan sonra ki, hər bir bədən, istər – istəməz, müəyyən bir fəza tələb edir və heç bir quruluş əsassız və özülsüz mövcud ola bilməz, bu qənaətə gəlməliyik ki, həmin bu sadə özül, nə heç bir yana axıb əriyə, nə də hər hansı bir nöqtəyə sığınıb yığıla bilməz. Bədən, ruhun daldalana biləcəyi, yaxud, canın yerləşə biləcəyi yer deyil. Bədən ruhun aləti, canın silahı, qəlbin, yedəyində getdiyi heyvanıdır.
Ruh da beləcə, bədən üzvləri ilə əlaqəli deyilsə də, onlarsız mövcud ola bilməz. Eyni zamanda onun daldalandığı mühit – istifadə etdiyi bədəndir.
İlk əvvəl işıq, beyində təntənə çalır, onun müstəsna işartısının təntənə yeri, məhz beyindir.
Beyinin qabaq hissəsi – bu işığın mühafizəçisi, orta hissəsi – məsləhətçisi və rəhbəri, arxa hissəsi – onun anbarı, bədən üzvləri – onun piyadaları və atlıları, heyvani ruh – onun xidmətçisi, fiziki ruh – onun nümayəndəsi və himayədarı, bədənin özü – yedəyində getdiyi heyvanı, dünya – onun səhnəsi, həyat – kapitalı, hərəkət – dövrü fəaliyyəti, bilik – qazancı, Axirət – məqsədi və istinad yeri, İlahi Qanun – onun yolu, şəhvətli can – qəlbində gizlənən düşməni, qınayan can – onu vicdan üzüntüləri ilə qoruyan, zahirə işləyən duyğular – onun kəşfiyyatçıları və köməkçiləri, din – onun keşikçisi, şüur – onun müəllimi, daxili duyğular – onun şagirdləridi. Yaradan isə, onu kənardan müşahidə edər.
Bütün bu təsvirlərlə, sadalanan alətləri və simvollarıyla birgə ruh, bütövlükldə, maddi olan bədənə meyllənmir və heç zaman onunla qovuşmur, əksinə, ondan hərtərəfli istifadə edərək fikrini öz Yaradanına yönəldir.
İlk baxışda, bu səyahətdə və səyahət ərzində, ruhun, mistik bilik əldə edib, bu biliklərə yiyələnməkdən savayı ayrı bir məşğuliyyəti yoxdu. O səbəbdən ki, əbədi dünyada ruhu bəzəyən – onun bu dünyada qazandığı biliklərin zinəti olacaq, bu dünyanın bər –bəzəyindən olan, əmlak və övladlar isə bunu etməyə qadir olmayacaq.
Gözlər üzləri görən tək, qulaqlar səsləri eşidən tək, dil hər an danışmağa hazır olan tək, heyvani ruh, bədən həzzlərindən sərxoş olan tək, fiziki ruh heyvani həzzlərə aşiq olan tək, əbədi rahatlığını insan qəlbində tapan müqəddəs ruh da, bu dünyada keçirdiyi həyatı boyu heç nəyə ürək qızdırmadan, bilikdən və mistik qavrayışdan savayı ayrı bir şey axtarmır. Bütün həyatını o, bilik zinəti ilə bəzəyir. Bu dünyada onu, bilikdən savayı cəlb edənlər, də, məqsəd və istiqamət naminə yox, yalnız bədənin mənafeləri və maraqları naminə cəlb edir.
İndi, ruhun vəziyyətləri – onun əzəli möhkəmliyi, sevgisi, mistik idarəolunmaya və biliyə məhkumluğu barədə biləndən sonra, bu biliyin növlərinə diqqət yetirməmiz gərəkdi. Və hərçənd ki, bu biliyin növləri çoxdur, hər halda biz qısaca da olsa, onları sadalayaq...




İmam əl Qəzalinin fikir və aforizmiləri

 Haqqın buyruğuna, heç olmasa, bircə dəfə çatmaqdan ötrü, qəlbindən və şüurundan imtina elə.
 Öz ehtirasına qalib gələrsənsə, Kainatın bütün dünyalarını özünə tabe etmiş olarsan.
 O kəs ki, özü öz ağası deyil, o, bitkiyə də ağalıq edə bilməz.
 Sənə aidiyyatı olmayanlar barədə düşünmə və getmədiyin yollarla getmə.
 Ehtiras – sənin canında gizlənən ata, qəzəb – itə bənzər. Çalış, onları tarazlıqda saxlayasan. Onları nə şişirdib hörmətə mindir, nə də alçaldıb məhv et. Çalış ki, hər ikisi öz yerində qalsın.
 Elmin faydası – onun əmələ keçməsindədir. Bunsuz o, yalnız məqsəddir.
 Qəzəb və ehtiras – heyvani keyfiyyətlərdir, bilik və müdriklik – insan gözəlliyi.
 Şüur səni, yalnız Onun (Allahın) kandarınacan aparır. Səni Ona, Onun Öz Səxavəti çatdıracaq.
 Şüur sarıdan kamil insan taparsan, məhəbbətdə kamil olanı tapmaq çətindi.
 Məhəbbətin şüurla heç bir əlaqəsi yoxdu. Onun səbəbi, nə xeyir, nə də şərdi.
 Bütün olanlar Onun (Allahın) ixtiyarındadı. Hər şey Onun Özüdü, amma yenə hamı Onu axtarır. Şüa şüaya tuşlanır və heç vaxt Günəşdən uzaqlaşmır.
 Səmimi insanın biliyi, onun qəlbindədir, ikiüzlünün biliyi, onun dilindədir.
 Onun (Allahın) biliyi insanlara xidmət edir, lakin yalnız arifləri mükafatlandırır.
 Bu şərab sənin nəyinə gərəkdi? Axı həyatın onsuz da, hər an sınıb dağıla biləcək kövrək yüklə və axsaq eşşəklə getdiyin buzlu yola bənzəyir?!..
 Ağcaqanad, fildən az yaşayır: qaniçənlərin ömrü uzun olmur.
 Canilərin içində ən ağır günah sahibləri – günahsızları incidənlərdi.
 Bütün dünya Onun (Allahın) yaratdığının nəticəsidi. Hamının qayıdış yeri və qayıdış səbəbi də O özüdü.
 Sən şüurun, ruhun, bədənin üçün şəfqət tələb edirsən. Əgər O, (Allah) o şəfqəti sənə buyurmursa, zorla da olsa, əldə etdiyin o şəfqət, sənin bədbəxtçiliyinə çevriləcək.
 Sən bu dünyada necə rahat ola bilərsən ki, dünya özü, öz təbiəti etibarı ilə rahatlığın nə olduğunu bilmir.
 Öz ağlından qürur duyana, mübahisə etməkdən savayı, hər şey gülünc görünər.
 Qəlblərə ağılla yol axtarılanda, hər kəs qəlbində olanı deyəcək.
 Yaradanı şüurla, qəlblə, duyğuyla necə dərk etmək olar? Əgər Yaradan Özü, Onu qavramaq üçün cığır açmasa, şüur,İlahiyyat barədə nə bilə bilər?..
 İnsan Onu (Allahı) özbaşına dərk edə bilməz. Onun mahiyyəti, Onun Öz köməyi ilə dərk edilər.
 Ey özünü dərk etməyə qabiliyyəti çatmayan kəs, Allahı necə dərk edə bilərsən?..
 Bədənin yalnız bir hissəsini görməyə qadir olan kəs, bütöv olan haqqında səhvsiz düşünməyə qadirdimi? Kor insan elmə yiyələnə bilmədiyi kimi, Ümummövcudluq barədə də, heç kim heç nə bilə bilməz. Yalnış təsəvvürlər hamını öz əsarəti altına aldı, insanlar isə, Allah barədə heç bir təsəvvür əldə edə bilmədi. Onun barədə, dindar alimlər də heç nə bilə bilmədilər.
 Bütün işlərin açarı, Onun (Allahın) əlindədi və bütün işlərin yönümünü də istiqamətləndirən Odu. Xeyirin və Şərin, bütün olanların və olacaqların səbəbi də Odu.
 Təcrübəsiz varolma – yoxluğa bərabərdi. Tərcübə isə – sənin qazandığın şüurdur.
 Dünyanın hərəkətini və dəyişkənliyini izah edən zaman, şübhələrdən xilas ola bilmirəm. Qəlbdə şübhə varsa, hansı əlamətlər barədə, hansı əminliklə danışmaq olar?..



















Biliyin növləri barədə fəsil


Bunu anlamaq vacibdi ki, iki növ bilik var: ilahi qanundan olan və şüurla qazanılan.
İlahi qanundan olan biliklərin çoxunun əsasını, ilahi qanundan olan bilik təşkil edir.
«O kəsə ki, Allah işıq göndərmir, işıq ona nəsib olmayacaq...» (Quran, 24:40)
İlahi qanundan olan biliyin birinci növünün özü də iki hissəyə – ayrılır: əsas və törəmə biliklərələrə.
Əsas bilik, ayrı sözlə desək, Təkallahlılığa dair bilik, Allahın buyruğu və mistik anlamı, Onun əzəli, hərəkətli və müxtəlif adlarla hallandırılan mahiyyət keyfiyyətləri barədə bilikdir.
Bu bilik həmçinin, peyğəmbərlərin və onların ardıcıllarının, imamların və onların ardıcıllarının hallarının tədqiqi və öyrənilməsi, ölümə və həyata, Dirilmə və Qiyamət gününə istinad, Uca Yaradandan, mərhəmətin əldə edilməsini əhatə edir. Bu bilik, eyni zamanda, dini təriqətlərin əsası hesab edilir.
Həqiqi biliyi təlqin edən zəruri qaynaqlar aşağıdakılardır:
İlk növbədə – Nəcib Quranın ayələri, ikinci: Peyğəmbərin hədisləri, (Allah onu salamat eləsin) və üçüncü: rasional sübutlar və nisbi dəlillər.
Əsas biliyin bir hissəsi də – Quranın şərhidir. O səbəbdən ki, Quran – yazılanların ən qüdrətlisi, nəcibi və qiymətlisidir. Bu müqəddəs Kitabda, Onu anlamaq üçün rəhm olunanlardan savayı, digər şüurların, yarıb keçmək iqtidarında olmadığı bir çox simvolların və sirlərin işarəsi var.
Nəcib Rəsulumuz (Ona salam olsun!) deyirdi:
«Quran açıqlamaları arasında elə bir əlamət yoxdu ki, gizlidə və aşkarda olanları özündə cəmləməsin. Ordakı gizliklərin özü də özündə, hələ yeddi gizli olanı gizləyir...» (digər bir hədisdə isə: «doqquz gizli olanı» – deyilir).
Bundan savayı o, bunu da deyib:
«Quranda yazılan sözlərdən hər biri, öz məna tutumuna malikdi və onların hər birinin öz doğulma dərəcəsi var...»
Hamıdan Uca Allah, Nəcib Quranda bütün biliklərin və həqiqətlərin olduğunu, kiçik hisslərdən və şüurla qavranılanlardan tutmuş, böyük hisslərə və mətləblərəcən, aşkarda mövcud olanlar və onların sirləri barədə məlumatların yer aldığını bu cür izah edir:
«Allahın bu Aydın Kitabında, toxunulmayan, nə təzə, nə də köhnə saplaqdan olmayan nə isə yoxdu…» (Quran, 6:59)
O, həmçinin buyurub:
«Qoy, ağlı başında yaşayanlar, Onun əlamətləri üzərində düşünə bilsinlər…» (Quran, 38:29)
Quranın ortaya qoyduğu mətləb, mətləblərin ən böyüyü olduğu səbəbindən, onların anlanması çətindir. Şərhçilərin hansı birisi bu işin öhdəsindən gələ bilər, yaxud, özünü alim sayan hansı bir kişi, Quran sirlərinin açılması sahəsində nə isə edə bilər?
Bəli, Quran şərhçilərinin hər biri bu Kitabı, öz qüvvəsi və anlayışı səviyyəsində izah edir. Hər kəs bu barədə, heç nə demədən, nə isə deyir.
Quran haqqında elm, ilahi qanun və rassional bilik haqqında bilgilərdən qaynaqlanan əsaslardan yaranır. Bu səbəbdən, şərhçinin Quranı müxtəlif yönümlərdən – leksik baxımdan, söz birləşmələri, alleqoriyalar və qrammatika baxımından təhlil və tədqiq etməsi eyni zamanda, sufilərin fəlsəfi qənaətlərini və rəylərini nəzərə alması vacibdi ki, onun təfsiri, həqiqətə və reallığa yaxınlaşa bilsin.
Əsas bilik, həmçinin, rəvayətlərdən və hekayətlərdən agah olmağı şərtləndirir. Nəcib Peyğəmbərimiz(Ona salam olsun), ərəblər və qeyri-ərəblər arasında ən parlaq nitqə malik bir natiq idi. Onun, İlahidən olan Müəllimi, ilahi açıqlamanı (vəhyi) ona buyurdu və onun şüuru, Yerdə və Göylərdə mövcud olan hər şeyi əhatə edə bildi. Onun hər sözü, hər ifadəsi – sirlər dənizi və tapmacalar xəzinəsidi.
Bu səbəbdən, Peyğəmbərin (Allah onu şad eləsin), insanlar üçün dediklərini – danışdığı hekayətləri və rəvayətləri bilmək vacibdi.
Lakin heç kəs, Peyğəmbərin (Allah onu şad eləsin) sözlərini, ilahi ifadələrini, deyildiyi mənada anlamaq qabiliyyətində deyil. Bu səbəbdən, yalnız Qanunvericinin göstərişinə uyğun surətdə hərəkət edilməsi, qəlbin, Haqq yoluna yönəldilməsi, bu qayda-qanuna könüllü surətdə və təmənnasız riayət edilməsi vacibdir.
Kim ki, Quranın şərhi və mistik izahı yoluna qədəm qoymağa hazırlaşır və istəyir ki, izahları həqiqətə uyğun olsun, o, hər şeydən əvvəl, dilçiliyə müfəssəl yiyələnməli, sintaksisdə kamil ustalıq nümayiş etdirməli, morfologiyanın əsasları və qaydaları sahəsində seçilməlidi. O səbəbdən ki, dilçilik, digər sahələr üçün pilləkəndi. Onu yetərincə qavramayana, ilahi biliyi əldə etməyin yolu bağlıdı.
Məlum məsələdi ki, əlçatmaz səviyyəyə çatmağa can atan kəs, ilk əvvəl, özü üçün, Ora aparan pilləkəni hazırlamalı, yalnız sonra bu pillələrlə yuxarı qalxmalıdır. Dilçilik o səbəbdən digər elmlərə çatmaq üçün vasitəsidi ki, o, istənilən qayda-qanunun ilkin əsası və bel sütunudu. Odu ki, istənilən biliyə can atan kəs, ilk növbədə dilçiliyi mənimsəməlidi.
Dilçilik sahəsində axtarışların ilk predmeti – ilk növbədə, ayrı-ayrı sözləri quran hərflərin anlanmasıdır. Daha sonra, fellərlə – məsələn, üç-dörd hərfdən ibarət fellərlə tanış olmaq gərəkdir. Dilçi həmçinin, öz nəzər-diqqətini ərəb poeziyasına, ələlxüsus, ərəb poeziyasının ən gözəl və ən aydın şer nümunələrinə, bu poeziyanın fikir enerjisinin və ruhi qidasının daşıyıcısı olan, islamaqədərki dövrünə yönəltməlidir.
Bununla yanaşı dilçilik, tək bir sözlərə və ərəb poeziyasına yetirilən nəzər-diqqətlə kifayətlənmir, o, həmçinin qrammatikanı da müfəssəl öyrənmək zərurətini yaradır. Dilçilik üçün qrammatika, qızıl və gümüş üçün tərəzi, fəlsəfə üçün məntiqdir.
Təkallahlıq biliklərinin sübutlarından biri sayılan dilçilik, sözsüz ki, Quranın və hədislərin şərhi üçün tələb olunan biliklərin astanasına gətirib çıxarır. Təkallahlıq biliyi olmadan, insan ruhlarının, xilas yolunu tapması, çətin məsələdir. Bu biliksiz, Qiyamət gününün təhlükəsindən sovuşmaq mümkünsüzdür.
İnam və din əsasları, bilikləri bu sayaq müəyyənləşdirilib.
İlahi qanundan olan biliyin digər müxtəlifliyi, özündə törəmə biliyi, yaxud, qanunlar biliyini cəmləyir.
Məsələ bundadır ki, biliklər mücərrəd və praktiki olur. Əsaslar biliyi – mücərrəd, törəmə biliklər – praktikidir.
Praktiki bilik özündə üç növ qaydanı cəmləyir:
Birinci qayda: hamıdan Uca Allahın ixtiyarında olanlar: –Allaha sitayişin əsas sütunlarından olan, dəstəmaz ritualı dua, əmlakdan vergi, zəvvarlıq, cihad, Allaha çağırışlar, bayram, cümə, xüsusi zəruri dualar və sairədir.
İkinci qayda: Allah bəndələrinin, ictimai qanunlar əsasında yaranan və öz növbəsində, iki növə bölünən insan münasibətləri qaydalarıdır. Bu qaydaların bir qismi – qarşılıqlı münasibətlərin təbiətini və keyfiyyətini müəyyənləşdirənlərdir. Məsələn, ticarətdə, şəriklikdə, ianədə, borc almada cəzalanma və namus məsələləri ilə bağlı digər məqamlarda yaranan insan münasibətləridir. Həmçinin, birtərəfli sazişləri və razılaşmaları müəyyən edən qaydalardır. Məsələn, kəbin, boşanma, köləlikdən azadolma, məhkumluq, vərəsəlik məsələləri və sair. Bu hər iki növ qaydalar – fikh adlanır. Fikhi bilmək, hər bir kəs üçün zəruri və nəcib işdir. O səbəbdən ki, bu bilik ümumi maraqlara cavab verməklə bərabər, həm də bütün insanlar üçün faydalı və zəruridir.
Üçüncü növ qaydalar - şəxsin öz keyfiyyət xüsusiyyətlərindən ibarət ruhu ilə münasibəti təyin edən qaydalardır.
Birinci bölümdən olan rasional biliyə gəldikdə isə, bu, fövqəladə mürəkkəbliyə malik bir bilikdi. O səbəbdən ki, burda həqiqətlə yanaşı, bu həqiqətə zidd olan mətləblər də mövcuddu. Bu bilik də, öz növbəsində, üç kateqoriyaya bölünür:
Birinci kateqoriya – riyazi bilik və məntiqdən ibarətdir. Riyazi bilik sırasına, rəqəmlərlə əlaqəli olan hesab, ölçülər və formalar barədə fikir yürüdən həndəsə, göyü, ulduzları, yer ərazilərini və onunla əlaqədar olanları öyrənib təhlil edən münəccimlik daxildir. Ad günlərinin təyini və ulduzlara görə öncəgörmələr də bu bilikdən törəmədir. Riyazi biliklər sırasına, həmçinin, simlərin və akkordların əlaqəsi ilə məşğul olan müsiqi barədə elm də daxildir. O ki, qaldı məntiq biliyinə, bu bilik – insan təsəvvürlərini öyrənən, bu təsəvvürlərin dərki yollarının axtarışına aparan bilikdi.
Buna əsaslanaraq, deyə bilərik ki, məntiq – ilk növbədə, təfərrüat və təfsilatlardan yaranır, daha sonra, düşüncələrin və onların analoji növlərinin əsas məqamlarını təhlil edir, daha sonra isə, qavranılmanın son nəticələri olan arqumentləri təhlil edir.
İkinci – yaxud, ortaq kateqoriya – təbii bilikdir.
Burda söhbət, şəffaf bədənlərdən, məzmun, forma, hərəkət, dinclik, göy ərazilərinin keyfiyyətləri, sirayətedici və sirayətə məruz qalan atributlardan gedir. Bütün mövcud olanların – ruh və bədən növlərinin, hisslərin və duyğuların təsvirinin, onları dərk etmək üsullarının, həmçinin, tibb və canlı orqanizmlər barədə biliyin, xəstəliklərin təyini və bu xəstəliklərin müalicə üsullarının kateqoriyaları da, həmçinin bu bilikdən törəyir. Meteorologiya, mineralogiya, kimya və bu kimi sahələr də, bu bilikdən törənənlərdir.
Üçüncü növ bilik, yuxarıda sadaladığım bütün bilik kateqoriyaların ən alisidir. O səbəbdən ki, o – mövcudluğu, onun zəruri və mümkün hissələrə bölünməsini izah edir, dünyanı Yaradanın mövcudluğunu təsdiq edir, Onun keyfiyyətlərini, buyruqlarını, hökmlərini və iradəsini, Ondan yaranan mövcudluğun, ardıcıllıq üzrə keyfiyyətlərini tədqiq edir. Həmçinin, ali qərarı, sadə özülləri və abstrakt intellektləri, ali ruhları, iblis və mələk hallarını öyrənir. Nəhayət, peyğəmbərlik biliyini tədqiq edərək, möcüzələr və ecazkarlıq məsələlərini, müqəddəs ruhların vəziyyətini, yuxunun və ayıqlığın keyfiyyətlərini, daxili görməni təhlil edir. Ovsunçuluq, sehrbazlıq və sair bu kimi qabiliyyətlər də bu bilikdən törəyir.
Bunu da bilmək vacibdir ki, rasional elmlər, mahiyyətləri etibarı ilə sadədirlər, lakin bu elmlərin də daxil olduğu elə bir bilik də meydana çıxıb ki, o, mövcud olan bütün sadə elmlərin xüsusiyyət və əlamətlərini özündə cəmləyir. Bu, təsəvvüfün anlamı və sufilərin xətt-hərəkəti barədə bilgidir. Sufi bilgisi, yaxud, özünəməxsus sufi yolu – ekstatik hal və mistik duyum, ekstaz və ehtiras, saflıq və hərəkətlər obrazı, yoxolma və miskinliyin etirafı, fəna, Allaha və Onun İradəsinə sevgi, can atanın yol həyəcanları və dayanacaqları, eləcə də, digər özünəməxsus atributlara malik olan rasional biliyin və ilahi qanundan olan biliklərin cəmidir. Allah qoysa, bu üçlü bilik barədə biz, ayrıca kitabda danışacağıq. İndi isə, məqsədimiz, bu mövcud biliklərin saylarını, qısaca və yığcam halda sadaladığımız növlərini açıqlamaqdır.
Beləliklə, biliklər sadalandıqdan, onların növləri müəyyənləşdirildikdən sonra, lahi biliyin və mistik idarəetmənin mənimsənilməsi yollarının təhlili o səbəbdən vacibdi ki, həmin bu biliklərin mənimsənilməsinin və onlara yiyələnmənin daha ətraflı təhlil olunmasının da müəyyən yolları olduğunu bildirək.

Biliyin mənimsənilməsi yolları barədə fəsil.

Bunu bilmək vacibdi ki, insanlıq, mistik biliyi iki yolla qazanır və iki yolla da bu biliyə yiyələnir:
Birinci yol: insanın özü tərəfindən, ikinci yol: ilahinin himayəsi ilə qazanılır.
Birinci yol – duyğu yoludur. Bu, həmin o yoldu ki, ağıllı insanlar həmin bu yolun marşrutu üzrə gedərlər. Lakin, bu yolun özü də iki növə ayrılır: bunun birində bilik – zahirən, öyrənmə prosesində qavranılır, digərində – düşünmə və xəyala dalma vasitəsi ilə. Düşünmə və xəyaladalma, burda təhsili əvəz edir.
Biliyin zahiri yolla mənimsənilməsi, yəni, bir insanın o birindən qaynaqlanması əsasında mənimsənilməsi, bu biliyin hissəli şəkildə qazanılmasıdır.
Düşünərək anlamaq isə, Ümumbəşəri Ruhdan qaynaqlanmadı. Təbii ki, Ümumbəşəri Ruh, himayədarlıq və təhsil baxımından, istənilən alimin, yaxud müəllimin verə biləcəyi təhsildən, yaxud bu kəslərin himayədarlığından qüvvətli və təsirlidi.
Ümumiyyətlə isə, bu bilik – torpağa basdırılan toxum tək, yaxud, dənizin dibində uyuyan mirvari tək, ya, qiymətli mədənin dərin çatlarında bitən ləl tək, gizli şəkildə insan ruhunda mövcuddur. Özünütəlim, (tə’əllüm) bu biliyin reallaşdırılmasıdırsa, ona yiyələnmək – gizlidə (potensial vəziyyətdə) olanın, fazaya ötürülməsidi. Məhz bu səbəbdən, şagird ruhu ilə müəllim ruhu arasında müəyyən oxşarlıqlar və doğmalıqlar mövcuddu. Müəllim, öz şərhləri ilə - əkinçiyə, şagird – biliklərin qəbulu ilə əkin sahəsinə, gizli bilik – toxuma, həyata keçirilən bilik – bu toxumdan boy atan zoğa bənzəyər. Şagirdin ruhu kamillik dərəcəsinə çatdıqda, o – boy atıb böyüyən ağaca, yaxud, dənizin dibindən çıxarılan mirvariyə bənzər.
Bu səbəbdən, elə ki, bədən (maddi) qüvvəsi ruhun üzərində qələbə çalar, şagirdin də məsləhətə, öyüdə və maarifə ehtiyacı artar, bilik əldə etmə yolunda səylərin və çalışqanlığın artırılması zərurəti yaranar, buna da çoxlu vaxt tələb olunar. Yaxud, əksinə, şüur və daxili görüm çırağı, bədən (maddi) qüvvələrinin üzərində qələbə çalarkən, şagird bir qədər düşünüb-daşındıqdan sonra, özünü məsləhətdən, öyüddən və maariflənmədən azad edər, onun qabiliyyətli, işıqlı ruhu bircə saatlıq düşüncənin ərzində elə bir pilləyə çatar ki, zülmət dolu kəmsavad ruh o pilləyə, illər uzunu düşünüb-daşınsa belə, çata bilməz.
Odu ki, bəziləri biliyi, bilik və təhsillə, digərləri isə, düşüncələr və təhlillər yolu ilə əldə edirlər. Lakin, istənilən halda, istənilən öyüd düşünmə və təhlil zərurəti yaradar. O səbəbdən ki, insan, anlaşıla bilən hər bir şeyi, ümumi və şəxsi olan məsələləri anlayan tək, tək bir öyüd və təhsillə qavraya bilməz. Amma, nəyisə öyrəndikdə o, öyrəndiyini, öz düşüncələri və təhlilləri ilə dərk edər və bu minvalla, hansısa yeni bir mərhələnin dərkinə çatar. Rasional biliklərin və elmlərin, filosofların və alimlərin kəşflərinin bir çoxu, bu bilik sahiblərinin düşüncə qüvvəsi hesabına, onların dərin qavrama qabiliyyətinin, ruh təmizliyinin, cüzi məsləhətlərinin və təhsillərinin hesabına yaranıb. Əgər bu belə olmasaydı, onda insan üçün hər bir şeyin yenidən dərk edilməsi zərurəti yaranardı və o, daim nələrisə öyrənib əxz edə-edə, əslində isə, cahillik zülmətində qalmağına davam edərdi. O səbəbdən ki, heç bir ruh, ümumi və şəxsi olanların hamısını, növbəli surətdə öyrənib qavramaq iqtidarında deyil. Lakin artıq deyildiyi kimi, bəziləri, müxtəlif bilikləri təhsil və maariflə mənimsəyərsə, digərləri, çatıb anlamaq istədiklərini, müşahidənin və təcrübənin köməyi ilə qavrayarlar, o biriləri bunu, düşüncə qüvvəsi və qəlb saflığı ilə əldə edirlər.
Məsələn, həndəsə ilə məşğul olan, ömrü boyu nəyə ehtiyac duyduğunu, yaxud o ehtiyacın nə olduğunu anlaya bilmir. Bununla yanaşı, bu elmə yiyələndikcə o, həndəsənin ümumi anlayışlarını və əsas prinsiplərini öyrənir, daha sonra, ümumi prinsiplərdən çıxış edərək, öyrənib əxz etdiklərini özü-özlüyündə təhlil edir və bu minvalla onun üçün zəruri olan şəxsi məqamları həmin o ümuminin içindən seçib çıxarır.
Eyni ilə beləcə, müəllim yanında təhsil alan həkim də, xəstəliklərin bütün incəliklərini, yaxud dərman kütləsinin spesifik xüsusiyyətlərini anlamaq iqtidarında deyil. Həkimlərin çoxu, insanların müalicəsinə, tibbin ümumi əsaslarına və universal prinsiplərinə əsaslanaraq başlayırlar.
Həmçinin münəccimlərdə da beləcə, onlar da münəccimliyin ümumi qaydalarına və əsaslarına yiyələndikdən sonra, yalnız öyrənib bildiklərinə əsasən müəyyən qənaətlər əldə edirlər. Bu, həmçinin fikhə, etikaya və digər sahələrə də aiddi. Bu qanun, həmçinin, incə məşğuliyyət növlərinə də şamil edilir.
Misal üçün, bəstəkar, öz düşüncə qüvvəsi ilə düşünüb müəyyən bölgülər (akkordlar) yaradır, digəri, çalmaq üçün seçdiyi hansısa alətə uyğun ayrı üsullar tapır. Bu minvalla, bütün fiziki və yaxud mənəvi peşələr və məşğuliyyətlər, ilkin mərhələdə təhsillə qavranılır, sonra isə düşüncələr və təhlillər yolu ilə kamilləşdirilir.
Lakin elə ki, fikir və şüur darvazaları açılır və insan, düşünməyin, arzulananların və axtarışların dərininə varmağın, ona diqqət kəsilməyin nə olduğunu anlamağa başlayır, onun sinəsi genişlənir, gözləri aydınlaşır. Bu halda, onun ruhunda olan gizli bilgilər, əziyyətsiz, əzabsız, həyata keçmək mərhələsinə çatır.
O ki, qaldı, ikinci yola, yəni ilahi himayədarlıqla qazanılan biliyə, bu yolun özü də iki növə ayrılır.
Birinci növ – İlahinin özündən verilən açıqlamadır (vəhy). Bu, ruh, kamillik dərəcəsinə çatdıqda, fiziki çirkabı öz ətəklərindən çırpıb atdıqda, şirin xəyallar və arzular çərçivəsindən və sərhədlərindən çıxdıqda, nəzərini bədən ehtiraslarından və dünya həzzlərindən çəkdikdə, maddi istəklər və iztirablar düyünlərini açaraq, Kainatın Qaynağına və öz Yaradanına üz tutaraq, Onun himayəsini və Mərhəmətini axtarmağa başladıqda baş verər. Belə olan halda, Hamıdan Uca Allah da bu ruha Öz lütfünü əsirgəməz, ona Öz Diqqətini və Nəfis Mərhəmətini yönəldər. Onu Öz İlahi Görümüylə seçərək, Yazı Lövhəsinə tapşırar.
Kamilləşib müqəddəsləşmiş bu ruh – şagirdə, Ümumşüur isə, bu şagirdin, heç nə fikirləşmədən və öyrənmədən, bütün bilikləri və həqiqətləri ondan əldə etdiyi müəlliminə bənzər. Bütün mövcud əsaslar və təsəvvürlər bu ruha, mürəkkəb ağ kağıza həkk olan tək, tamam-kamal həkk olunar və bu, Uca Tanrının, Öz Peyğəmbərinə nazil etdiyi bu nəcib ayənin sübutuna çevrilər:
«Və səni, əvvəllər bilmədiklərinə öyrətdim…» (Quran, 4:113)
Peyğəmbərlərə məxsus olan bilik, insanların əldə etdiyi bütün biliklərin ən ucası və nəcibidi. O səbəbdən ki, bu bilik – köməkçisiz, ortaqsız, heç bir əlavə vəsait işlədilmədən, Uca Yaradandan alınar və mənimsənilər.
Bu mövzu, Adəmlə baş verən bir əhvalatı da yada salır (Allah onu da, mələkləri də qorusun).
Bir vaxtlar, yaşadıqları uzun illər ərzində, müxtəlif yollar və üsullarla bir çox elmlərə və biliklərə yiyələnmiş mələklər, günlərin bir günü, bütün mövcud həqiqətlərə çatdılar və beləliklə, Allahın ən bilikli varlıqlarına çevrildilər. Onlar, Kainatın və yaradılanların sirlərindən agah idilərsə də, Adəm bu biliklərdən xəbərsiz idi, çünki bununla məşğul deyildi və müəllimi də yox idi. Bu səbəbdən, mələklər Adəmə yuxarıdan - aşağı baxır, lovğalanıb: «Allahı şərəfləndirib tərifləməkdə biz səndən üstünük, çünki bütün olanlardan və həqiqətlərdən agahıq…» - deyirdilər.
Adəm (Allah onu salamat eləsin), onların bu lovğalığından sarsılaraq, hər şeydən üz döndərir, köməksiz və gücsüz vəziyyətdə öz Yaradanına üz tutur, ondan himayədarlıq diləyir. Qüdrətli Allah onu bütün həqiqətlərə və biliklərə yiyələndirir, sonra onu mələklərin qarşısına çıxararaq, onlara deyir:
«Əgər siz haqlısınızsa, Mənə o adları sadalayın...» (Quran 2:29)
Onda mələklər, Adəmin qarşısında kiçik olduqlarını hiss edirlər və onların qürur və təkəbbür gəmisi, zəiflik və qabiliyyətsizlik dənizinin dibinə çökür. Onlar Yaradana üz tutaraq:
«Biz yalnız Sənin bizə öyrətdiklərini bilirik…» - deyirlər (Quran, 2:30)
Onda Allah Adəmə (Allah onu qorusun) deyir: «Adəm, o adları onlar üçün sadala…» (Quran, 2:31)
Və Adəm, mələkləri bütün həqiqətlərdən və sirlərdən agah edir.
Alim kəslər də bu həqiqəti etiraf edirlər ki, vəhylə qazanılan bilik, təhsil və öyüdlərlə qazanılan bilikdən qat-qat güclü, kamil və qiymətlidir.
Vəhylər – peyğəmbərlərin və rəsulların varislik xüsusiyyətidir. Uca Allah, bizim böyük Məhəmməd Peyğəmbərdən sonra (Allah onu şad eləsin) bu darvazaları bağladı. Allaha (İslama) tapınmanın ən qüdrətli müjdəçisi, peyğəmbərlər möhürü Məhəmməd peyğəmbər, (Ona salam olsun) Yer üzünün ən bilikli natiqi idi. O özü deyirdi:
«Məni, mənim Allahım tərbiyə etdi və bu tərbiyəni kamilliyə çatdırdı…»
Və o bir də deyib:
«Mən – sizlərin ən çox biləniyəm və Allahdan da, ən çox qorxanıyam…»
Bizim Peyğəmbərin biliyi (Ona salam olsun), həm də o səbəbdən kamil, qüdrətli və digər biliklərdən üstündü ki, bu bilik, ilahi yolla qazanılıb, peyğəmbər özü isə heç bir təhsilə maraq göstərməyib və təhsil almayıb. Hamıdan Uca Allah bu barədə belə deyib:
«Onu [mələklər] qüvvəsinin qüdrəti ilə maarifləndirdim…» [Quran, 53:5]
İkinci [növ]: – ilahi təlqindir (ilham).
İlham – anlamağın, dərk etməyin elə bir növüdü ki, bu məqam, fərdi insan ruhu öz təmizliyi, imkanları və qabiliyyətləri müqabilində Ümumi Ruhdan mənimsəmək halına gəlir. İlham – özünəməxsus vəhydir. Vəhy – gizli buyruğun dəqiq açılışı və izahıdısa, ilham – bu buyruğun əlaməti və ifadəsidi.
Vəhy yolu ilə alınan bilik – peyğəmbərlik vergisi (ilml-i kəbavi), ilhamla alınan bilik – ilahi vergi (laduni) adlanır.
İlahi bilik – insanla onun Yaradanı arasında heç bir ruhi ortaq olmadan, gizli çıraqdan süzülən şüa ziyalı qəlbi, saf, parlaq ruhu işıqlandıran tək qazanılır və mənimsənilir.
Bunu belə də izah etmək olar:
Əzəli Ümumruhun Əzəli Şüurla ruhi bağlılığı, ruhi əlaqəsi, Adəmlə Həvvanın (Allah onları qorusun), ruhi əlaqəsinə bənzəyir ki, bütün biliklər və həqiqətlər həmin bu əlaqədə mövcuddur.
Ümumbəşəri Şüur isə, deyildiyi kimi, Ümumruhdan kamil və yüksəkdir. Buna bahəm, Ümumruh – bütün digər yarananlardan kamil, qüdrətli və nəcibdir. Beləcə, Ümumşüurun mərhəməti ilə vəhy qazanılır, Ümumruhun nəcibliyindən isə ilham nazil olur.
Bu səbəbdən vəhy – peyğəmbərlərin zinəti, ilham – müqəddəslərin qurtuluş yoludur.
Ruh şüurun tabeçiliyində olduğundan, «müqəddəslik» dərəcəsi peyğəmbərlik dərəcəsindən aşağıdadır. Beləcə, analoji surətdə, ilham – vəhydən alçaq, yuxudan (röya) qüdrətlidir.
Deyildiyi kimi, peyğəmbərlərin və müqəddəslərin biliyi və mistik idarəsi, insan biliklərindən ən kamili və ən ləyaqətlisidir. Lakin, ilahi açılışla (vəhy) qazanılan bilik və ilahi təlqini üstələyən bilik yalnız peyğəmbərlərə verilir. Bu bilik həmin bu minvalla, Adəm, Musa, İbrahim, Məhəmməd (Allah onu salamat eləsin) və digər peygəmbərlər tərəfindən qazanılıb.
Bunu bilmək vacibdir ki, peyğəmbərlik (nübuvat), rəsulluqla (risalət) oxşar deyil, onlar bir-birindən fərqlidirlər. Peyğəmbərlik – müqəddəs ruhun İlkin Şüurdan mənimsədiyi həqiqətlərin və biliklərin sonradan geniş şəkildə istifadə olunmasıdır. Rəsulluq missiyası isə, bu həqiqətlərin və biliklərin yayılması və artıq bu bilikləri və həqiqətləri qəbul etməyə hazır olan ruhlara çatdırılmasıdır.
Çox mümkündü ki, hansısa ruh, vəhy dərəcəsinə çataraq, həqiqətləri və İlkin Şüurdan olan anlamları özünə çəksin və mənimsəsin, lakin mövcud səbəblərdən hansı birinə görəsə, yaxud nəyinsə nəticəsində, bu ruh, mənimsədiklərini yaymaq, çatdırmaq iqtidarında olmasın.
İlahi bilik (ilm-i laduni) təkcə müqəddəslərə mənsub deyil, bu biliklərdən, həmçinin, peyğəmbərlər də istifadə edirdilər. Beləcə, Xızır (Allahın ona salamı olsun) belə bir biliyə malik idi ki, Hamıdan Uca Allah bu barədə Nəcib Quranda deyib:
«Və ona, Bizdən olan biliyi anlamaq imkanı verdilər…» (Quran, 18:64)
Bu barədə möminlərin öndəri Əli bin Əbu Talib (Allah ondan razı olsun) belə deyib:
«Mən öz dilimi möhürlədim və mənim qəlbimdə həmin o biliyin minlərlə qapıları açıldı və qapıların hər birində min qapı…»
Bundan savayı, o deyib: «Əgər mənim üçün döşəkçə hazırlasaydılar və mən o döşəkçənin üstündə otursaydım, o halda mən Tövratın adamlarını, onların Tövratıyla, İncilin adamlarını, onların İncili ilə, Quranın adamlarını, onların Quranıyla mühakimə edərdim.»
Bu, həmin o pillə və dərəcədi ki, insan təhsili və insan öyüdləri ilə başa yetmir. Yalnız ilahi biliyin qüdrəti ilə insan bu səviyyəyə çata bilir, özünü zinətləndirib yüksəklərə ucalda bilir.
Və yenə Əli (Allah ondan razı olsun), söz Musanın (Ona salam olsun) boynuna düşən öhdəliklərdən gedəndə, onun kitabının qırx dəfə genişləndirilməsi barədə belə deyib:
«Əgər Allah mənə «Açan»ın («Əl-Fətihə») mənasını açmağı buyursaydı, mən onu o qədər açardım ki, bu izah, qırxıncı sərhədə çatardı...»
Genişləndirmənin, böyüdülmənin və bilik əhatəsinin bu sayaq ölçüləri, ilahi, mistik biliklərdən, göy biliklərindən istifadə olunmadan, həyata keçirilə, başa yetə bilməz.
Bəli, Uca Yaradan, Öz bəndəsini, istədiyi vaxt Öz sərhədlərindən içəri buraxar, Öz Mərhəmətiylə, bəndənin ruhuyla Yazı Lövhəsi arasındakı örtüyü açar.
Onda bütün sirlər və məxfiliklər bu bəndəyə görünər və anlanar, gizli mənalar və həqiqətlər isə ona elə əyan olar ki, o, onları, istədiyi, adama istədiyi şəkildə açıb izah edə bilir.
Həqiqi müdriklik – ilahi bilikdən qaynaqlananıdı. Kim ki, bu dərəcəyə yetməyib, müdrikliyə çatmayıb. O səbəbdən ki, müdriklik, Onun Özü dediyi kimi, İlahinin səxavətindən və Hikmətlərindəndi.
«O, müdrikliyi, kimi istəsə, ona verir... bu nemətlər bolluğu o kəsə verilir. Lakin bu barədə yalnız ariflər bilir...» (Quran 2;272)
O kəslər ki, ilahi biliyin pillələrinə qalxıb, təhsilin və öyüdün iztirablarından qurtulub. Onlar hamıdan az oxuyar, lakin hamını, hamıdan çox maarifləndirərlər. Onların səyi cüzi, yaratdıqları əbədidi.
Bunu da bilmək vacibdi ki, Yer üzündə dinin başa yetdiyi barədə hamıdan Uca Allah belə deyib:
«İnsanın daha rəsullara və peyğəmbərlərə ehtiyacı qalmadığı bu gündə Mən, sizlər üçün sizin dininizi tamamladım…» (Quran, 5:5)
Artıq aydın deyilən bu ifadənin izahına, yaxud şərhinə ehtiyac yoxdu. Bu səbəbdən, İlahi müjdənin – vəhyin (vəhy) ardı dayandırıldı və Göndəriş (risalət) qapıları bağlandı.
Lakin ilahi ilhamın (ilham) qapıları hələ ki, açıq qalmağındadı və Ümumruhun parlaq şüa hələ ki, bitmədən, davam etməyindədi. O səbəbdən ki, insan ruhları, düşünmədən, oyanmaq və xatırlamaq üçün ondan istifadəyə ehtiyac duyurlar. İnsanlara daha rəsulluq və peyğəmbərlik gərək olmasa da, onların bu ehtiyacı tükənməzdi. Daim təbiət qüvvələrinin və maddi ehtirasların təzyiqi altında yaşayıb müxtəlif həzlər və arzular torunda batan insan özü də, daim xatırlamağa, anlamağa və oyanmağa ehtiyac duyar.
Bu səbəbdən, hamıdan Uca Allah, Öz iradəsi ilə vəhy qapılarını qapadı, Öz Rəhmi və Mərhəməti ilə, işlərin dövriyyəsi naminə elədiyi kimi, ilham qapılarını açıq saxladı ki, insanlar anlasınlar ki, Allah Öz bəndələrinə mərhəmətli və rəhmlidir və bitib-tükənməz nemətlərini istədiyi kəsə bəxş edir…